خبرگزاري فارس: در نشان اتحاديه، نقشه قاره افريقا بدون مرزهاي سياسي ميان كشورها ترسيم شده كه گوياي اين است كه سران اين نهاد بين المللي به دنبال اتحاد مستحكم در سراسر اين منطقه هستند. حلقه‌هاي در هم تابيده نماد همبستگي و خون ريخته شده براي آزادي افريقا و يادآور آزادگاني است كه در طول ساليان گذشته استعمار و استثمار تنها به جرم آزادي خواهي در سراسر قاره سياه به خاك و خون كشيده شده‌اند.
به گزارش فارس، علي اكبر صالحي وزير امور خارجه ايران شب گذشته تهران را به مقصد آديس‌آبابا پايتخت اتيوپي ترك كرد تا در اجلاس سران اتحاديه آفريقا حضور يابد.
ايران در اين نشست عضو ناظر است.
در ذيل به همين مناسبت نگاهي به تاريخچه اتحاديه آفريقا مي‌ندازيم:
نام اتحاديه
نام اتحاديه آفريقا به زبان رسمي اتحاديه الاتحاد الافريقي است.
نشان اتحاديه
نشان اتحاديه از دو برگ نخل در هر گوشه نشان، يك دايره طلايي درون برگ‌هاي نخل، يك دايره سبز دورن دايره طلايي، يك نقشه بكر آفريقا بدون هيچ گونه مرز سياسي درون دايره سبز، حلقه هاي متقاطع سرخ رنگ كوچك در
پايين نشان تشكيل شده است.
مفهوم نشان
هر يك از اين بخش‌ها خود نشان دهنده يك مفهوم جداگانه است؛ دو برگ نخل نماد صلح هستند. حلقه طلايي نماد ثروت و شادي و حلقه سبز نشان اميد و آرزو است. اين دو حلقه قاره آفريقا را دربرگرفته و به گونه‌اي ضمني بر اين نكته اشاره دارد كه ثروت و اميد قاره افريقا در انتظار آفريقا است به عبارت ديگر از نگاه مؤسسين اتحاديه آفريقا گرچه در حال حاضر اين قاره مردماني فقير و غمگين از زندگي سخت و فقيرانه شان دارد، ولي آفريقا
داراي منابع طبيعي فراواني است كه با بهره‌برداي از آن در آينده مردمان اين قاره متمول خواهند شد و بدين ترتيب از غم و غصه فعلي رها خواهند شد و شادمانه خواهند زيست.
در نشان اتحاديه، نقشه قاره افريقا بدون مرزهاي سياسي ميان كشورها ترسيم شده كه گوياي اين نكته است كه سران اين نهاد بين المللي به دنبال اتحاد مستحكم در سراسر اين منطقه هستند. حلقه‌هاي در هم تابيده نماد همبستگي و خون ريخته شده براي آزادي افريقا و يادآور آزادگاني است كه در طول ساليان گذشته استعمار و استثمار تنها به جرم آزادي خواهي در سراسر قاره سياه به خاك و خون كشيده شده‌اند.
زبان رسمي اتحاديه
زبان رسمي اتحاديه آفريقا زبان‌هاي آفريقايي و علاوه بر آن چهار زبان عربي، فرانسه، انگليسي و پرتغالي است. زبان رسمي به منظور نگارش اسناد و نامه‌ها و نيز ارائه سخنراني مقامات سازمان بين المللي مربوطه به كار مي‌رود. در عمل بيشتر اسناد، مكاتبات و سخنراني‌ها در اتحاديه به دو زبان انگليسي و فرانسوي تنظيم و ارائه ميشود.
كشورهاي مؤسس اتحاديه
اتحاديه آفريقا يك سازمان بين المللي بين دولتي است كه 53 كشور آفريقايي از مجموع 54 كشور (همه شورهاي قاره آفريقا به جز مراكش) آن را تأسيس كرده‌اند.
مقر اتحاديه
مقر اتحاديه آفريقا در آديس آبابا، پايتخت جمهوري اتيوپي است. از آن جا كه اتحاديه آفريقا جانشين سازمان وحدت آفريقا شده است، تمام اموال سازمان به اتحاديه منتقل گرديده است كه يكي از اين موارد مقر سازمان وحدت آفريقا مي‌باشد. به عبارت ديگر مقر سابق سازمان وحدت آفريقا، واقع در آديس آبابا در حال حاضر مقر اتحاديه آفريقا مي‌باشد.
