گفت و گوی دیپلماسی ایرانی با بهرام امیراحمدیان، تحلیلگر مسائل ترکیه به بهانه سفر اخیر رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه به مصر.
دیپلماسی ایرانی: رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه در اقدامی هوشمندانه به مصر سفر کرد. هدف از این سفر نه تن‌ها پیگیری روابط دو جانبه با مصر بلکه تبلیغات گسترده برای به رسمیت شناخته شدن فلسطین در سازمان ملل در میان کشورهای عربی بود. دیپلماسی ایرانی این مسئله را در گفت و گو با بهرام امیراحمدیان، تحلیلگر مسائل ترکیه بررسی کرده است:
ارزیابی شما از سفر اردوغان به مصر چیست؟ اهداف سفر چه بوده است؟
مصر از اولویت خاصی برای حضور ترکیه برخوردار است. این مسئله چند علت دارد. اول این که ترکیه حتی در دوره نجم الدین اربکان هم به فکر این بود که با مصر روابط نزدیکی داشته باشد. به این دلیل که شمال افریقا دارای ارزش اقتصادی برای ترکیه است. بازار‌های این منطقه بسیار بزرگ است و ترکیه می‌تواند در آن جا حضور پیدا کند. این بازار‌ها بازار‌هایی هستند که در جامعه اسلامی قرار دارند و اسلامی از نوع سنی هستند. بنابراین ترکیه که در دوره امپراطوری عثمانی این قلمرو‌ها را در اختیار داشته، دارای سابقه کهن ارتباط با این کشور‌ها از نظر فرهنگی و دینی است. به همین سبب ترکیه با توجه به مرز‌های آبی جنوب خود با این کشور، علاقمند است در این حوزه حضور داشته باشد. وقتی صحبت از مصر می‌شود، اول از همه بازار بزرگ تجارت خارجی مورد توجه قرار می‌گیرد که ترکیه می‌تواند آن را در دست داشته باشد.
علت دوم این است که مصر در حال بازسازی همه جانبه خود در زمینه های فرهنگی، سیاسی، اقتصادی است. ترکیه الگوی مناسبی برای کشورهای اسلامی‌به ویژه کشورهای سنی مذهب هستند، است. از این جهت است که آقای اردوغان مصر را انتخاب کرده است. همان طور که می‌دانید، بخشی از اخوان المسلمین مصر با الگوبرداری از حزب عدالت و توسعه ترکیه، حزبی به نام عدالت و توسعه تشکیل داده اند. این افراد گفته اند که الگوی توسعه ترکیه، الگوی بسیار مناسبی است و ما به دلیل موفق بودن این الگو می‌خواهیم از آن تبعیت کنیم.
بنابراین بی جهت نیست که آقای اردوغان مصر را انتخاب کرده است. جمعیت زیاد، بازار گسترده، امکان سرمایه گذاری و مناسب بودن شرایط مصر برای ترکیه می‌تواند از دلایل این انتخاب باشد. مضاف بر این که شاید به دلیل فضای سیاسی موجود در مصر و گرایش های غرب ستیزانه در این کشور، کشورهای غربی چندان حضوری در این کشور ندارند و ترکیه می‌تواند به راحتی این جایگاه خالی را اشغال کند.
آقای اردوغان علاوه بر این که با مقامات مصری دیدار داشته، صحبتی هم در جمع اتحادیه عرب در مصر داشته است. شما سیاست ترکیه در قبال ج‌هان عرب را چطور ارزیابی می‌کنید؟
به نظر می‌رسد که در اندیشه های ترک ها نوعی اسلام میانه رو تعریف شده و در تریکه خیلی کم با افراط گرایی اسلامی‌مواجه هستیم. این نوع گرایش سبب توسعه نوعی از دموکراسی شرقی شده است. این نوع دموکراسی از دهه هشتاد و از زمانی که آقای تورکوت اوزال، معمار اقتصاد نوین ترکیه شد، به نوعی میان دولت و ملت موازنه برقرار شد. با حضور حزب عدالت و توسعه که توانست نقش نظامیان در ترکیه را کمرنگ کند. تعامل میان دین و حکومت در ترکیه به نحوی ایجاد شده است که در عین حال که کشور لائیک است اما این به معنای لامذهبی نیست. ج‌هان عرب متوجه گرایش هایی که در ترکیه توانسته است این تعادل را ایجاد کند، شده است و فکر می‌کند این الگو می‌تواند الگوی مناسبی برای کشورهای عربی باشد که هم مسلمان هستند و هم می‌خواهند دموکراسی داشته باشند.
در حقیقت می‌توان گفت تحولاتی که در شمال افریقا به وجود آمده است تحولاتی است که به دنبال تشکیل حکومت های اسلامی‌نیست، کما این که رهبر لیبی هم گفته است که ما می‌خواهیم حکومت آینده بر مبنای اسلام باشد اما این به معنای آن نیست که می‌خواهیم یک حکومت اسلامی‌داشته باشیم. به نظر می‌رسد اتحادیه عرب از این جهت احساس می‌کند که اگر از اندیشه های ترکیه برای بنیان گذاری سیستم های حکومتی حمایت کند، باعث ثبات در منطقه خواهد شد. چون هر نوع افراط گرایی که ممکن است به سلفی گری یا اسلام رادیکال منجر شود که هیچ کس در آن فضا نخواهد توانست از منافع خود بهره مند شود و فضای تضاد و رویارویی ایجاد خواهد شد.
