در حالي كه بيشتر احزاب و گروه هاي رسمي در مصر از نفوذ و تاثيرگذاري چنداني در ميان مردم برخوردار نيستند، گروه هاي غيررسمي و نيز جنبش ها و حركت هاي نوظهور با يارگيري از ميان قشرهاي مختلف مردم، زمينه ساز تغييرات مهمي در فضاي سياسي اين كشور شده اند.
اعتراض هاي مردمي اخير در مصر عليه نظام حاكم در اين كشور كه از سه شنبه دو هفته پيش با دعوت گروهي غيررسمي از جوانان مصري با نام 'جنبش 6 آوريل' آغاز شد و رفته رفته ابعاد گسترده تري يافت، بار ديگر اين پرسش را مطرح مي كند كه احزاب و گروه ها در مصر چه جايگاه و نفوذي در ميان مردم دارند؟ آيا معترضان كنوني در خيابان دنباله رو احزاب هستند يا اينكه برعكس اين احزاب هستند كه تلاش مي كنند نظر معترضان را به خود جلب كنند و به دنبال آنها بروند؟ چه تفاوتي ميان احزاب رسمي با گروه ها و حركت هاي نوظهور و غيررسمي وجود دارد؟
تاريخ فعاليت احزاب در مصر را مي توان به دوره هاي مختلف تقسيم كرد. نخستين دوره مقارن با كسب استقلال مصر در سال 1922 بود. در اين دوره به دليل سلطه و نفوذ انگلستان در اين كشور، حزب و انديشه حزبي براي مردم مصر چندان قابل اعتماد نبود. در دوره 'جمال عبدالناصر' نيز به دليل حاكميت يك ديدگاه واحد، احزاب چندان زمينه اي براي فعاليت نداشتند. پس از اينكه 'انور سادات' به قدرت رسيد در ابتدا با شيوه چند حزبي مخالفت كرد. اما دو سال بعد تصميم خود را تغيير داد و در يك چارچوب و محدوده مشخص و تعريف شده به احزاب اجازه فعاليت داد. سومين دوره فعاليت احزاب در مصر در دوران 'حسني مبارك' آغاز شد كه تا اينك نيز ادامه دارد. در حال حاضر در كنار حزب 'حاكم دموكراتيك ملي' چند حزب مخالف نيز حضور دارند كه البته به دلايل گوناگون نقش سياسي چنداني در اين كشور نداشته اند.
* وضعيت احزاب در دوران انور سادات
------------------------------------------
ناتواني اتحاديه سوسياليست عربي كه توسط ناصر بنيانگذاري شده بود، در تامين خواسته هاي بنيانگذاران اين سازمان، و بوجود آمدن گروه هاي جاسوسي در درون آن و طرح ريزي جناح چپ اين سازمان براي براندازي رژيم سادات، موجب شد تا وي در صدد ايجاد تشكيلات ديگري كه مويد سياست هاي حكومتش باشد، برآيد. وي همچنين به منظور مشروعيت بخشيدن به حكومت خود و كسب حمايت برخي گروه ها از سياست رابطه با آمريكا و صلح با رژيم صهيونيستي و نيز فضاي باز اقتصادي، اقدام به اعطاي آزادي نسبي به گروه هاي مخالف كرد. در عين حال دستيابي به كمكهاي آمريكا اقتضا مي كرد تا ظواهر نظام حكومتي از ديكتاتوري به نظام دموكراسي تغيير يابد. لذا سادات با علم به ضرورت رعايت احتياط و سياست گام به گام در برقراري سيستم چند حزبي، فرمولي را اجرا كرد كه در چارچوب آن عناصر حزبي در كنار يكديگر با اطاعت از حكومت فعاليت مي كردند. در سال 1977 هنگامي كه تظاهرات مردمي عليه افزايش قيمت ها صورت گرفت، روند فعاليت احزاب با خلل هايي مواجه شد. در 20 ژوئن 1977 قانون احزاب از تصويب نهايي گذشت كه از آن پس تشكيل هرگونه حزب جديد مشروط به اخذ موافقت از كميته مخصوص احزاب گرديد كه اعضاي آن از افراد دولت هستند. همزمان با تشكيل سريع و رشد سريع احزابي چون 'الوفد' نگراني سادات افزايش يافت و لذا اقدام به تشكيل حزب جديدي به نام حزب دموكراتيك ملي (حزب حاكم) نمود.