موضوع اتحاديه
سازمان‌هاي بين المللي از حيث موضوع فعاليت دو دسته‌اند: سازمان‌هاي عمومي و سازمان‌هاي تخصصي. سازمان تخصصي به سازمان بين المللي گفته ميشود كه به يك موضوع خاص مي‌پردازد، نظير ديوان بين المللي دادگستري كه تنها به حل و فصل اختلافات حقوقي ميان كشورها مي‌پردازد. در برابر آن سازمان بين المللي عمومي با صلاحيت عام قرار دارد يعني سازمان مي‌تواند در تمام مسائلي كه به كشورهاي عضو سازمان مرتبط ميشود، مداخله مي‌كند.
اين كه يك سازمان عمومي باشد يا تخصصي در اساس‌نامه سازمان تعيين ميشود، به عبارت ديگر كشورهاي مؤسس يك سازمان درباره ميزان صلاحيتش توافق مي‌كنند. اتحاديه آفريقا يك سازمان بين المللي عام است.
قلمرو جغرافيايي اتحاديه
از حيث قلمرو جغرافيايي، سازمان‌هاي بين المللي در سه دسته جاي مي‌گيرند: سازمان بين المللي جهاني، سازمان بين المللي منطقه‌اي و سازمان بين المللي فرامنطقه‌اي.
هر گاه مقررات يك سازمان بين المللي به گونه‌اي باشد كه تمام كشورهاي جهان بتوانند در آن سازمان بين المللي عضو شوند، به آن سازمان، سازمان بين المللي جهاني مي‌گويند نظير سازمان ملل متحد. هر گاه شرط ضويت در يك سازمان قرار گرفتن يك كشور در يك منطقه جغرافيايي خاص باشد، سازمان مربوطه را سازمان بين المللي منطقه‌اي مي‌نامند نظير اتحاديه اروپا و در صورتي كه شرط عضويت در يك سازمان برخورداري از يك شرط خاص غير از قرار گرفتن در يك منطقه جغرافيايي باشد، سازمان را سازمان بين المللي فرامنطقه‌اي مي‌نامند نظير سازمان كنفرانس اسلامي كه شرط عضويت كشور در آن، اسلامي بودن كشور مي‌باشد.
اتحاديه آفريقا يك سازمان بين المللي منطقه‌اي يا به عبارت دقيقتر يك سازمان بين المللي قاره‌اي است و تمام كشورهاي آفريقايي مي‌توانند در آن عضويت يابند. در حال حاضر نيز غير از كشور مراكش، تمام كشورهاي آفريقايي
عضو آن هستند و در نشسشت‌هاي آن نمايندگان دولت‌هاي آفريقايي شركت مي‌كنند.
اعضاء و گونه‌هاي عضويت در اتحاديه
اعضاي سازمان‌هاي بين المللي دو دسته‌اند: اعضاي اصلي و ناظر. عضو اصلي سازمان عضوي است كه رسمًا به سازمان پيوسته باشد. اين اعضاء يا مؤسسين سازمان هستند يا كشورهايي كه بعدا به سازمان ملحق شده‌اند.
علاوه بر اعضاي اصلي، هر سازمان به برخي كشورها و سازمان‌هاي بين المللي اجازه مي‌دهد تا به عنوان عضو ناظر سازمان در نشست‌هاي آن شركت كنند.
پيوستن عضو ناظر مشروط به برخورداري شرايطي كه براي عضويت اصلي ضروري است، نمي‌باشد. به عنوان مثال واتيكان (مقر رهبر كاتوليك‌هاي جهان) با اين كه يك كشور محسوب نمي‌شود، ولي در سازمان ملل متحد عضو ناظر است.
عضو ناظر از حقوقي كه اعضاي اصلي دارند نظير حق رأي محروم است در برابر تكاليفي را كه اعضاي اصلي بر عهده دارند، ندارد. به عبارت ساده‌تر اعضاي ناظر نه برابر سازمان مربوطه حقي دارند و نه تعهدي.
