خبرگزاری فارس: انقلابها را با ایدئولوژی که دارند و آنچه مردم طلب میکنند نام میگذارند نه مسائلی که سبب آغازشان شده.
انتخابات مجلس مؤسسان تونس امروز برگزار میشود و گروههای مختلف برای راهیابی به آن تلاش میکنند. در این بین بخت اسلامگرایان برای پیروزی بیشتر است هرچند غربیها تلاش میکنند سکولارها را به عنوان اکثریت غالب وارد پارلمان قانون اساسی کنند.
درباره زمینههای بیداری اسلامی و انتخابات تونس با «جعفر قنادباشی» کارشناس مسائل آفریقا به گفتوگو نشستیم.
فارس: انقلاب مردم تونس آغازگر موج بیداری اسلامی شد. این در حالی است که خیزش مردم از خودسوزی یک دستفروش آغاز شد عملی که در اسلام اعلام شده چگونه حرکتی که از خودسوزی آغاز میشود را میتوان اسلامی نامید؟
قنادباشی: انقلابها را با ایدئولوژی که دارند و آنچه مردم طلب میکنند نام میگذارند و ماهیت انقلاب را بر آن اساس تعیین مینمایند نه مسائلی که سبب آغازشان شده یا وضع نامطلوبی که مردم از آن ناراحت بودند. امکان دارد مردم کشوری از وضع سیاسی ناراضی باشند ولی دست به انقلابی بزنند و ساختار سیاسی لیبرالی را بر آن کشور حاکم بکنند اما آن نارضایتی سیاسی، ماهیت آن انقلاب را تعیین نمیکند بلکه آن ایدئولوژی که آنها دنبالش بودند که یک ساختاری را به وجود بیاورند دنبال میکنند. حالا همین انقلابی که به دلیل یک نارضایتی سیاسی ایجاد شده امکان دارد تبدیل شود به یک ساختار دیکتاتوری. یعنی اینکه مردم به دنبال رهبری باشند که محبوب است ولو اینکه حکومت او ساختار لیبرالی نداشته باشند انقلاب را با آن مینامند. در همه کشورهای شمال آفریقا مردم از وضع سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی ناراضی بودند لیکن راه حلی که مردم طلب میکنند راه اسلام است از این رو به آن میگویند انقلاب اسلامی یا همان بیداری اسلامی. درکمونیستها هم همینطور است اگر در کشوری مردم به دلایل سیاسی و اقتصادی به پا میخواستند و ایدئولوژی کمونیستی را برای انقلاب خود برمیگزیدند آن انقلاب کمونیستی نامیده میشد چرا که مردم آنچه را دنبال میکردند در تشکیل حکومت کمونیستی میدیدند. بنابراین نامگذاری انقلابها هرگز به نقطه شروعشان مربوط نبوده و حتی به نارضایتی هم مرتبط نمیشده لذا مایه تعجب است که برخی تحلیلگران و روشنفکران شروع یک واقعه را به معنی نامگذاری انقلاب میدانند در صورتی که باید ببینند مردم چه راه حلی از تدام ایدئولوژی طلب میکنند.