موضوع صلح با رژيم صهيونيستي نيز تاثير فراواني بر روند فعاليت هاي حزبي در مصر داشت و انتقاد برخي احزاب از جمله حزب كار، نسبت به توافق هاي صلح موجب برخورد قاطع و خشن دستگاه حكومت سادات با احزاب در سال 1981 گرديد. به طوري كه ظرف چند روز حدود يك هزار و 500 تن از مخالفان سياسي سادات به زندان افتادند. از اين هنگام فعاليت هاي حزبي در مصر فقط در چارچوبي كه توسط سادات ترسيم و اجرا مي شد، قرار داشت و اين وضعيت تا كشته شدن وي ادامه يافت.
* وضعيت احزاب در دوران حسني مبارك
---------------------------------------------
پس از ترور انور سادات در سال 1981، تعداد احزاب سياسي قانوني از پنج حزب در ابتداي دوره مبارك به چهارده حزب در ميانه چهارمين دوره رياست جمهوري وي افزايش يافت. حسني مبارك پس از كسب قدرت سعي داشت مشاركت ظاهري كليه احزاب سياسي قانوني را در فعاليت هاي پارلماني حفظ كند و كانديداهاي اين احزاب به صورت محدود و از طريق انتخاب يا از طريق انتصاب از سوي رياست جمهوري به پارلمان راه يافته اند.
مهمترين و شناخته شده ترين احزاب موجود در صحنه سياسي مصر عبارتند از:
** حزب دموكراتيك ملي:
اين حزب در سال 1978 توسط انور سادات تاسيس شد. از زمان تاسيس اين حزب تاكنون، اعضاي آن بسياري از مناصب حكومتي را در اختيار داشته اند. ارگان رسمي حزب، روزنامه 'مايو' است. طبق گزارش دبيرخانه حزب، مواضع و سياست هاي آن دفاع از دموكراسي، نظام چند حزبي، آزادي مطبوعات و توجه به حقوق بشر اعلام شده است. با وجود ادعاي مقامات حزب، اين حزب از محبوبيت زيادي در ميان توده مردم برخوردار نيست و بيشتر كساني كه به اين حزب پيوسته اند تنها به دليل موفقيت در عرصه هاي سياسي و دولتي بوده است.
** اخوان المسلمين:
اين گروه كه بزرگترين و سازمان يافته ترين جنبش مخالف دولت مصر است، در شهر اسماعيليه مصر توسط 'حسن البنا' در سال 1928، پايه گذاري شد. رهبر فعلي آن 'محمد بديع' است كه از سال 2010 جايگزين 'محمد مهدي عاكف' شد. گرچه استراتژي و هدف اصلي اين گروه در ابتدا تاسيس دولت اسلامي و پياده كردن شريعت اسلامي بوده اما اين گروه با گذشت زمان كم كم از اين استراتژي فاصله گرفته است. اخوان المسلمين موضعي انتقادي نسبت به سياست ها و اقدامات حكومت بويژه در زمينه بسياري از مسائل اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي دارد. اين گروه از لحاظ فرهنگي و اجتماعي بر اساس ارزش هاي اسلامي موضع گيري كرده و خواهان برچيده شدن مراكز فساد و بي بند و باري است. موضع اين گروه نسبت به عادي سازي روابط با رژيم صهيونيستي بسيار انتقادي است. اين گروه در برهه كنوني تلاش مي كند خود را گروهي مدافع دموكراسي و اهل تساهل و تسامح نشان دهد. شايان ذكر است اخوان المسلمين كه هواداراني در ميان طبقات مردم فقير و متوسط جامعه دارد، يك حزب سياسي قانوني و ثبت شده نبوده و لذا از كمك هاي مالي دولت محروم است و اعضاي آن مجبور هستند كه در انتخابات به صورت كانديداهاي مستقل شركت كنند. با اين حال اين گروه توانست در انتخابات پارلماني در سال 2005، يك پنجم كرسي هاي پارلمان را از آن خود كند و بعد از حزب حاكم در جايگاه دوم قرار بگيرد. اما در دور اول انتخابات پارلماني در سال 2010، اعلام شد كه اين گروه نتوانسته حتي يك كرسي بدست آورد. از همين رو اين گروه به نشانه اعتراض به تقلب گسترده در انتخابات دور دوم آن را تحريم كرد. در سال 2000 نيز ، اين گروه هفده كرسي پارلماني را از آن خود كرده بود.