در حال حاضر هر سه 53 كشور مؤسس اتحاديه عضو اصلي آن هستند و كشور جديدي به آن نپيوسته است و گفته ميشود بيش از 100كشور و 26 سازمان بين‌المللي عضو ناظر اتحاديه هستند.
اعضاي خارج شده از اتحاديه
اعضاي سازمان بين المللي مي‌توانند از سازمان خارج شوند. خروج يك كشور از يك سازمان بين المللي به لحاظ حقوقي شبيه آن چيزي است كه در حقوق ايران "اقاله" ناميده ميشود، زيرا سازمان بين المللي به موجب يك معاهده (قرارداد) بين المللي به وجود مي‌آيد يعني كشورهاي مؤسس سازمان با يكديگر قراردادي امضاء مي‌كنند تا با يكديگر در يك سلسله امور همكاري كنند و براي آسان شدن كارها، يك شخص حقوقي ايجاد مي‌كنند و برخي از حقوق خود را بدان تفويض مي‌كنند. الحاق كشور جديد به سازمان بدان معنا است كه اين كشور نيز به مانند مؤسسين آن سازمان، طرف معاهده مي‌باشد يعني حقوق و تكاليف مذكور در معاهده مؤسس سازمان را مي‌پذيرد. روشن است خروج از سازمان به معناي تفاسخ يا همان اقاله است و نياز به رضايت ديگر اعضاي سازمان دارد. تاكنون هيچ از 53 عضو اصلي سازمان از آن خارج نشده‌اند.
اعضاي اخراج شده يا معلق اتحاديه
سازمان‌هاي بين المللي براي تضمين اجرايي مقررات، تصميمات و سياست‌هاي خود از يك سلسله اختيارات و اقتداراتي نظير اختيار اخراج يا تعليق عضويت برخوردارند. توسل به اين ابزارها منوط به تحقق شرايط و رعايت رتيباتي
است.
تاكنون هيچ يك از اعضاي اتحاديه اخراج نشده‌اند اما عضويت برخي دولت‌ها معلق شده است نظير دولت جديد گينه و نيجر كه با كودتا برسركار آمدند.
زمينه تأسيس و شكل گيري
اواخر قرن سده نوزدهم ميلادي، انديشه پان افريكنيسم با ايجاد نهادهاي سياسي براي مبارزه با استثمار و بردگي سياهان شكل گرفت و اولين تلاش‌ها در كنفرانس پان افريكانيسم لندن در سال 1900 ميلادي و سپس در كنفرانس بين‌المللي سياه در سال 1912ميلادي براي اتحاد سياهان آمريكا و آفريقا شكل منسجم‌تري به خود گرفت.
همايش‌هاي پان افريكنيسم طي سال‌هاي 1919 تا 1945 ميلادي در تثبيت و رشد نهضت آزادسازي سياهان از استثمار و استعمار نقش به سزايي ايفا كرد. هر چند در فاصله نشست باندونگ در اندونزي در 1955ميلادي تا نشست لاگوس در نيجريه در 1962 ميلادي هيچ همايشي برگزار نشد، ولي گروه‌هاي مهمي همچون گروه برازاويل متشكل از دوازده كشور مركز آفريقا در سال 1960 ميلادي، گروه كازابلانكا مركب از سه كشور از شمال آفريقا و سه كشور مركز آفريقا در سال 1961 ميلادي و گروه مونرويا مركب از گروه برازاويل و ليبي در سال 1961 ميلادي شكل گرفتند كه همگي كم و بيش در استحكام انديشه پان افريكانيسم و پايه‌هاي آن نقش مهمي ايفا كردند. اگرچه مواضع تند گروه كازابلانكا و ميانه‌روي گروه مونرويا موجب اختلافاتي شد، اما در نهايت با اتحاد اين دو گروه زمينه تأسيس سازمان وحدت آفريقا فراهم آمد.
در ماه مه 1963 ميلادي، سران كشورهاي آفريقايي به دعوت رهبراني چون "قوام نكرومه"، رئيس جمهور وقت كشور غنا؛ "هايله سلاسي"، پادشاه اتيوپي؛ "احمد سكو توره"، رئيس جمهور وقت گينه و "جمال عبدالناصر"، رئيس جمهور وقت مصر در آديس آبابا، پايتخت اتيوپي گردهم آمدند و سازمان وحدت آفريقا را با عضويت 32 كشور تشكيل دادند و سند تأسيس سازمان را سي نفر از سران يا نمايندگان تام الاختيار آنان بر پايه تفكر پان افريكنيسم امضا كردند.