فارس: در شمال آفریقا و اساسا جهان اسلام مردم طالب تدام ایدئولوژی هستند آیا صرفا به رفع مشکلات می اندیشند یا دغدغههای دیگری هم دارند؟
قنادباشی: ابتدا باید وضعیت ایدئولوژیها و مکاتب دنیا را بررسی کنیم و ببینیم هریک از آنها چقدر طرفدار دارند. آیا ناسیونالیسم درکشورهای عربی طرفدار دارد ، نه طرفدار ندارد. بن علی و مبارک در دو دهه گذشته سعی کردند حرکتهای عربی را راه بیندازند و حتی احزاب عربی را تقویت کنند اما با اینکه این روحیه ناسیونالیستی را به جوامع خود پمپاژ کردند و مبالغی را صرف آن نمودند و دنیای غرب هم حمایت کرده اما موفق نشده چرا که پان عربیسم امتحان خود را پس داده بود. درباره ایدئولوژیهایی که از اروپا و دنیای غرب میآید جهان سوم به کلی بدبین است. حتی در آمریکای لاتین اگر مراجعه کنید و بگویید یک قانون اساسی از اروپا برای شما آوردهایم حتما بدشان میآید. الان وضعیت فکری، پذیرای اروپا نیست. زمانی بود که روشنفکران برخی کشورها خواستار این بودند که آمریکا به عنوان کشور آزاد و فرانسه به عنوان مهد دموکراسی قانون اساسیشان را پذیرا باشند و به این امر افتخار میکردند. اما بعد از آشکار شدن چهره آمریکاییها به ویژه در دو دهه اخیر میبینیم که این طور نیست پس مردم ناگزیرند که برگردند به ارزشهای دینی خودشان و داشتههایشان. در چهار پنج دهه گذشته در کشورهایی نظیر تانزانیا و سنگال تلاش کردند سوسیالیسم آفریقایی را مطرح کنند. یعنی اگرچه سوسیالیسم را وارد کردند اما تلاش کردند رنگ بومی به آن بدهند اما آن سوسیالیسم الان وجود ندارد. از آن سوسیالیسم آفریقایی فقط کلمه آفریقایی اش باقی مانده است. حال اگر در کشورهای شمال آفریقا برگردیم به خویشتن این ملتها چه می بینیم. چیزی جز اسلام هست. یعنی فرهنگ عمومی که ساختار حکومتها را به وجود میآورد و جهتگیریها را تعیین میکند اسلام است؛ یعنی فرهنگ اصیل مردم. البته در لیبی، الجزایر و مصر سعی شد که ایدئولوژیهای دیگری را تقویت کنند. این فرهنگ «بربریت» یا با زبان «امازیغی» را سعی میکردند رواج دهند.
فارس: چرا در این زمان خیزش شکل گرفت. قبلا هم مردم ناراضی بودند و احتمالا اعتراضاتی به شکل خودسوزی یا اشکال دیگر رخ داده بود اما چرا در دی ماه سال گذشته ناگهان شعله ور شد و یکباره بروز کرد؟
قنادباشی: ابتدا مسئله دستفروشی که خود را آتش زد میگویم تا به پاسخ سؤال شما برسم. دستفروشی که گاریاش مصادره شد ، یک فرد تحصیلکرده بود عدهای میگویند فارغ التحصیل شده بود اما برخی گفتهاند دانشجو بود اما برای معاش دستفروشی میکرد. همه خودسوزی او را ریشه اقتصادی قضیه میدانند در صورتی که اینطور نیست. یک پلیس زن به گوش این دستفروش سیلی میزند. دستفروش در بین دوستانش احساس حقارت میکند. در فرهنگ تونس، از زن سیلی خوردن خیلی سنگین است به همین دلیل خودش را آتش زد و چند نفر دیگر هم این عمل را تکرار کردند. اما چرا در این تاریخ این واقعه به وجود آمد. واقعا فضای شمال آفریقا فضای بسیار ملتهبی بود. سالها بود که غربیها میدانستند فضا در این منطقه ملتهب است. ما سه علامت داریم که غربی ها این مسئله را فهمیده بودند حتی اعلام هم کرده بودند که ممکن است انقلاب شود. یکی کتاب ساموئل هانتینگتون است که دو فصل درباره بیداری اسلامی دارد. در آن فصلها هانتینگتون میگوید اسلام دارد به عنوان یک تمدن بیدار میشود. بیداری اسلامی هم به این معنا نیست که صرفا مردم بخواهند عبادت کنند بلکه میخواهند تمام وجودشان اسلام شود. این کتاب پس از فروپاشی شوروی نوشته شده است. بعد از این مسئله، طرح خاورمیانه بزرگ ارائه میشود. آمریکاییها در زمان بوش پسر گفتند میدانید چرا تروریسم در ۱۱ سپتامبر به نیویورک آمد چون که خاورمیانه محیط تروریسم است. میگفتند سه چیز موجب به وجود آمدن تروریسم میشود. یکی حکومت های دیکتاتوری هستند که ما حمایت کردیم اما دیگر نباید این کار را بکنیم. بلر و بوش پسر در این طرح مشترک بودند. میگفتند ما ۶۰ سال دیکتاتوریها را در خاورمیانه و شمال آفریقا حمایت کردیم و دیگر باید متوقفش کنیم چرا که میدانستند این منطقه آماده خیزش است. از نظر اقتصادی هم میگفتند نباید بگذاریم فقیر بمانند. سومین نکته این بود که بوش میگفت باید ایدئولوژی نفرت را مهار کنیم. در واقع ایدئولوژی جهادی را ایدئولوژی نفرت مینامید. یک اعتراف دیگر هم کردند. جلسات مشترکی بین اروپا و شمال آفریقا حدود بیش از ده سال است که برگزار میشود که یکی از بزرگترین زمینههایش پیمان بارسلونا است که بانیاش شیراک بود. بحث اینها درباره چیست دو بحث مشترک دارند یکی اینکه اقتصاد شمال آفریقا را به شکلی درآوریم که مهاجرین به اروپا نیایند دوم اینکه کاری کنیم انقلاب نشود. این جلسات ابتدا به دلایل اقتصادی تشکیل میشد اما بعدها وزیران کشور و مقامات انتظامی و امنیتی آنها شرکت میکردند تا کسی نتواند از شمال آفریقا به اروپا بیاید و انقلاب به پا کند و جلوی انقلاب در شمال آفریقا را نیز بگیرند و کسانی که برای این امر به اروپا میآیند دستگیر شوند.