** حزب الغد:
پس از اخوان المسلمين بسياري اين حزب را متشكل ترين و محبوبترين حزب مخالف در مصر مي دانند. رهبر اين حزب 'ايمن النور' است كه در دوره قبل انتخابات رياست جمهوري كه پس از سال ها به صورت رقابتي اما كنترل شده برگزار شد، رقيب حسني مبارك بود. وي پس از آن سه سال به زندان رفت. بسياري معتقدند اتهامات وي ساختگي بوده و به دليل نزديك بودن آراي او به مبارك بر او وارد آمده است. اين حزب، گرايش هاي ليبرال دارد.
** حزب الوفد:
اين حزب كه يكي از احزاب سياسي قديمي مصر است در ساال 1919 توسط 'سعد زغلول' تاسيس شد. رهبر فعلي آن 'سيد البداوي'؛ استراتژي و اهداف آن كسب قدرت يا مشاركت در آن جهت تحقق دموكراسي، اقتصاد آزاد و عدالت اجتماعي و ارگان رسمي آن روزنامه 'وفد' است. اين حزب قانوني، خواهان قانون اساسي جديدي است كه در آن پارلمان از اختيارات بيشتري برخوردار باشد و دوره رياست جمهوري نيز به يك دوره محدود شود. در حوزه اقتصادي، اين حزب مدافع اقتصاد بازار و افزايش سرمايه گذاري است. اين حزب همچنين طرفدار وحدت اعراب و از ميان برداشتن سلاح هاي كشتار جمعي از منطقه خاورميانه و حمايت از حقوق فلسطينيان است. حزب الوفد پيشتر يكي از احزاب مخالف دولت در پارلمان اين كشور بود اما سال گذشته دور دوم انتخابات را تحريم كرد. اين حزب چندان بين مردم محبوب نيست. برخي اين حزب را متهم مي كنند كه با وجود نزديكي زياد به دولت مصر چنين وانمود مي كند كه يك حزب مخالف است.
به نظر مي رسد در تحليل رفتارهاي سياسي در مصر نبايد فقط به نقش احزاب اكتفا كرد بلكه بايد به بررسي جنبش ها و گروه هاي نوظهور و غير رسمي نيز پرداخت. اين نوع حركت ها كه بيشتر مخالف حكومت مصر هستند در سال هاي اخير و در سايه رشد فناوري هاي ارتباطاتي و اينترنتي شكل گرفته و توسعه يافته اند. به طور كلي مهمترين اين جنبش ها و گروه ها عبارتند از:
- جنبش الكفايه:
اين جنبش كه در سال 2004 ظهور كرد متشكل از وكلا و استادان دانشگاه است كه مخالف حضور مجدد حسني مبارك و نيز جانشيني احتمالي فرزند وي جمال هستند. اين جنبش در سال هاي گذشته تجمع هاي اعتراض آميزي را برگزار كرده است.
- جنبش 6 آوريل:
اين جنبش در سال 2008 با بهره گيري از شبكه هاي اجتماعي اينترنتي توسط گروهي از جوانان مصري عمدتا تحصيلكرده بنيان گذاري شد كه به حمايت از كارگران اعتصابي، خواهان اعتصاب سراسري مصر در ششم آوريل آن سال شدند. برگزاري راهپيمايي اعتراض آميز در سه شنبه دو هفته پيش كه منجر به آغاز موج جديد از حركت اعتراض آميز عليه مبارك شد توسط اين جنبش تدارك ديده شد.