اهداف اساسي سازمان وحدت آفريقا را مي‌توان در موارد زير ملاحظه كرد: 1. حذف نشانه‌هاي استعمار و نژادپرستي 2. تقويت وحدت و همبستگي كشورهاي آفريقايي و همكاري براي فراهم كردن زمينه‌ها پيشرفت كشورها 3. دفاع از حق حاكميت و يكپارچگي كشورهاي عضو 4. فراهم كردن زمينه‌هاي همكاري بين المللي در چهار چوب سازمان ملل متحد سال‌هاي بعد سازمان وحدت آفريقا به موازات دستيابي به برخي اهداف سياسي و گسترش تعداد اعضاء، اهداف خود را به عرصه‌هاي اقتصادي، فرهنگي و علمي نيز گسترش داد.
در واقع سازمان وحدت آفريقا حوزه موثري فراهم كرد كه به تمام كشورهاي عضو اين امكان را مي‌داد كه مواضع هماهنگي درباره منافع مشترك مرتبط با آفريقا در فرصت‌هاي بين المللي اتخاذ و به گونه مؤثر از منافع قاره دفاع
كنند و قاره به واسطه "كميته هماهنگي سازمان وحدت آفريقا براي آزادسازي آفريقا" تلاش‌هاي گسترده‌اي را براي آزادي و مبازره عليه نژادپرستي در آفريقا آغاز كرد.
مهمترين اقدامات سازمان وحدت آفريقا
در همين راستا ابتكاراتي انجام و برنامه‌هايي در برخي حوزه‌ها به اجرا گذاشته شد كه مهمترين آنها عبارتند از:
1. طرح عملياتي لاگو و قانون نهايي لاگو مصوب 1980 ميلادي كه برنامه‌ها و راهبردهاي معطوف به افزايش همكاري ميان كشورهاي آفريقايي را تعريف مي‌كند.
2. منشور آفريقايي حقوق بشر مصوب 1981 ميلادي در نايروبي، پايتخت كنيا كه به ايجاد كميسيون حقوق بشر كه در بانجول در كشور گامبيا و نيز اعلاميه و طرح عملياتي خليج بزرگ منجر شد. اين اسناد را سازمان وحدت آفريقا براي افزايش حقوق بشر در قاره تصويب كرد.
3. برنامه توسعه اقتصادي آفريقا مصوب 1985 ميلادي كه برنامه روياروي با بحران دهه 80 ميلادي را در رمي‌گرفت، چراكه در آن زمان آفريقا دچار خشكسالي و قحطي شديدي شده بود كه به اين قاره خسارت فراواني زد و
بدهي‌هاي خارجي افريقا را سرسام‌آور كرد.
4. اعلاميه سازمان وحدت آفريقا راجع به اوضاع سياسي و اجتماعي - اقتصادي آفريقا و تغييرات بنياديني كه در جهان ايجاد شد، مصوب 1990 ميلادي كه بر تأثير قاطع آفريقا در به كارگرفتن ابتكار، تعيين سرنوشت خود و از پيش رو برداشتن چالش‌هاي موجود بر سر راه صلح، دموكراسي و امنيت اين قاره تأكيد مي‌كرد.
5. منشور آفريقايي شركت مردم در عرصه تصميم‌گيري مصوب 1990 ميلادي كه بر تأثير سازمان وحدت آفريقا در اجراي كامل قرار دادن شهروندان آفريقايي در قلب روند پيشرفت و تصميم‌گيري‌ها تاكيد مي‌كرد.
6. معاهده تاسيس جامعه اقتصادي آفريقا مصوب 1991 ميلادي معروف به "معاهده ابوجا" كه درصدد تشكيل يك بازار مشترك آفريقايي در 6 مرحله است.
۷. تدوين سازوكار پيش‌گيري، اداره و تنظيم درگيري‌ها مصوب 1993 ميلادي جهت به دست گرفتن امور آفريقا به دست خود آفريقايي‌ها و يافتن راه‌حل درگيري‌ها و بر قراري صلح، امنيت و ثبات در قاره.