فارس: پس با این وضع چرا در دی ماه گذشته خیزش مردمی آغاز شد؟
قنادباشی: در نتیجه افزایش قیمت نفت در سالهای 2009 و 2010 مواد غذایی در جهان گران شد. نفت ۶۰ دلاری تا ۱۵۰ دلار بالا رفت. قیمت سوخت که بالا رفت به دلیل افزایش هزینه حمل و نقل ، مواد غذایی به شدت گران شد از طرفی تولید مواد غذایی در جهان کاهش پیدا کرد به ویژه گندم و گوشت. لذا درست زمانی که تونس و الجزایر که اولین کشورهایی بودند که مردم بلند شدند، قیمتها هم یکباره افزایش یافت و شوکی به مردم وارد شد. نارضایتی فرهنگی هم که وجود داشت. راشدالغنوشی میگفت که امامان جماعت را از مساجد حذف کرده و نظامیان را به عنوان پیش نماز به مسجدها میفرستادند. وقتی مسئله اقتصادی مزید بر اسلام ستیزی شد فشار بر مردم افزایش یافت.
فارس: پس زمینه ایجاد انقلابها، اقتصادی بود اما مطالبات ایدئولوژیک مردم بر اساس اسلام، به حرکتها شکل و جهت داد و به همین دلیل موج بیداری اسلامی نام گرفت؟
قنادباشی: از مغرب عربی تا جنوب غربی آسیا که خاستگاه تمدن اسلامی است آمادگی بیدار شدن را پیدا کرده بود. فعل هم از جانب مردم است. هیچ گروهی پشت این قضیه در تونس نبود. چرا که حکومت بن علی اجازه ایجاد ساختاری را نداده بود.
فارس: بالاخره وقتی انقلاب شکل میگیرد گروههایی میآیند و مردم را سازماندهی میکنند؟
قنادباشی: یکسری گروههای کارگری و کارمندی بودند اما آنها تأثیری نداشتند.
فارس: برخی میگویند گروه آقای راشدالغوشی و بعضی گروههای دیگر در به وجود آمدن انقلاب نقش داشتند؟
قنادباشی: تشکیلات گروه النهضه به هم ریخته بود و راشد الغنوشی هم که خارج از کشور بود. تشکیلاتی که هم مردم را رهبری کنند و شعار بسازند نبود. درست مثل انقلاب اسلامی ایران بود. زمانی که مردم در قم قیام کردند و شهید دادند چهلم آنها در تبریز برگزار شد و چهلم شهدای تبریز در یزد برگزار شد. تبریز کجا، یزد کجا، اما مردم این مراسم را برگزار میکردند. همینطور چهلم به چهلم پیش آمد تا انقلاب پیروز شود. شاه گفته بود اینها یک گروه هستند که از قم میروند تبریز واز آنجا میروند یزد و جاهای دیگر مراسم برگزار میکنند، حال آنکه مردم همان شهرها چهلمها را برگزار میکردند.