- جمعيت ملي تغيير:
اين مجموعه كه سال گذشته به ابتكار 'محمد البرادعي' مدير كل سابق آژانس بين المللي انرژي اتمي و پس از بازگشت به مصر تشكيل شد، متشكل از چندين گروه مخالف دولت از جمله الغد و اخوان المسلمين و نيز تعدادي از سياستمداران قديمي، روشنفكران و چهره هاي دانشگاهي است.
- ائتلاف ملي تغيير:
اين مجموعه كه جديدترين مورد از گروه هاي جديدالتاسيس غير رسمي است همزمان با اوج گيري اعتراض هاي اخير عليه نظام حاكم در مصر تشكيل شد. اين ائتلاف كه متشكل از تمامي گروه ها و شخصيت هاي مخالف است، بزرگترين گردهمايي مخالفين جناح حاكم در مصر است. آنها اعلام كرده اند كه هيچ گفت و گويي را با نظام حاكم تا پيش از كناره گيري حسني مبارك از قدرت انجام نخواهند داد.
* جمع بندي
-------------
به طور كلي فعاليت سياسي در مصر را نمي توان با تكيه بر گروه بندي هاي سياسي سازمان يافته اي همانند احزاب، مورد ارزيابي قرار داد؛ چرا كه مصريان از نظر سياسي، كمتر از طريق گروه هاي سازمان يافته عمل مي كنند. به همين خاطر، با وجود اينكه بيش از 30 سال از برقراري نظام چند حزبي در مصر مي گذرد، احزاب سياسي آن از حد احزابي كم پيرو، فراتر نرفته اند. نبود گروه بندي هاي سازمان يافته، حاكمان مصر را بر آن داشته است تا با محدود كردن تشكيلات سازمان يافته نوظهور، به رهبري اقتدار گرايانه خود ادامه دهند. بر همين اساس، از سال 1952 تاكنون، بيشتر فعاليت هاي سياسي در كنترل حكومت در آمده است.
رخدادهاي روزهاي اخير نيز گواه اين است كه بيشتر احزاب و گروه هاي سنتي و رسمي در اين كشور چندان نقشي در به راه انداختن حركت هاي اعتراض آميز نداشته اند بلكه جنبش ها و گروه هاي نوظهور پيش قراول بوده اند. در چنين فضايي احزاب مي كوشند كه نظر اين گروه ها را جلب كنند و جايي در اين حركت ها داشته باشند.
با اين وجود همانطور كه بسياري گفته اند يكي از ويژگي هاي مهم خيزش اخير مردمي در مصر، تكثر موجود در ميان آن و در عين حال وحدت شعارها و رويه آنان در پيشبرد مطالباتشان است. موضوعي كه از نظر بسياري رمز پيروزي معترضان خواهد بود.
به گواه بسياري از گزارشگران و ناظران تحولات مصر، در ميان معترضاني كه به خيابان هاي شهرهاي اين كشور مي آيند و يكصدا عليه حسني مبارك شعار مي دهند و خواهان كناره گيري وي هستند، طيف هاي مختلف مذهبي و اجتماعي ديده مي شود. به عنوان مثال اين اعتراض ها تنها محدود به اكثريت مسلمان مصري نيست بلكه تعداد زيادي از جامعه مسيحيان اين كشور نيز در اعتراض ها حضوري فعال دارند. افزون بر اين حضور گرايش هاي مختلف سياسي در ميان معترضان كاملا به چشم مي خورد اما همه آنها با محوريت قرار دادن سقوط نظام ديكتاتوري حسني مبارك تلاش مي كنند تا مواضعي مشترك را در پيش بگيرند.
با اين وجود، بسياري اين سوال را مطرح مي كنند كه آيا جنبش اعتراضي اخير عليه نظام حاكم آنگونه كه در حركت اعتراضي و سلبي خود موفق بوده اين توانايي و ظرفيت را دارد كه پس از اين دوران نيز در حركت ايجابي خود پي ريز ساختار و رويه جديد باشد و در اين راه موفق شود؟