8. برنامه قاهره مصوب 1995 كه يك برنامه معطوف به از سر گيري پيشرفت سياسي، اقتصادي و اجتماعي آفريقا
9. موضع آفريقا راجع به بحران بدهي خارجي آفريقا مصوب 1997 كه يك راهبرد معطوف به رويارويي با بحران بدهي‌هاي خارجي قاره بود.
10. برنامه الجزاير درباره تغيير و تحولات دولتي مغاير برنامه مصوب 1999 ميلادي و اعلاميه لومه راجع به چارچوب واكنش به تغييرات خلاف برنامه مصوب 2000 ميلادي
11. اعلاميه كنفرانس امنيت، ثبات، پيشرفت و همكاري آفريقا كه اصول بنيادين گسترش دموكراسي و آزادي در قاره را مد نظر قرار مي‌داد علاوه بر آن قاره آفريقا چند ابتكار گروهي تحت هدايت سازمان وحدت آفريقا
در حوزه حفاظت محيط زيست، مبارزه عليه تروريسم بين المللي، بيماري‌هاي همه‌گير نظير ايدز، مالاريا و سل، اداره امور حقوق بشر در مواردي نظير افزايش پناهندگي و اشخاص بي‌خانمان، مين‌هاي زميني، سلاح‌هاي سبك و
كالبير و نظاير آن گرفته است.
ناكارآمدي اتحاديه آفريقا
در ابتداي سده اخير ميلادي سازمان وحدت آفريقا با عناويني نظير عدم تحرك و پويايي كافي در عرصه بين المللي و قاره‌اي مورد انتقاد شديد قرار گرفت.
در راستاي تحولات نظام بين الملل پس از جنگ سرد، كشورهاي عضو سازمان براي آن كه بتوانند نقش و جايگاه اين قاره را در مناسبات نظام بين‌الملل در قرن بيست و يكم ميلادي گسترش دهند، تلاش‌هايي را براي تأسيس اتحاديه آفريقا از دهه 90 ميلادي آغاز كردند.
در ابتدا معمر قذافي، ديكتاتور معدوم ليبي طرح تأسيس ايالات متحده آفريقايي كه از ساختار اتحاديه اروپا الگو گرفته بود، ارائه شد كه طي نشست‌هاي بعدي اتحاديه پس از بررسي طرح كنار گذاشته شد و بررسي طرح
اتحاديه آفريقا در دستور قرار گرفت.
سران سازمان وحدت آفريقا در نشستي فوق العاده در 9 سپتامبر 1999ميلادي در شهر سرت در ليبي با انتشار بيانيه‌اي موسوم به "بيانيه سرت" تصميم به تأسيس اتحاديه آفريقا گرفتند.
برنامه تشكيل گام به گام اتحاديه
در اعلاميه سرت بر خواست كشورهاي آفريقايي بر ايجاد اتحاديه آفريقا با هدف تند كردن روند يكپارچه سازي قاره در جهت پيدايش اين امكان كه قاره آفريقا بتواند نقشي مهم در اقتصاد جهاني ايفاء و از اين رهگذر براي حل
مسائل اجتماعي، اقتصادي و سياسي چند وجهي قاره آفريقا تلاش كنند، تأكيد شده است.
در سال 2000 ميلادي در نشست وزراي خارجه كشورهاي آفريقايي در ابوجا، پايتخت نيجريه تحت عنوان "كنفرانس امنيت، توسعه و هماهنگي آفريقا" شش مرحله براي تأسيس اتحاديه آفريقا پيش‌بيني گرديد كه مورد قبول وزيران خارجه كشورهاي افريقايي قرار گرفت.
