سفرهاي مقام‌هاي عاليرتبه جمهوري اسلامي ايران به قاره آفريقا نشان از نگاه استراتژيک ايران به اين قاره دارد. تا آنجا که روساي جمهوري و ديگر مسئولان عاليرتبه ايران و کشورهاي آفريقايي بارها فاصله ميان قاره سياه و ايران را پيموده‌اند تا دايره روابط خود را بيش از پيش توسعه دهند.
به گزارش ايرنا، زمينههاي مشترک سياسي- اقتصادي و مذهبي ميان ايران و آفريقا تا آنجاست که محمود احمدي‌نژاد، رييس جمهوري اسلامي ايران پيش از آخرين سفر خود به زيمباوه و اوگاندا، کشورهايي با موقعيت استراتژيک در اين قاره، روابط ايران با کشورهاي آفريقايي را مستحکم و عميق دانست.
با اينکه احمدي‌نژاد پيش از اين سفر گفت "سياست قطعي جمهوري اسلامي ايران، توسعه و تعميق روابط همه جانبه با منطقه آفريقا است"، با اين حال سابقه‌اي طولاني پشت اين سخن وجود دارد. تاکيد امام خميني (ره)، بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران بر توسعه روابط با کشورهاي ديگر براي صدور اسلام و همچنين ايجاد اتحاد مقابل استثمارگران، از اين گفته معظم له مشهود است: "صدور اسلام به اين است که اخلاق اسلامي، آداب اسلامي، اعمال اسلامي، آنجا طوري باشد که مردم توجه به آن بکنند و ... آشنا کنيد کشورهاي ديگر را به آن چيزي که در ايران هست و آن طوري که در ايران مي گذرد (صحيفه نور، ج13، صص260-264).
امام خميني (ره) همچنين سفارش کردند: کوشش داشته باشيد در بهتر کردن روابط با کشورهاي اسلامي و در بيدار کردن دولتمردان و دعوت به وحدت، و اتحاد کنيد (صحيفه نور، ج21، صص 169-206).
اتحاد بين مسلمانان جهان، خواست هميشگي ايشان بود به طوريکه در صفحه 273 جلد پانزدهم صحيفه نور مي‌خوانيم "مسلمانان جهان با اين مخازن بزرگ و وسعت کشورهايشان اگر اتحاد داشتند، آيا مثل امروز تحت سلطه دو ابرقدرت بودند؟
پس از اعلام اين سياست‌ها نمايندگي‌هاي سياسي ايران در کشورهاي آفريقايي بسرعت از 9 مورد به 26 عدد رسيد و سفارتخانه‌هايي در کشورهاي نيجريه، سودان، گينه بورکينافاسو، نيجر، تانزانيا، سيرالئون، اتيوپي، سنگال، موريتاني و ساحل عاج باز شد.
**آفريقا؛ آرميده بر بستر طلايي
وسعت آفريقا به عنوان دومين قاره بزرگ جهان (با مساحت 30 ميليارد و 335 هزار کيلومتر مربع) و دارا بودن 20 درصد خشکي‌هاي جهان، سبب تمرکز 54 کشور در اين قاره شده است که 15 درصد جمعيت دنيا را در خود جاي مي‌دهد. آفريقا به دليل داشتن ذخيره بالاي مواد معدني (96 درصد الماس، 90 درصد کروم، 85 درصد پلاتين، 50 درصد کبالت، 55 درصد منگنز، 40 درصد بوکسيت، 13 درصد مس، 50 درصد فسفات، 65درصد طلا و 30درصد توريوم و اورانيوم) همواره مورد توجه کشورهاي استثمارگر غربي قرار داشت که سال‌هاي سال، کشورهاي اين قاره را به مستعمره خود بدل کرده بودند.
موقعيت استراتژيک قاره سياه بين کانال سوئز، تنگه جبل‌‌الطارق، باب‌المندب و دماغه اميدنيک و منابع طبيعي سرشار و جنگل‌هاي باراني استوايي همراه با صادرات نفت از 10 کشور آفريقايي همچون نيجريه، ليبي، گابن، الجزاير و آنگولا بر ثروت اين قاره افزوده‌اند.
