خبرگزاری فارس: چنانچه ریشه‌ها و علل بحران سومالی سنتی و محلی (داخلی) بودند، راه‌کارهای حل و فصل آن نیز آسان‌تر بودند، اما مداخله عوامل خارجی و تداخل آن با عوامل داخلی بحران این کشور را موضوعی حل ناشدنی تبدیل کرده است.
به گزارش فارس، در روزهایی که رسانه‌های جهان عموما به موضوعاتی چون خیزش مردمی در کشورهای عربی، سرنگونی رژیم قذافی، بحران اقتصادی جهان و وضعیت امنیتی در عراق و افغانستان می‌پردازند، در گوشه‌ای دیگر از جهان فاجعه‌ای در حال وقوع است؛ منطقه‌ای موسوم به شاخ آفریقا و کشوری به نام "سومالی" که بیش از نیمی از جمعیت آن در فقر مطلق و گرسنگی بسرمی‌برند.
بی‌شک "مسئله سومالی" فقط به خشکسالی و قحطی محدود نمی‌شود، بلکه دلایل دیگری در بروز این فاجعه در سومالی سهیم بوده‌اند. مطلب زیر که برگرفته از کتاب " الازمة الصومالیة : دراسة فى الاسباب و سبل التجاوز" ( بحران سومالی: تحقیقی در دلایل و راه‌های حل آن") است که در چند بخش ارائه خواهد شد و تلاش دارد، نگاهی جامع و کلی به "مسئله سومالی" بیاندازد.
سازمان ایگاد
درسطح منطقه‌ای سازمان ایگاد که از هفت کشور شاخ آفریقا و منطقه شرق آفریقا تشکیل شده، در تحولات سیاسی سومالی نقش بسزایی داشته است. سازمان ایگاد متشکل از کشورهای اتیوپی، اریتره، جیبوتی، سومالی، کنیا، اوگاندا و سودان است و تلاش دارد، برای حل و فصل بحران کشور سومالی بعنوان یکی از اعضای این سازمان و در راستای یکی از اصول آن‌که حفظ صلح و ثبات منطقه است، گام بردارد که بسان اتحادیه عرب اقدامات آن با موفقیت همراه نبوده است.
اتحادیه آفریقا
در ابتدای حمله نظامی اتیوپی به سومالی، اتحادیه آفریقا به دلیل این‌که مقر آن در شهر آدیس آبابا(پایتخت اتیوپی) می‌باشد، از اتخاذ مواضع تند در قبال اتیوپی خودداری کرد، به مرور زمان و با شکست اتحاد دادگاه‌های شریعت سومالی، این اتحادیه اتخاذ موضع جدی‌تری اتخاذ کرد و خواستار خروج سریع نیروهای اتیوپی از خاک سومالی شد. بدنبال آن از دولت انتقالی سومالی خواست زمینه مذاکره و گفتگو با طرف‌های درگیر صحنه سیاسی سومالی از جمله اسلام‌گرایان فراهم آورد تا بدین طریق بحران کاهش یابد.
شورای صلح و امنیت اتحادیه آفریقا در 19 ژانویه 2007 اعزام نیروهای حافظ صلح برای استقرار در خاک سومالی را تصویب کرد که نتیجه این امر خروج نیروهای اتیوپی از کشور سومالی بود.
کشور اتیوپی
کشور اتیوپی بطور سنتی در تحولات سومالی حضور فعالی داشته است و این حضور پس از یازده سپتامبر 2001 میلادی در قالب جبهه متحدین آمریکا علیه تروریسم جهانی پررنگ تر شد، بگونه‌ای که در ژانویه 2007 وارد خاک سومالی شد و نیروهای دادگاه‌های اسلامی شریعت را که همواره به داشتن رابطه با القاعده متهم شده‌اند، سرکوب کرد .
برخی از گروه‌های سومالیایی آدیس آبابا را از درگیری با نیروهای اتحادیه دادگاه‌های اسلامی برحذر داشتند و رهبران اتحادیه دادگاه‌های اسلامی نسبت به مداخله مسلحانه اتیوپی عکس العمل نشان داده و تهدید نمودند که در صورت عدم خروج آنها از خاک سومالی فتوی جهاد علیه این کشور خواهند داد.
دولت اتیوپی همواره اهداف زیر را در کشور سومالی دنبال کرده است:
- تضعیف دولت مرکزی سومالی؛ چون سومالی ضعیف توانمندی پس گرفتن منطقه اوگادن در منطقه سومالی اتیوپی را نخواهد داشت.
- اتیوپی به دلیل محصور بودن در خشکی قصد دارد، از بنادر و سواحل
بهره برداری کند.