به نظر می‌رسد از این منظر است که رفتار‌های ترکیه برای برقراری ارتباط و الگو گیری از ترکیه برای تاسیس حکومت هایی که در حال شکل گیری هستند مورد توجه قرار می‌گیرد.
به نظر شما مواضع ترکیه درباره فلسطین تا چه حد می‌تواند در موضع کشورهای عربی در قبال این مسئله و به رسمیت شناخته شدن فلسطین تاثیرگذار باشد؟
ترکیه با موضع گیری حزب عدالت و توسعه و در راس آن آقای اردوغان در اجلاس داووس در مقابل شیمون پرز داشت، شاهد یک نقطه آغاز دگرگونی در روابط ترکیه و اسرائیل است. بر این مبنا است که تحولی که در سیاست خارجی ترکیه در قبال اسرائیل دیده می‌شود، نوعی برنامه ریزی استرتژیک برای دوری از اسرائیل به منظور جلب حمایت کشورهای اسلامی‌تلقی می‌شود. چون پتانسیل کشورهای اسلامی‌ارزش بسیار بیشتری دارد. ج‌هان اسلام انرژی دارد، بازار دارد و جمعیت دارد در حالی که اسرائیل فاقد این ها است. در موازنه این ویژگی ها با یکدیگر، ترکیه ترجیح داده که بر خلاف دوره های قبل که استراتژی خود را بر مبنای نزدیکی با اسرائیل بنیان ن‌هاده بود تا حمایت های بیشتر امریکا را جذب کند، به سمت ج‌هان اسلام نزدیک شود.
ترکیه قدرت سرمایه گذاری خارجی دارد و در خود ترکیه در حال حاضر امکان سرمایه گذاری وجود ندارد. بنابراین برای خروج سرمایه ای که ترکیه به دنبال آن است، بهترین مکان کشورهای اسلامی‌است که هم بازار وسیعی دارند و هم سرمایه گذاری در این کشور‌ها می‌تواند سود سرشاری نصیب ترکیه کند. اگر این سرمایه به سمت غرب حرکت کند، سود چندانی نخواهد داشت، چون بازار‌ها اشباع است و با بحران اقتصادی هم که در این کشور‌ها اتفاق افتاده است، قدرت خرید مردم کاهش یافته است. در حالی که در کشورهای خاورمیانه و شمال افریقا که صادر کننده انرژی هستند، پول هایی در دسترس است.
بنابراین ترکیه می‌تواند بازار خوبی پیدا کند. به ویژه در زمینه خدمات و مهم تر از همه با تاکید بر گردشگری. مصر دارای پتانسیل بسیار زیادی برای گردشگری است اما مدیریت مناسبی در این زمینه ندارد و با مشکلات زیادی مواجه است. به نظر من ترکیه از این جهت مصر را در اولویت خود قرار داده است که در کنار بازار وسیع داخلی، بازار گردشگری خارجی هم در اختیار دارد.
اگر نکته ای لازم می‌دانید اضافه کنید...
به نظر می‌رسد ما می‌توانیم از تجربیات ترکیه برای بهره مندی از یک برنامه درازمدت و استراتژیک پند بگیریم و ما هم با حوزه ای که در پیرامون خود داریم، برای نوعی تعامل با این عرصه به فکر این باشیم که متحدان خود را در پیرامون خود انتخاب کنیم که پیوستگی جغرافیایی وجود داشته باشد. پرداختن به مواردی که در ماورای بحار است، برای ما ارزش استراتژیک ندارد. ممکن است از لحاظ تبلیغاتی برای ما خوب باشد که در نزدیکی امریکا خیمه بزنیم اما این ارزش استراتژیک برای ما نخواهد داشت.
به نظر می‌رسد ترکیه از این دست برداشته و در اندیشه بازگشت به سیاست خارجی عثمانی است. به این معنی که ترکیه در یک قلمرو به هم پیوسته جغرافیایی حضور داشته باشد. ایران به طریق اولی می‌تواند چنین اقدامی‌انجام دهد. افغانستان و آسیای مرکزی و قفقاز از ارزش به سزایی برای ایران برخوردار است. ما می‌توانیم با ایجاد پیوستگی در این منطقه و پرداختن به ن‌هاد‌هایی نظیر اکو و فعال کردن این ن‌هاد، نقش منطقه ای خود را ارتقا دهد. این نیازمند به کارگیری سیاست تنش زدایی است. در داخل نیز نیاز به وحدت کلمه دارد. ما این پتانسیل را داریم و باید از آن استفاده کنیم.
از همه مهم تر به نظر می‌رسد ما هنوز برنامه ای برای داخل و آمایش سرزمینی نداریم. البته چشم انداز بیست ساله در این خصوص وجود دارد اما نیاز به بازنگری و تطبیق با شرایط جدید منطقه و ج‌هان دارد.