بيش از 55 درصد مردم آفريقا مسلمان هستند. در بزرگ‌ترين کشورهاي اين قاره (سودان و الجزاير) نيز مسلمانان غالبند. ويژگي‌هاي مشترک زباني جهان اسلام و آفريقاييان تا آنجاست که زبان‌هاي سنتي و بومي آفريقا قرابت زيادي با عربي، ترکي و فارسي دارند. اعتقاد‌هاي ديني بوميان ديگر نقاط آفريقا درباره تسلط نيرويي واحد بر جهان هستي نيز با باور اصيل اسلام همخواني دارد.
از 57 عضو سازمان کنفرانس اسلامي، 17 کشور در قاره آفريقا قرار دارند. همچنين کشورهاي آفريقايي نيمي از اعضاي اتحاديه عرب را با 11 عضو تشکيل مي‌دهند.
از دهه 1960 تداوم تلاش‌هاي کشورهاي آفريقايي براي استقلال و همچنين برچيده شدن نظام آپارتايد، دامنه فعاليت‌هاي اين کشورها را به عرصه بين‌المللي گسترانيد به گونه‌اي که اکنون اين کشورها حدود يک سوم اعضاي سازمان ملل متحد را تشکيل مي‌دهند. از سال 1961، با پيدايش جنبش عدم متعهد، تاکنون 53 کشور آفريقايي به عضويت اين نهاد 118 عضوي درآمده‌اند تا به ايفاي نقش در امور بين‌المللي بپردازند.
از سويي ديگر، سازمان وحدت آفريقا در سال 1963 با هدف ارتقاي صلح، اتحاد و همکاري بين کشورهاي آفريقايي بنيان گذاشته شد و بعدها اتحاديه آفريقا با عضويت همه کشورهاي آفريقايي بجز مراکش شکل گرفت. همکاري ايران با اين اتحاديه به عنوان عضو ناظر تا آنجا بود که رييس جمهوري اسلامي ايران را ميهمان اجلاس سران در گامبيا کرد و ايران در يازدهمين اجلاس سران اين اتحاديه در شرم الشيخ مصر به‌عنوان "شريک استراتژيک آفريقا" معرفي شد.
**مشترکات ايران و آفريقا؛ زمينه‌ساز فعاليت‌هاي روزافزون
تاکيد انقلاب اسلامي ايران بر استقلال همه کشورها، شامل حال قاره آفريقا نيز مي‌شد به طوري که تازمان برچيده شدن نژادپرستي از اين قاره، سياست ايران و حتي خطبه‌هاي نماز جمعه حول محور حمايت ايران از مردم آفريقا مي‌چرخيد. روابط ايران و آفريقا پس از برگزاري نخستين سمينار بررسي همکاري‌هاي دوجانبه ايران و آفريقا در دهه 70، با توجه به اهميتي که دولت‌هاي آن زمان براي برقراري ارتباط با کشورهاي اروپايي قايل بودند، تا سال 2004 و تاسيس مرکز همکاري ايران- آفريقا روند کندي را داشت اما پس از آن توافق‌هاي متعددي بويژه درباره ايجاد چهار منطقه آزاد تجاري در آفريقا، توسعه همکاري‌هاي بانکي، تشکيل شوراي تجاري ايران- آفريقا و همکاري‌هاي آموزشي و فني، زمينه فعاليت‌هاي مشترک را فراهم آرود.
البته موضع مشابه ايران و کشورهاي آفريقايي در محکوم کردن اقدام‌هاي رژيم اشغالگر قدس نيز يکي از اصول مبنايي روابط ايران و آفريقا را تشکيل داده و مي‌دهد. به گونه‌اي که آيت الله خامنه‌اي، رييس جمهوري وقت جمهوري اسلامي ايران در سال 1365، در اجلاس عدم تعهد هراره تاکيد کرده بودند: شايد کمتر رژيمي را بتوان يافت که به اندازه رژيم نژادپرست آفريقاي جنوبي و رژيم صهيونيستي در نظر و عمل شبيه به يکديگر باشند... سياست بسط نفوذ صهيونيسم در آفريقا دنباله طبيعي سياست‌هاي رژيم نژادپرست است و مآلاً جز به ضرر عظيم کشورهايي که با صهيونيسم رابطه برقرار کرده اند، نخواهد انجاميد.
رهبر معظم انقلاب، ششم بهمن ماه 1388 با بيان اينکه "غربي‌ها هيچ انگيزه همراهي و مساعدت با کشورهاي اسلامي ندارند و در هرجا قدم گذاشتند فساد و تباهي به همراه آوردند"، گفتند: نمونه واقعي آن، قرار داشتن آفريقا زير پنجه قدرت غربي‌ها در صد سال گذشته است.