جیبوتی
این سرزمین بخشی از سومالی بزرگ بوده و از لحاظ اجتماعی وابستگی قبیله‌ای به کشور سومالی دارد. دولت جیبوتی در تشکیل دولت انتقالی سومالی نقش موثری داشته و فشارهای بسیار دولت اتیوپی را همواره تحمل کرده است. این کشور هم اکنون مقر نیروهای آمریکایی جهت کنترل تحولات سومالی و پاسداری از سواحل دریای سرخ و اقیانوس هند است.
اریتره
از دید استراتژیست‌های اریتره، کشور سومالی و تحولات آن می‌تواند بعنوان ابزاری مهم در ایجاد موازنه قدرت منطقه‌ای میان اریتره و اتیوپی مورد استفاده قرار گیرد .
تلاش در جهت تضعیف اتیوپی در سومالی می‌تواند موازنه قدرت در منطقه را که به نفع دولت اتیوپی است، مختل کرده و به این ترتیب هژمونی و پرستیژ منطقه اتیوپی مورد آسیب جدی قرار گیرد.
جنگ دوساله بین اتیوپی و اریتره که باعث انهدام زیرساخت‌های اقتصادی اریتره و کشته شدن 70 هزار نفر از طرفین شد، بعنوان نقطه بحرانی و سیاه روابط این دو کشور بشمار می‌آید.
کنیا
پس از انفجار سفارت آمریکا در سال 1998 در نایروبی و حادثه یازده سپتامبر جایگاه کنیا در منطقه شاخ آفریقا تغییر کرد و روابط نایروبی-واشنگتن بعد امنیتی-استراتژیک پیدا کرد. همکاری کنیا با آمریکا از جمله در حل قضیه جنوب سودان، حل بحران سیاسی سومالی و تشکیل دولت موقت، به نقش بازیگری نایروبی در منطقه کمک فراوانی کرد .
در جریان پیشروی اسلام‌گرایان، نایروبی موضع واقع‌گرایانه‌ای اتخاذ کرد و از ورود جنگ سالاران سومالی به خاک خود ممانعت کرد که این امر زمینه مذاکره با اتحادیه دادگاه‌های اسلامی را بوجود آورد.
مصر
منطقه شاخ آفریقا جزو مناطقی است که بعنوان حوزه نفوذ سنتی مصر بشمار می‌رود.
سودان
کشور سودان از 1989 تا 1999 میلادی یعنی در زمان حکومت حسن الترابی از کلیه حرکت‌های اسلامی در منطقه حمایت کرد و به همین دلیل برخی از گروه‌ها مانند برخی از سران اسلام‌گرایان سومالی در این کشور آموزش و تحصیل کرده بودند. در زمان حکومت اسلام‌گرایان دادگاه‌های شریعت بر کشور سومالی، سودان میزبان دو دور مذاکرات ناموفق بین این گروه با دولت فدرال انتقالی سومالی برای حل و فصل اختلافات موجود و رسیدن به یک توافق پایدار در تشکیل حکومتی متشکل از طرفین بود. البته هم اکنون سودان به دلیل مشکلات داخلی نفوذ چندانی در سومالی ندارد.
لیبی
با روی کارآمدن سرهنگ قذافی در لیبی و تمایلات جاه‌طلبانه وی، این کشور سعی کرد با پشتوانه دلارهای نفتی، بدنبال یافتن جایگاه رهبری جهان عرب و آفریقا برآید. منطقه شاخ آفریقا به دلیل وجود فقر و بی‌ثباتی یکی از مناطقی بود که توجه لیبی را به خود جلب کرد.
در این میان سومالی با موقعیت استراتژیک و مشکلاتی که درگیر آن بود، عرصه مناسبی برای تقویت نفوذ خود استفاده کرد، علاوه بر این‌که خواهان کاهش حضور اتیوپی در سومالی بود.
یمن
مقررات وضع شده توسط یمن مبنی بر عدم نیاز به روادید برای اتباع سومالی که نتیجه آن حضور تعداد زیادی از شهروندان سومالی در این کشور بود، سبب شد تا یمن پیگیر تحولات سیاسی سومالی و تاثیرات آن بر منطقه باشد.
روابط تاریخی مردم دو کشور و تمایلات بلند پروازانه یمن برای جلب نظر آمریکا جهت ایجاد سرفرماندهی نیروهای مبارزه با ضد تروریسم منطقه در این کشور و همچنین فراهم آوردن زمینه کنترل اریتره بعنوان کشور ناآرام منطقه از جمله دلایل توجه صنعا به سومالی بود.
عربستان سعودی
پس از سقوط حکومت زیادباره در سومالی، عربستان تلاش کرد با سرازیرکردن دلارهای نفتی به کشور سومالی، زمینه جذب نخبگان سومالی را از طریق فراهم آوردن امکان تحصیل در دانشگاه‌ها و مدارس مذهبی خود فراهم آورد.
