«شما از كشوري آمده‌ايد كه دنيا آن را با دو ويژگي مي‌شناسد: علم و ثروت. ما هم كشوري هستيم كه در هر دو اين زمينه‌ها ضعيف و عقب هستيم. از شما مي‌خواهيم به ما كمك كنيد اما صدقه هم نمي‌خواهيم. ما مي‌گوييم كشور ما سرشار از منابع غني است و براي سرمايه‌گذاري ايراني‌ها مستعد است. شما بياييد از اين منابع بهره‌برداري كنيد تا هم خودتان به سودآوري برسيد و هم ما وضعيت بهتري پيدا كنيم. ما نمي‌خواهيم شما به ما ماهي بدهيد بلكه مي‌خواهيم به ما ماهيگيري ياد دهيد.» اين سخنان احمد عبدالله سامبي، رئيس‌جمهور كومور (قمر) هنگام سفر محمود احمدي‌نژاد، رئيس‌جمهور ايران در اسفند 1387، به اين جمهوري كوچك و فقير آفريقايي بود.
اين سخنان در حالي بيان شد كه پس از آن سامبي نشان عالي كومور را به گردن احمدي‌نژاد آويخت و از كوموري‌ها خواست براي سلامتي احمدي‌نژاد همگي سوره ياسين را تلاوت كنند. در دوره رياست‌جمهوري محمود احمدي‌نژاد، ايران هر چند با كشورهاي عربي منطقه خاورميانه روابط حسنه‌اي نداشته و اختلافات ايران با كشورهاي عربي و غربي افزايش يافته است اما روابط با كشورهاي دو قاره دور دست آمريكاي جنوبي و آفريقا روند صعودي به خود گرفته است و به نظر مي‌رسد ايران به آفريقا نگاه ويژه‌اي دارد البته در مورد آفريقا نيز روابط ايران با كشورهاي آفريقايي كاملا حسنه نيست. اوج تنش در شمال آفريقا وجود دارد، جايي كه روابط سياسي تهران و قاهره به دليل اختلاف‌هاي تاريخي و نگاه متفاوت به روابط بين‌الملل كاملا قطع است. در اين مورد تلاش‌هاي دولت و مجلس نيز به ثمر ننشسته است. به‌رغم اينكه احمدي‌نژاد آمادگي تهران را براي تاسيس سفارت در سريع‌ترين زمان اعلام كرده بود و لاريجاني دو ماه پيش در قاهره با حسني مبارك ديدار كرده بود اما مصري‌ها همچنان علاقه‌اي به آغاز روابط ديپلماتيك با ايران ندارند. ايران و ليبي نيز مدت‌هاست روابط سردي دارند. قذافي در اجلاس اخير سازمان ملل متحد با احمدي‌نژاد ديدار نكرد و همين رفتار را با منوچهر متكي در اواخر دي‌ماه سال جاري تكرار كرد. وزير امور خارجه كشورمان بعد از معطلي‌هاي فراوان متوجه شد كه رهبر نامتعادل ليبي علاقه‌اي به ديدار ندارد و محل قرار را ترك كرد. همچنين پرونده ربوده شدن امام موسي صدر كه متهم اصلي آن معمر قذافي است روابط دو كشور را با چالش‌هاي جدي روبه‌رو كرده است. اما ايران و مراكش نيز روابط حسنه‌اي ندارند. بعد از اينكه علي‌اكبر ناطق‌نوري، عضو مجمع تشخيص مصلحت در اسفند 1387 در مورد بحرين سخناني را بيان كرد و مقامات اين كشور برداشت نادرستي از اين سخنان كردند وزير كشور وقت در دولت نهم براي دلجويي به بحرين رفت و اوضاع عادي شد اما پادشاه مراكش به سخنان ناطق‌نوري اعتراض كرد و ايران را به توسعه‌طلبي متهم كرد. در نتيجه ايران در تذكري به سفير مراكش به سخنان محمد ششم پادشاه اين كشور اعتراض كرد. اين اقدام باعث شد مراكش در ابتدا سفير خود را فرا بخواند و وزير امور خارجه اين كشور در اقدامي تعجب‌برانگيز قطع روابط سياسي دو كشور را اعلام كرد.