اين مراحل عبارتند از:
1. تقويت همگرايي منطقه‌اي موجود و تأسيس سازمان‌هاي منطقه‌اي جديد در مناطقي كه نيازمند چنين همگراييهايي است (در مدت 5 سال) 2. تثبيت تعرفهها و ساير موانع تجارت منطقه‌اي و تقويت هماهنگي ميان بخش‌ها به ويژه در حوزههاي بازرگاني، كشاورزي، مالي، حمل و نقل، ارتباطات، صنعت، انرژي و همچنين هماهنگي فعاليتهاي سازمان‌هاي منطقه‌اي موجود (در مدت 8 سال) 3. تاسيس منطقه آزاد تجاري و اتحاديه گمركي در سطح هر يك از سازمانها اقتصادي منطقه‌اي موجود (در مدت 10 سال) 4. هماهنگي و يكپارچه سازي تعرفهها و نظامهاي بدون تعرفه در ميان سازمان‌هاي اقتصادي منطقه‌اي موجود با نگرش به تأسيس يك اتحاديه گمركي قاره‌اي ( به مدت 3 سال) 5. تأسيس بازار مشترك افريقا و اتخاذ سياست‌هاي مشترك در زمينه بازار (به مدت 4 سال)
6. يكپارچگي در عرصه تمامي بخش‌ها و تأسيس بانك مركزي آفريقا، پول واحد آفريقايي و تنظيم اتحاديه مالي و اقتصادي افريقا و نيز ايجاد نخستين پارلمان افريقايي (به مدت 5 سال).
تصويب اساس‌نامه و اصلاحات اوليه آن
در همين سال سران آفريقا در شهر لومه (توگو) اساس‌نامه اتحاديه آفريقا را تصويب كردند.
در جولاي 2001 ميلادي سران آفريقا در سي و هفتمين نشست سازمان وحدت آفريقا در لوزاكا، پايتخت جمهوري زامبيا طرح جديدي براي اجرايي كردن اتحاديه آفريقا ارائه كردند و پايان حيات سياسي سازمان وحدت افريقا اعلام
شد. در اين طرح پيش‌بيني شد كه شوراي صلح و امنيت به عنوان يكي از اركان اتحاديه در آينده ايجاد شود.
آغاز به كار
در نشست سران آفريقا سال 2002 ميلادي در شهر دوربان واقع در آفريقاي جنوبي، اتحاديه آفريقا آغاز به كار كرد.
تشكيل شوراي صلح و امنيت
در مي 2003 ميلادي اتحاديه اروپا نيرويي نظامي متشكل از سربازان اتيوپي، موزامبيك و آفريقاي جنوبي به كشور جنگ زده بروندي مشهور به كابوس آفريقا اعزام كرد.
در سال 2004 ميلادي كنفرانس اتحاديه شوراي صلح و امنيت را برگزار كرد. اين شورا با هدف مداخله در درگيري هاي مسلحانه داخلي هر يك كشورهاي عضو و يا درگيري‌هاي مسلحانه ميان كشورهاي عضو تأسيس شد تا از وخامت اوضاع پيش‌گيري و صلح را مجددا مستقر كند. در همين راستا امكان اعزام نيروي مسلح متشكل از كشورهاي عضو به مناطقي كه در آن نسل كشي يا جنايت عليه بشريت در حال وقوع است و نيز به عنوان نيروي ناظر صلح مهيا شد.
اتحاديه در سال‌هاي بعد به سودان، موريتاني و سودان نيز نيرو اعزام كرد. طبق برنامه بايستي تا سال 2010 ميلادي نيروي واكنش سريع اتحاديه نيز شكل بگيرد.
تاسيس پارلمان پان افريكن
در 18 مارس 2004 ميلادي اتحاديه آفريقا "پارلمان پان‌افريكن" را در شهر ميدرند، واقع در آفريقاي جنوبي تشكيل داد. اين نهاد مهمترين نهاد اتحاديه است كه درباره مسائل كلي آفريقا بحث و بررسي و به كنفرانس نظر مشورتي و يا نظارتي مي‌دهد.
ديوان دادگستري
شوراي اجرايي اتحاديه در سال 2007 ميلادي تصميم گرفت تا ديوان دادگستري اتحاديه آفريقا را متشكل از 11 قاضي از مليت‌هاي گوناگون در آروشا، واقع در جمهوري متحده تانزانيا تأسيس كند تا پس از تصويب اساس‌نامه آن تا پايان همان سال ميلاي به عنوان بازوي نظارتي اتحاديه (نظارت بر حسن اجراي قوانين) فعاليت كند.
اتحاديه به دنبال اعطاي صلاحيت تقنيني به پارلمان، تأسيس ديوان حقوق بشر، بانك مركزي آفريقا، صندوق پول افريقا، بانك سرمايهگذاري آفريقا و جامعه اقتصادي مشترك آفريقا تا سال 2023 ميلادي است.