حضور تعداد زیادی از اتباع سومالی با تابعیت عربستانی که در عربستان مشغول کسب و تجارت هستند، سبب شده ارسال برخی کمک‌های مادی و تجهیزاتی برای گروه‌های اسلامی سومالی توسط آنها از جمله مواردی باشد که موجب شود، نام عربستان در تحولات سیاسی سومالی مطرح باشد.
گفته می‌شود، گروه "الشباب" توسط عربستان سعودی حمایت مالی و تجهیزاتی می‌شوند.
بازیگران بین المللی
آمریکا، سازمان ملل متحد و نهادهای وابسته به آن مهمترین بازیگران فرامنطقه‌ای در صحنه تحولات سومالی هستند.
سازمان ملل متحد
اوایل دهه نود و پس از فروپاشی حکومت سومالی و تشدید درگیری‌های قبیله‌ای سازمان ملل متحد نیروهای حافظ صلح را به سومالی فرستاد، اما مأموریت آن به دلایل فراوان به شکست منجر شد.
آمریکا
دخالت آمریکا در تحولات داخلی سومالی و منطقه شاخ آفریقا از دیدگاه آگاهان سیاسی و کارشناسان منطقه معلول عوامل زیر است:
1- آمریکا با دخالت در امور سومالی درپی آن است که خود را بعنوان یگانه قطب جهان معرفی کند و از این رهگذر مسئله هژمونی جهانی خود را توسعه دهد.
2- اهمیت ژئوپلتیک سومالی و منطقه شاخ آفریقا: سومالی در مجاورت آب‌راه و معبر راهبردی جهان یعنی باب المندب قرار دارد و با ۳۰۲۵ کیلومتر مرز دریائی در اقیانوس هند و خلیج عدن (یعنی طولانی‌ترین ساحل در بین کشورهای آفریقایی) دارای بنادر متعددی است که سبب شده بهترین شرایط را برای پهلوگیری کشتی‌های نفت‌کش و تجاری داشته باشد. موقعیت راهبردی کشور سومالی، وجود ذخایر طبیعی مانند اورانیوم، سنگ آهن ، گاز طبیعی و نفت به موازات وجود اعتقادات قوی اسلامی در مردم این کشور باعث شده، سومالی در کانون توجه کشورهای قدرتمند منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای قرار بگیرد. به همین دلیل حفظ آن برای تامین راه‌های نقل و انتقال انرژی به منطقه مدیترانه و کشورهای اتحادیه اروپا برای آمریکا یک ضرورت استراتژیکی است.
3 – ذخایر نفتی: گزارش‌های موجود تاکید می‌کنند که در دو سوم خاک سومالی ذخایر نفتی مشاهده شده است. پس از یازده سپتامبر 2001 نفت آفریقا جایگاه ویژه‌ای در استراتژی انرژی آمریکا پیدا کرد. آمریکایی‌ها توجه ویژه‌ای به تحولات سومالی و مناطق هم‌مرز آن بذل می‌کنند، چون سومالی و مناطق اطراف آن دارای ثروت زیادی است. در زمان حکومت زیادباره شرکت‌های آمریکایی مناطق مختلفی را که امکان استخرا ج نفت در آنجا وجود داشت، شناسایی کردند که پیش از اقدام به بهره‌برداری به دلیل شروع جنگ‌های داخلی سومالی از این اقدام منصرف شدند.
ژنرال زیادباره ضمن اعطای امتیاز مطالعات، استخراج و بهره‌برداری نفت به چهار شرکت آمریکایی (Conoco , Amoco, Chevron & Phillips) دو سوم خاک سومالی را نیز در اختیار اقدامات این شرکت‌ها قرار داد. بر اساس این گزارش‌ها منطقه اوگادن واقع در ایالت سومالی اتیوپی دارای منابع عظیم نفت و گاز است که چینی‌ها هم اکنون در حال استخراج آن هستند. در ایالات سومالی‌لند نیز وجود منابع نفتی گزارش شده است. آمریکایی‌های در امتداد مرز ایالات سومالی اتیوپی با کشور سومالی مناطقی را که در آنها نفت وجود دارد علامتگذاری کرده‌اند تا در آینده بتوانند نسبت به استخراج آنها اقدام کنند.
4 – مبارزه با تروریسم: به نظر آمریکا شرایط سومالی و فروپاشی دولت مرکزی در آن بستر مناسبی را برای رشد بنیادگرایی اسلامی و حضور افراد سازمان القاعده فراهم آورده است. یکی از بهانه‌های سازمان سیا برای حضور همه جانبه در سومالی مبارزه با تروریسم و خشکاندن منابع و سرچشمه‌های القاعده در منطقه است. سناریوهای تعامل آمریکا با اسلام سیاسی و دادگاه‌های اسلامی سومالی بر مبنای مقابله با گروه‌های اسلامی بویژه اتحادیه دادگاه‌های اسلامی شریعت است.