حضرت آيت الله خامنه‌اي با اشاره به طمع آمريکايي‌ها به آفريقا خاطرنشان کردند: آمريکا مي‌خواهد در آفريقا پايگاهي براي استقرار نيروهاي مسلح خود ايجاد کند که اين خطر بزرگي است و ملت‌ها و دولت‌هاي آفريقايي نبايد اجازه دهند خانه و کشورشان پايگاه آمريکايي‌ها شود.
"نگاه به شرق" و توسعه همکاري‌هاي "جنوب- جنوب" به عنوان استراتژي حرکتي دولت نهم در عرصه سياست خارجي، در دولت دهم پيگيري شد. تاکيدهاي احمدي‌نژاد براي گسترش حوزه ديپلماسي به داخل خاک آفريقا تا آنجا پيش رفت که سال 1387 به عنوان روابط با آفريقا نامگذاري شد. وي علاوه بر شرکت در يازدهمين اجلاس سران اتحاديه آفريقا (گامبيا)، در پيامي به چهاردهمين اجلاس سران اين اتحاديه (يازدهم بهمن‌ماه 1388 در اتيوپي) اعلام کرد: آمادگي کامل داريم همکاري‌هاي خود را در همه زمينه‌ها با اعضاي اتحاديه ارتقا دهيم و با همکاري يکديگر خواهيم توانست نقش موثري در اصلاح نظامات غلط اقتصادي و سياسي حاکم بر جهان و رفع تبعيض‌ها و بي‌عدالتي‌ها ايفا کنيم.
برگزاري کنفرانس بين‌المللي خلع سلاح و عدم اشاعه تسليحات هسته‌اي بسياري از مقام‌هاي سياسي دنيا را به تهران کشانيد. در حاشيه اين کنفرانس محمود احمدي‌نژاد در ديدار وزير امور خارجه سوازيلند، گسترش همکاري با کشورهاي آفريقايي را سياست قطعي جمهوري اسلامي ايران دانست و گفت: ايران و کشورهاي آفريقايي به لحاظ فرهنگي و فهم مشترک از شرايط جهان داراي نگاه مشترکي هستند.
اما دور جديد سفرهاي احمدي‌نژاد به کشورهاي آفريقايي به زيمبابوه و اوگاندا بود. وي دوم ارديبهشت ماه 1389 پيش از ترک تهران، هدف از سفر به دو کشور زيمبابوه و اوگاندا را تعميق و توسعه روابط همه جانبه با قاره آفريقا دانست و گفت: روابط ايران با کشورهاي آفريقايي، مستحکم و عميق است.
البته با توجه به اينکه اوگاندا عضو غيردايم شوراي امنيت است، سفر رييس جمهوري اسلامي ايران به اين کشور مي‌تواند ابعاد قوي‌تر سياسي نسبت به زيمبابوه داشته باشد. با اين حال، استقبال مردم و مسئولان اين دو کشور آفريقايي از رييس جمهوري ايران نشان‌دهنده عمق علاقه اين کشورها براي توسعه روابط با ايران است. امضاي 11 سند همکاري و يک بيانيه مشترک بين ايران و زيمبابوه (بين صندوق ضمانت صادرات ايران با وزارت ماليه زيمبابوه، تشکيل شرکت سرمايه گذاري دو کشور و برنامه اجرايي همکاري هاي علمي، فرهنگي، فني و توافقنامه اجرايي شش کميسيون مشترک دو کشور و ...) نشان از توان بالاي ايران براي همکاري‌هاي فني، اقتصادي، علمي و فرهنگي در عرصه قاره سياه دارد.اين، در حالي است که پيش از پيروزي انقلاب اسلامي مجموعه معاهدات منعقد شده ايران با همه کشورهاي آفريقايي فقط به 60 عدد مي‌رسيد.
بهره‌مندي متقابل از ظرفيت‌هاي وسيع کشورهاي آفريقايي و ايران، آفريقا را به يکي از مهمترين عرصه‌هاي سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران بدل کرده است. با اين حال به نظر مي‌رسد با وجود تلاش‌هاي اخير سياستمداران ايراني در توسعه زمينههاي همکاري متقابل، ظرفيت‌هاي گسترده‌تري براي دو طرف در راستاي حرکت به سوي پيشرفت و برقراري صلح و رفاه جهاني وجود دارد.
در مجموع، توجه به آفريقا در سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران و دولت دکتر احمدي نژاد، پررنگ ديده شده است.