فارس: در نهضت امام خمینی هم کسانی بودند که مردم را سازماندهی میکردند، اعلامیهها را بین انقلابیون توزیع میکردند تا آنها به دست مردم برسانند و طبق یک قرار نانوشته، هماهنگ عمل میکردند. آیا چنین کسانی در تونس نبودند؟
قنادباشی: اصلا اینطور نبود. مثلا در یزد آقای صدوقی و راشد یزدی خودشان تصمیم گرفتند چهلم شهدای تبریز را برگزار کنند و هماهنگی بین تبریز و یزد نبود. نهضت امام در ابتدا کاملا مردمی آغاز شد و گروهها بعدا به وجود آمد. در تونس هم اول، حرکتها مردمی بود، بعد گروهها و تشکلها بوجود آمد یا گروههایی که وجود داشتند اضافه شدند. اما مردم فراتر از این گروهها بودند. البته رژیم تونس هم خیلی زود ترسید و امتیاز داد. بن علی شروع کرد به امتیاز دادن. رفت به عیادت فردی که خودسوزی کرده بود. با او عکس گرفت و گفت هرکاری برایت انجام میدهم. در انقلابها وقتی مردم یک امتیاز بگیرند، قوت قلب پیدا میکنند. این مسئله موجب ضعف و فرار بنعلی شد.
فارس: اما به نظر میرسید نظام او باقی مانده است؟
قنادباشی: خارجیها نظرشان این بود که بن علی از تونس خارج شود تا حکومتش بماند.
فارس: فرار بن علی نشان داد که او از قبل احساس خطر میکرده و ناگهان این تصمیم را نگرفته است. آیا نشانههایی برای او بروز کرده بود؟
قنادباشی: بن علی در موقعیتی قدرت را در دست گرفت که تونس آماده انقلاب بود. یعنی در سال ۱۹۸۷، مردم در حال انقلاب بودند و بورقیبه پیر برای مردم قابل تحمل نبود. به همین دلیل یک فرد جوان باید سرکار میآمد. در آن زمان به راشد الغنوشی و گروه او فعالیت گسترده داده شد اما پس از آنکه موقعیت بن علی استحکام یافت، فعالیت النهضه ممنوع شد و راشد الغنوشی هم از کشور فرار کرد. بنابراین نیروی ضد شورش حکومت بن علی، ۲۳ سال سابقه مقابله با گروههای مخالف را داشت اما تونس از انقلاب اسلامی ایران تأثیر گرفته بود. اصلا اولین کشورهایی که از انقلاب اسلامی تأثیر گرفتند تونس و مغرب بود. شورشی در این کشورها شکل گرفت به نام «شورش نان». این واقعه سال ۱۳۶۴ یا ۱۳۶۵ در تونس شکل گرفت. البته واقعیت امر، شورش نان نبود، بلکه انقلاب اسلامی بود. گروه النهضه آنجا کارش را شروع کرد. اما گفتند چون نان گران شده، مردم به صحنه آمدهاند. نان همانطور که در ایران نقش اساسی در تغذیه مردم دارد، در تونس نیز مؤثر است. مشروطیت، رضاخان و حتی حکومت محمدرضا شاه از بحث نان خیلی ضربه خوردند. ساواک نانواییها را همیشه تحت نظر داشت. در تونس هم گروه ضد شورش و دستگاه امنیتی، متوجه شده بود که نارضایتیها آرام آرام افزایش یافته و کشور در آستانه انفجار اجتماعی است. حکومت و حاکمان فاسد بودند و بن علی هم محبوبیتی نداشت. اقتصاد تونس نوین شده بود اما ساختار سیاسی، بسیار کهنه و پوسیده بود. مجلس تونس در سال، یک روز جلسه داشت. الان هم کسانی که هستند حدود ۸۰ سال سن دارند و همه از یاران بورقیبهاند. اهل مطالعه هم نیستند و قابلیت اداره کشور را ندارند.
همه اینها مردم را به ستوه آورد.