به همین دلیل آمریکا طرح‌های زیر را در سومالی به اجرا گذاشت:
تعامل نظامی مستقیم
اعزام نیروی نظامی از جانب آمریکا و متحدین خود به سومالی هزینه وتبعات منفی زیادی داشته که مهمترین آنها عدم پیش‌بینی عواقب گسترش منازعه میان اسلام‌گرایان، نیروهای مردمی و آمریکاست. افزون بر این‌که حضور نظامی مستقیم آمریکا در سال 1993 نتایج تلخی برای این کشور به دنبال داشت. لذا گزینه تعامل نظامی مستقیم در این برهه زمانی برای آمریکا مطرح نیست.
جنگ و تعامل نظامی غیرمستقیم
واشنگتن در این وضعیت از ارتش کشورهای کنیا و اتیوپی و جنگ سالاران سومالی بعنوان گزینه‌های آینده خود برای مقابله با گروه‌های اسلام سیاسی استفاده کرد. این اقدام نیز تبعات زیادی برای آمریکا به دنبال داشت، که از آن جمله افزایش نفرت مسلمانان منطقه از آمریکا و متحدین منطقه‌ای آن بود. در راستای این سیاست بود که اتیوپی با چراغ سبز و حمایت آمریکا اواخر سال 2006 به سومالی حمله کرد.
در واقع آمریکا پس از سقوط بالگرد بلک هاوک در سال 1993 در موگادیشو و کشته شدن 18 آمریکایی و خروج خفت‌بار نیروهایش از این کشور شد، همواره تلاش داشته در مسائل داخلی این منطقه بویژه پس از 11 سپتامبر 2001 دخالت کند.
آمریکا با احساس خطر جدی از حضور اسلام‌گرایان و تاثیری که این حضور می‌توانست بر شاخ آفریقا داشته باشد، به تقویت موضع دولت موقت سومالی در برابر اسلام‌گرایان پرداخت و در این راستا ضمن اعلام حمایت از اتیوپی و اعلام همکاری اطلاعاتی با آدیس‌آبابا در صدد تصویب قطعنامه‌ای در شورای امنیت برآمد تا ضمن لغو تحریم تسلیحاتی سومالی، امکان حضور نیروهای حافظ صلح منطقه‌ای را نیز در خاک این کشور فراهم آورد. این قطعنامه تصویب و بر اساس آن مقرر شد، 8 هزار نیروی حافظ صلح از کشورهای مختلف آفریقایی وارد سومالی شوند.
سازمان کنفرانس اسلامی
سازمان کنفرانس اسلامی بعنوان یکی از مهمترین سازمان‌های متولی امور کشورهای اسلامی در جهان، درسال 2005 با ابراز نگرانی از افزایش درگیری‌های نظامی در سومالی که منجر به کشته شدن صدها نفر شده بود، خواستار ایفای نقش فعال‌تر سازمان ملل متحد و سازمان ایگاد برای ایجاد آشتی ملی در کشور سومالی شد.
دبیرکل وقت سازمان کنفرانس اسلامی در 27 دسامبر 2007 چند روز قبل از آغاز حمله نظامی اتیوپی به سومالی و اوج درگیری‌های پراکنده در آن کشور، با انتشار بیانیه‌ای خواستار خروج نیروهای نظامی اتیوپی از سومالی شد.
پس از آغاز حمله نظامی اتیوپی به سومالی، گروه تماس 11 سازمان کنفرانس اسلامی در 26 فوریه 2007 جلسه‌ای با حضور وزیر خارجه وقت سومالی، دبیرکل سازمان ایگاد، نماینده ویژه سازمان ملل متحد در امور سومالی، نماینده ویژه اتحادیه عرب، نماینده ویژه اتحادیه آفریقا و هیأت‌هایی از 15 کشور عضو در شهر جده عربستان برگزار کرد. در این جلسه، دبیرکل سازمان کنفرانس اسلامی با بیان توافق با دبیرکل اتحادیه عرب با اتخاذ ابتکارصلح مشترک دو سازمان، اعلام کرد که عنصر اصلی برای ثبات وضعیت فعلی، استقرار یک نیروی حافظ صلح قابل اعتماد و کارآمد در سومالی است. همچنین، صندوق همبستگی اسلامی از زیر مجموعه‌های سازمان کنفرانس اسلامی، در جلسه مارس 2007 خود مبلغ 200 میلیون دلار را به بهانه مبارزه با خشکسالی به سومالی اختصاص داد.