سفر به سرزمين‌هاي ناشناخته
هر چند ايران با برخي از كشورهاي مطرح آفريقايي روابط حسنه‌اي ندارد ولي دولت محمود احمدي‌نژاد تلاش خود را براي توسعه روابط با آفريقا به كار بسته است. در دولت سيدمحمد خاتمي شوراي گسترش روابط با آفريقا تاسيس شد كه زير نظر معاون اول رئيس‌جمهور فعاليت مي‌كرد. سفرهاي ديپلماتيك به كشورهاي آفريقايي نيز افزايش يافت اما محور اصلي ديپلماسي آن دوره بيشتر بر اروپا و خاورميانه متمركز شده بود. اين تمركز در دوره احمدي‌نژاد تغيير كرد و آمريكاي لاتين و آفريقا مورد توجه قرار گرفتند. در اين راستا سفر مقامات كشورمان به كشورهاي كوچك و ناشناخته براي رسانه‌هاي داخلي جذابيت‌هاي فراواني داشت. به عنوان نمونه در خرداد 1387 احمد عبدالله سامبي در حالي وارد كشورمان شد كه ايران براي رئيس‌جمهور كشور كوچك كومور هواپيماي اختصاصي فرستاد. در اسفند 1387 علاوه بر كومور كشور جيبوتي با جمعيت 500 هزار نفر و مساحت 200 كيلومتري نيز ميزبان رئيس‌جمهور بود. احمدي‌نژاد پس از آن به كنيا سفر كرد تا در اين سفرها قراردادهاي اقتصادي و تفاهمنامه‌هاي فرهنگي و سياسي امضا شود البته ايران علاوه بر سرمايه‌گذاري، كمك‌هاي بشردوستانه‌اي را به اين كشورها كرده است. به عنوان نمونه ايران دو ميليون دلار به كومور كمك كرده و به جيبوتي نفت صادر مي‌كند و يك ميليون و 500 هزار دلار براي توسعه برنامه‌هاي كشاورزي كنيا به اين كشور كمك كرده است. علاوه بر اين كمك‌ها ايران تلاش مي‌كند سرمايه‌گذاري در كشورهاي آفريقايي را توسعه دهد. راه‌اندازي مراكز تجاري در كشورهايي مانند غنا، تونس، سنگال، كومور و تلاش براي سرمايه‌گذاري در ميادين نفتي و گازي در كشورهايي مانند اوگاندا در همين راستا تفسير مي‌شود. از ميان 54 كشور آفريقايي، ايران در 25 كشور سفارتخانه دارد. 28 كشور آفريقايي عضو سازمان كنفرانس اسلامي و بسياري از آنها عضو كشورهاي غيرمتعهد هستند. منوچهر متكي، وزير امور خارجه كشورمان كه ماه پيش به بهانه شركت در اجلاس سران اتحاديه كشورهاي آفريقايي در اتيوپي حاضر شده از عزم ايران براي توسعه روابط با آفريقا سخن گفته بود. حضور ايران در اجلاس سران اتحاديه آفريقا پررنگ بوده است. ايران عضو ناظر اين اتحاديه است. پيش از اين احمدي‌نژاد در اجلاس سران اين اتحاديه در گامبيا شركت كرده بود. هر چند اين حضور در اجلاس ليبي به‌طور ناگهاني لغو شد اما ايران مصمم است اين روابط را ارتقا دهد. قرار است در نيمه دوم سال2010 اجلاس مشترك سران اتحاديه آفريقا و ايران برگزار شود.
افزايش تعاملات در دولت دهم
در آذرماه سال جاري محمود احمدي‌نژاد علاوه بر كشورهاي آمريكاي لاتين به دو كشور آفريقايي گامبيا و سنگال نيز سفر كرد. ديدارهاي رئيس‌جمهور ايران و سران كشورهاي آفريقايي در چند سال اخير افزايش قابل توجهي داشته است. به عنوان نمونه در طول سه سال گذشته رئيس‌جمهور سنگال چهار بار به ايران و احمدي‌نژاد سه بار به سنگال سفر كرده است. ايران از سفرهاي متعدد خود، اهداف متفاوتي را دنبال كرده است. هر چند كه رئيس‌جهمور ايران هدف اصلي خود را از گسترش روابط با كشورهاي آفريقايي ايجاد نظم نوين جهاني و بناي روابط عادلانه بيان كرده است اما در پشت اين سخنان اهداف اقتصادي و سياسي نيز قرار گرفته است. دولت توانسته است حتي در اين كشورهاي كوچك بازارهاي اقتصادي فراواني را شناسايي كند. آفريقا در حال حاضر به عرصه رقابت قدرت‌هاي بزرگ جهاني و در حال توسعه براي ايجاد بازارهاي جديد اقتصادي تبديل شده است. سرمايه‌گذاري در بخش انرژي، ايجاد بازارهاي صادراتي و... بر اين جاذبه‌هاي اقتصادي افزوده است اما اينكه اين جاذبه‌هاي اقتصادي به چه ميزان براي ايران صرف داشته باشد از سوي تحليلگران محل اختلاف است. منتقدان دوري كشورهاي آفريقايي و عدم رابطه با كشورهاي مهم اين قاره را از ضعف‌هاي تلاش ايران براي نفوذ در قاره آفريقا مي‌دانند و به اين ضعف‌ها فقدان برنامه منسجم و ديپلمات‌هايي ورزيده كه از اين قاره شناخت كافي داشته باشند، اضافه مي‌شود. علاوه بر جاذبه‌هاي اقتصادي ايران به دليل فقدان روابط حسنه با كشورهاي منطقه و كشورهاي اروپايي به دنبال يافتن دوستان بيشتر در نقاط مختلف جهان است. بر همين مبنا در حالي كه ايران در ميدان گازي پارس‌جنوبي از لحاظ سرمايه‌گذاري 11سال از قطر عقب افتاده است از كشورهاي آنگولا و غنا براي همكاري در اين حوزه دعوت به عمل مي‌آورد يا اينكه آمادگي خود را در سرمايه‌گذاري در نفت اوگاندا اعلام مي‌كند. همچنين دولت ايران از سوي ديگر تمايل دارد از پتانسيل كشورهاي آفريقايي كه عمدتا در سازمان كنفرانس اسلامي، جنبش غير متعهدها و سازمان اتحاديه آفريقا حضور دارند براي موارد محل اختلاف خود با غرب مانند پرونده هسته‌اي ايران استفاده كند. اينكه تا چه اندازه اين پتانسيل مي‌تواند در معادلات تاثيرگذار باشد نيز از سوي برخي از منتقدان محل سوال است. از نظر منتقدان همچنين روابط با برخي از كشورهاي توسعه‌گرا مانند آفريقاي جنوبي نيز مي‌تواند در اولويت قرار بگيرد و بهبود روابط قدرت‌هاي منطقه‌اي در اين قاره نيز مي‌تواند راهگشا باشد. به عبارتي ديگر، اين نوع روابط بايد با توجه به مزيت‌هاي نسبي مورد توجه قرار گيرد و بيشتر از اينكه واكنشي باشد براساس كنش و با توجه به ظرفيت‌هاي ايران و كشورهاي آفريقايي در دستور كار قرار گيرد.
