نوشته‌ها و مؤلفات شهيد محمدباقر صدر نشان از مرحله جديدی در تحول انديشه اسلامی از سطح فرهنگ و اصولی عام و كلی به سطح تئوری‌پردازی و ساختن مفاهيم جديد و نقد تئوری‌ها و مكاتب جامعه شناختی و سياسی غرب دارد.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا)، «محمد عبد اللاوی» انديشمند الجزايری كه نگارنده كتاب «فلسفة الصدر.. دراسات فی المدرسة الفكرية للإمام الشهيد السيد محمد باقر الصدر» است، از جمله افرادی است كه پيرامون انديشه‌های شهيد صدر به تحقيق پرداخته است و كتاب وی از جمله كتاب‌هايی است كه به‌صورت فراگير به تمام جنبه‌های زندگی شهيد صدر می‌پردازد و شامل مطالعاتی عميق پيرامون مكتب فكری فلسفی شهيد صدر و مقايسه آن با تئوری‌های جديد فكری در جهان معاصر است.
محمد عبداللاوی در نوشتار زير كه سايت «iraqcenter.net» آن را منتشر كرده، به بررسی ابعاد فكری و انديشه‌های آيت‌الله‌العظمی شهيد سيد محمدباقر صدر می‌پردازد و می‌نويسد:
انديشه اسلامی جديد از همان آغاز و همراه با سيدجمال‌الدين اسدآبادی قابليت‌های بالای خود را در ابراز مفاهيم قرآنی مربوط به تاريخ و جامعه نشان داده و توانست اوضاع و احوال اجتماعی، فرهنگی و سياسی مردمان مسلمان را با زبان برآمده از قرآن كريم بيان كند، پس از آن اما انديشه اسلامی گامی به جلو نهاد و از چشم‌اندازی قرآنی به برخورد با مكاتب سياسی و اجتماعی غرب پرداخته و هم‌زمان در پی آن برآمد تا از لابه‌لای آيات و آموزه‌های قرآنی نشانه‌های يك تئوری اسلامی را مشخص كند و به جای آن‌كه با استفاده از پايه‌های غيراسلامی انديشه‌ای اسلامی بنيان نهد، سعی كرد تا در جستجوی چنين پايه‌هايی از دل اسلام باشد.
اللاوی می‌افزايد: شهيد محمدباقر صدر يكی از همين دست انديشمندانی است كه تلاش كرد تا از دام در افتادن در پايه‌های غربی برهد و به‌جای آن با احتياط و دقت مفاهيمی قرآنی را استنباط كند كه اصول روشمند خاصی برای هرگونه تئوری‌پردازی اجتماعی و سياسی براساس بنيان‌های اسلامی باشند و در همين راستا كوشيد تا اين پايه‌های اسلامی را در چارچوبی فراگيرتر و به مثابه يك كل به‌هم پيوسته ببيند.
آیت‌الله صدر بسان سیدجمال الدین چارچوبی را برای تئوری‌های اجتماعی و سیاسی ایجاد کرد
اين انديشمند الجزايری در بخش ديگری از اين يادداشت می‌نويسد: انديشه سياسی و اجتماعی از ديد شهيد صدر جزئی از يك كل فراگيرتر بود كه گسستن آن از اين كل اشتباهی روش شناختی است، او بر اين اساس كوشيد تا تئوری خود را در اين حوزه براساس همين ديدگاه مبتنی بر يك‌پارچگی و به‌هم پيوستگی ميان كل اجزای شريعت اسلامی بنيان نهد.
شهيد صدر با بريدن از فقه فروع كه مانعی بر سر راه هرگونه تئوری‌پردازی در حوزه اسلامی بود و با اصرار بر به‌كارگيری اصول فقه توانست به سطح مفهوم‌سازی به‌عنوان گام نخست در فرآيند پايه‌ريزی يك مكتب اجتماعی سياسی برسد، چرا كه اصول فقه تنها راه برای رسيدن به آن است كه انديشه اسلامی به سطح طرح به‌هم پيوسته و نه جزءنگرانه قضايا برسد و دوری از همين اصول فقه با اين چشم‌انداز و چنگ‌زدن به فقه فروع تاكنون مانع از طرح اين‌گونه قضايا و رسيدن به چارچوب تئوری‌پردازی كلی و دست‌يابی به مكتبی مستقل می‌گشت.