فارس: اما تونس در بحث درآمد سرانه و گردشگری، نسبت به کشورهای آفریقا و برخی ممالک خاورمیانه وضع بهتری داشت؟
قنادباشی: یک برنامه این بود که تونس با سرمایهگذاریها، آباد شود تا تفریحگاهی برای اروپاییها و به دست آوردن کارگران و منابع اولیه ارزان برای کارخانهها و شرکتهای غربی بشود. صنایع تونس با تجهیزات دسته دوم اروپایی تجهیز شده بود. حتی خودروهای تونس، همان خودروهای دسته دوم فرانسویها بود. سرمایهگذاری برای جلوگیری از انقلاب بود. اروپاییها اعتقاد داشتند با سرمایهگذاری در شمال آفریقا، جلوی وقوع انقلاب در این منطقه و سرایت آن به اروپا را خواهند گرفت. البته تونس محیط خوبی برای توریسم دارد و مردم این کشور هم کمتر از دیگر ساکنان شمال آفریقا، وارد عرصههای جهادی شدهاند.
فارس: پس میشود این نتیجه را گرفت که انگیزه اول مردم تونس از یام علیه حکومت، مسائل اقتصادی نبوده، چرا که وضع آنان نسبت به دیگر ساکنان شمال آفریقا بهتر بوده است؟
قنادباشی: هیچ اشکالی ندارد که ریشههای یک انقلاب، اقتصادیباشد. اما وقتی مردم از موازین اسلامی در انقلاب، تبعیت میکنند، میشود انقلاب اسلامی. یعنی مردم از وضع اقتصادی ناراضی بودند. اما راهحل رفع آن را اسلام میدانستند و میدانند. حتی اوضاع سیاسی و فرهنگی را هم میخواهند با اسلام سروسامان دهند. البته در تونس سطح زندگی و درآمد سرانه نسبت به همسایگان این کشور، بالاتر بود اما فساد حکومتی موجبات شکاف طبقاتی را فراهم کرد. دستفروشیهایی که کنار ساختمان نخستوزیری بساط کرده بودند، نان شب نداشتند. من این صحنه را خودم دیدم.
فارس: کمی از خاطرات خود در سفر تونس بگویید.
قنادباشی: من حدود ۱۰ سال پیش به تونس رفتم. شهر تونس که پایتخت کشور تونس است بهترین آب و هوای مدیترانهای را دارد. اروپاییها برای آفتاب گرفتن به این شهر ساحلی میآمدند. چون زمانی جز امپراطوری روم بود اروپاییها نسبت به آن تعلق خاطر دارند. بنابراین شرکتهای بزرگ برای استفاده از موقعیت توریستی این شهر، در آن سرمایهگذاری کردند. آن زمان که من رفتم، ساختمانهای بزرگ و مجلل در حال ساخته شدن بود. اما وقتی به مردم نگاه میکردیم احساس میکردیم یک ایران دیگر است. حتی فضای بازارهایش شبیه ایران بود بطوریکه عکسهایش را وقتی نشان دیگران میدادم میگفتند اینجا بازار تهران است در حالیکه بازار تونس بود. خانمهایشان هم چادریاند ولی رنگ چادرهایشان سفید و شیری رنگ است. مساجدشان به مساجد ایران خیلی شبیه است اما روحانی نداشتند چون روحانیت را حذف کرده بودند.
فارس: ما شنیدهایم که مسیر فرودگاه تا ساختمان حکومتی و مراکز توریستی در شهرهایی چون قاهره و تونس بسیار آباد است اما دیگر مناطق این شهرها، بسیار محروماند. واقعا اینطور بود؟
قنادباشی: بله، تونس به دو قسمت توریستی و عادی تقسیم میشد. معمولا در مناطق محروم شهر، مردم معتقد زندگی میکردند. در قسمت توریستی شهر، هتلهای چند ستاره ساخته بودند و سعی شده بود غربزدگی و وابستگی به غرب از این طریق بین مردم رواج پیدا کند.
فارس: با توجه به آشنایی شما با تونس، انتخابات این کشور که امروز برگزار میشود، چه نتایجی در بر خواهد داشت؟ چه جریانهایی در انتخابات فعال هستند؟
قنادباشی: در تونس ۲-۳ تشکل دولتی وجود داشته است حتی یک حزب کمونیستی فعال بود. سعی کردند آن را نگهدارند تا بگویند فضایی سیاسی آزاد است. خوب دیگر با گرایشهای سوسیالیستی وجود دارد. این دو خوب با وجود غربی بودن بن علی فعال بودند اما از خط قرمزها عبور نمیکردند. بن علی هم یک حزب دولتی داشت و مردم نمیخواهند در انتخابات حضور داشته باشد. اکنون ۱۱۰ حزب جدید اما کوچک ایجاد شده که با تزریق مالی از بیگانگان فعال هستند. امکان ندارد که کشوری به یکباره صاحب ۱۱۰ حزب بشود. آن هم کشوری که فقط ۱۰ میلیون جمعیت دارد و کثرت احزاب هم نداشته. اسامی احزاب بوجود آمده برای مردم تونس ناشناخته است. برخی از این احزاب توان عضوگیری ندارند و شاید اعضای آنها از ۲-۳ نفر تجاوز نکند. برخی احزاب حداکثر هفت عضو دارند. گفته میشود نیمی از احزاب شکل گرفته اسلامی و بقیه لائیک هستند. ولی واقعیت این است که لائیکها طبیعتا مورد پذیرش مردم نیستند. تنها تشکلی که فعال و در صحنه بوده «النهضه» است که متلاشی شده بود. حالا توانسته خودش را جمع و جور کند و احزاب همفکر را هم به خود پیوند بزند که به عنوان شاخههای این تشکل عمل کنند. جلساتی هم بین راشد الغنوشی و سران این احزاب برگزار شده است.
فارس: اسامی این احزاب مشخص است؟
قنادباشی: اسامی آنها خیلی معلوم نیست، چرا که دائما هم تغییر میکند. خیلی از این احزاب کلمه تغییر را در نام خود دارند.
فارس: احزاب غیر اسلام گرا چه مشخصاتی دارند؟
قنادباشی: یک گروه چپگرا وجود دارد که رهبرش یک یهودی است. گرایشات کمونیستی هم دارد. غربیها تلاش میکنند که این گروه را رشد بدهند تا از قدرت النهضه در مجلس مؤسسات آینده بکاهند.
فارس: از چه ابزاری برای تخریب اسلامگراها استفاده میشود؟
قنادباشی: تبلیغات علیه گروههای اسلامگرا خیلی زیاد است. میخواهند مردم را از روی کار آمدناسلامگراها بترسانند، بنابراین این گروهها را به ارتباط با القاعده متهم میکنند. زبان دانشگاههای تونس، فرانسوی است و حالا تبلیغات میکنند که اگر اسلام گراها روی کار بیایند، زبان فرانسوی را حذف میکنند. هیاهو میکنند که با روی کارآمدن اسلامگراها، صنعت توریسم کشور از بین خواهد رفت. بمباران تبلیغاتی علیه اسلامگراها، بسیار شدید است تا مردم به اینها رأی ندهند. یک مسئله مهم برای جلوگیری از پیروزی اسلامگراها، منطقهای کردن انتخابات است. در حالی که هنوز حکومت از بین نرفته، مردم باید به مصالح کلی کشور بیاندیشند اما منطقهای کردن انتخابات، موجب تضعیف وحدت ملی شده و به نفع بقایای حکومت بن علی است. یک مسئله دیگر هم سن رایدهندگان است. حضور افراد زیر ۲۳ سال در انتخابات را ممنوع کردهاند. یعنی بدنه اصلی انقلاب که جوانان بودند را از صحنه رای دادن حذف کردند. حال آنکه این افراد، اکثریت جامعه تونس را تشکیل میدهند.
فارس: آیا ممکن است موجب بازگشت دیکتاتوری شود؟
قنادباشی: احساس من این است که وضعیت فعلی شکسته خواهد شد و مردم خیز دیگری خواهند داشت و اجازه نخواهند داد، شرایط گذشته برگردد.
فارس: این انتخابات برای تشکیل مجلس موسسان است. وظیفه این مجلس چیست؟
قنادباشی: این مجلس قانون اساسی است که تشکیل آن موجب تدوین قانون اساسی میشود. بعد انتخابات ریاست جمهوری برگزاری میشود که زمامدار امور مشخص باشد، سپس انتخابات پارلمانی بر اساس قانون اساسی برگزار خواهد شد. البته برخی خواهان برگزاری انتخابات پارلمانی قبل از ریاست جمهوری هستند.
فارس: تعدادا اعضای این مجلس چند نفر خواهد بود؟
قنادباشی: ۱۸۶ نفر.