اللاوی می‌افزايد: انديشه شهيد صدر بر پايه اصول فقه توانست به سطح بالايی برسد كه در آن ما شاهد در آميختن فقه و فلسفه هستيم و بر پايه‌هايی از اين دست بود كه شهيد صدر در مرحله‌ای در ادامه كار سيد جمال الدين توانست چارچوبی برای تئوری‌های اجتماعی سياسی ايجاد كند و به مشكلات نوين زندگی بشری از منظری اسلامی پاسخ گويد، پاسخ‌هايی كه البته اگر چه از حدود تنگ و باريك انديشه پيشينيان كه مبتنی بر فقه فروع بود بيرون می‌رفت اما بيرون از چارچوب اسلام نبود و مبتنی بر مسئله رابطه ميان متن مقدس و عقل و واقعيت بود.
از ديد شهيد صدر هيچ تفاوتی ميان فقه و نوآوری نبود و مسئله مكتب اجتماعی بايد در چارچوب رابطه ميان احكام ثابت و رويدادهای متغير مطرح می‌گشت و اين نقطه تفاوت ميان انديشه اسلامی و انديشه مدرن‌گرايان است.
اين استاد دانشگاه «وهران» الجزاير می‌گويد: از ديد مدرن گرايان مسائل نوين جامع را بايد برای يافتن پاسخ درست از چشم‌انداز اثبات گرايانه مورد بررسی قرار داد حال آن‌كه شهيد صدر در پی طرح مسائل اسلامی نو در چارچوبی برآمده از دل اسلام بود، چارچوبی كه در آن اولويت با متن بود و واقعيت با دوری از آموزه‌های خدايی به فساد گرويده بود و بايد با بازگشت دوباره به متن و اولويت دادن به آن بر اين فساد چيره شد، بر اين پايه هرگونه رجوع به اين واقعيت فاسد به عنوان منبع انديشه به فساد انديشه منجر خواهد شد.
وی می‌افزايد: البته اين به آن معنا نيست كه روش شهيد صدر روشی يك سويه است كه تنها به متن می‌پردازد و به آن اهميت می‌دهد و بر عكس می‌توان انديشه‌های اجتماعی و سياسی شهيد صدر را انديشه‌ای اجتهادی توصيف كرد كه برای واقعيت ارزش بسياری قائل است به شرط آن كه در هر حال تئوری ما از چارچوب اسلام بيرون نرود.
وی با اولويت‌دادن به آموزه‌های دينی بر واقعيت، از افتادن به دام توجيه واقعيت رها شد و به راه انديشه تحول خواه افتاد؛ انديشه‌ای كه راه بيرون رفتن از حالت عقب ماندگی را در بازگشت به متن و عصر پيامبر(ص) می‌بيند، شهيد صدر مفهوم انديشه اسلامی را با دقت مورد تعريف قرار داد و تئوری و روشی جايگزين ارائه داد، روشی كه مبتنی بر عقلانيت مرتبط با متن بود، عقلانيتی گشوده كه توان فهم افق واقعيت را دارد.
وی در پايان نوشتار خود می‌نويسد: از ديد شهيد صدر انديشه اسلامی تا آن‌گاه كه از چشم انداز اصول فقه به مفهوم‌سازی نپردازد توان توليد انديشه اجتماعی و سياسی از آن دست را نخواهد داشت كه بتواند جوامع مسلمان را به جلو ببرد و سبب نوزايش اين جوامع شود، مفهوم‌سازی كه تنها از دل اصول فقه ممكن است و فقه فروع نمی‌تواند ما را به سطح آن برساند، شرط ضروری نگارش طرح تمدنی اسلامی است و ما تنها با فرا‌رفتن از سطح اين فقه فروع و فعال‌كردن فقه از راه تاكيد بر اصول فقه و اجتهاد است كه می‌توانيم راه را بر نگارش انديشه اجتماعی و سياسی متناسب با روزگار نو هموار كنيم.
