دیپلماسی ایرانی-محمدرضا حاجي كريم جباري، سفير سابق جمهوري اسلامي ايران در ساحل عاج در گفت و گو با ديپلماسي ايراني معتقد است تحولات بسيار مهمي در قاره افريقا در حال وقوع است كه به دليل تمركز بر بحران هاي جهاني از آن ها غفلت شده است.
در حالي كه نگاه هاي ناظران بين المللي به بحران اقتصادي در قاره سبز و حركت هاي اجتماعي ناشي از آن دوخته شده، تحولات بسيار مهمي در قاره سياه در حال وقوع است كه به نظر مي رسد مغفول مانده است. بعد از تحولات ليبي، بخشي از مالي تجزيه شده و در دست گروه هاي اسلام گراي افراطي وابسته به القاعده كه اتفاقا در تحولات ليبي مسلح نيز شده اند قرار گرفته است. در همين حال در اين كشور كودتا شده و قدرت به دست نظاميان افتاده است. در گينه بيسائو نيز نظاميان با كودتا قدرت را به دست گرفته اند. اختلافات سودان با سودان جنوبي بر سر منابع نفتي نيز ابعاد تازه اي يافته و وارد فاز نظامي شده است. ديپلماسي ايراني آخرين وضعيت تحولات افريقا را در گفت و گو با محمدرضا حاجي كريم جباري، سفير سابق جمهوري اسلامي ايرن در ساحل عاج بررسي كرده است:
افريقا در راهبرد سياست خارجي امريكا از چه جهت اهميت دارد؟
مستحضر هستيد كه از سال 1997 كه براي اولين بار يك رئيس جمهور امريكا يعني بيل كلينتون به افريقاي سياه، يعني افريقاي جنوب صحرا سفر كرد، رسما افريقا در حوزه راهبرد سياست خارجي امريكا قرار گرفت. اگر بخواهيم كه خطوط اصلي اين راهبرد را ترسيم كنيم مي توانيم به چند نكته اشاره كنيم:
1. نقشي كه قاره افريقا، به خصوص منطقه خليج گينه در تامين انرژي امريكا طي دهه هاي آينده خواهد داشت. به طوري كه امريكا قرار است تا سال 2025 حداقل پانزده درصد نفت خود را از اين منطقه تامين كند. بنابراين در راهبرد انرژي امريكا، افريقا داراي نقش است.
2. در جنگ با تروريسم، به دليل اين كه نفوذ القاعده در بخش هاي مختلف اين قاره روز به روز بيشتر شده، امريكا اين مسئله را بهانه اي براي تقويت حضور نظامي و امنيتي خود قرار داده و تعداد پايگاه ها و نيروهاي نظامي خود را در اين قاره افزايش داده است. آفريكوم در واقع همان طرح آمريكا براي تقويت نفوذ و حضور نظامي و امنيتي در آفريقاست.
3. افريقا در تامين مواد اوليه براي صنايع نقش مهمي دارد و روز به روز اين نقش تقويت مي شود و از سوي ديگر، كشورهاي استعمارگر اروپايي، خصوصا در راس آن ها انگلستان و فرانسه، تا حدود زيادي توان اقتصادي خود را از دست داده اند و نمي توانند نقش سابق را در اين قاره ايفا كنند. بنابراين خلاء قدرتي ايجاد شده و امريكا از اين خلاء قدرت استفاده مي كند و تا حدودي وارد رقابت با اين كشورها در حوزه هاي مستعمراتي آن ها شده است.
4. امريكا از حضور چين در قاره افريقا نگران است و براي كنترل و مهار نفوذ روزافزون چين و بعد از آن كشورهايي مانند هند و برزيل در قاره افريقا تلاش مي كند. امروزه چين به طرف اول تجاري اين قاره با رقمي حدود 130 ميليارد دلار در سال تبديل شده است.
5. افريقا مناطق حساس و مهم ژئوپليتيكي دارد. امريكا در مناطق سوق الجيشي مانند شاخ افريقا يا در كشوري مانند سودان، اهداف خاصي را دنبال مي كند. به خصوص سودان در چارچوب راهبرد دوران بوش مبني بر خاورميانه بزرگ قرار داشت. بنابراين طرح تجزيه سودان يكي از اهداف راهبردي غرب بوده و هست. در اين راستا در سال گذشته سودان به دو منطقه تقسيم شد.
6. تحولات شمال افريقا از سال 2011 موسوم به بهار عربي يا بيداري اسلامي، كشورهاي مصر، تونس، مراكش، الجزاير و ليبي در شمال آفريقا را كه كشورهايي تعيين كننده و صاحب نفوذ در اين قاره هستند، تحت تاثير قرار داد. كم كم تركش هاي اين تحول عظيم، به ساير نقاط آفريقا اصابت مي كند و اين مسئله نيز چالش جديدي را براي غرب ايجاد كرده است.
تاثير و تاثر بهار عربي يا بيداري اسلامي بر راهبرد امريكا در قاره افريقا چگونه است؟
البته مسائل كشورهاي حوزه عربي قاره افريقا و شمال آن تا حدود زيادي شبيه مسائل ساير كشورهاي عربي است. از اين نظر اين كشورها با ساير كشورهاي قاره سياه تفاوت دارند. اما به هر حال بسياري از مسائل اقتصادي و ژئوپليتيك آن ها با يكديگر مرتبط است. در هر صورت تحولات شمال افريقا به طور مستقيم و به مرور تاثيرات خود را بر روي ساير قسمت هاي قاره نشان مي دهد. به خصوص بحث تحولات ليبي بسيار مهم به نظر مي رسد. صدها هزار نفر از مهاجرين جنوب صحرا كه در ليبي زندگي مي كردند، در پي اين تحولات مجبور شدند كه اين كشور را ترك كنند. بخشي از اين افراد به نيروهاي مسلحي تبديل شده اند كه گروه هاي اشرار يا گروه هاي سياسي عقيدتي تندرويي مانند القاعده را تقويت نموده است. در حال حاضر همين نيروها در كشور مالي تحركات گستده اي داشته اند و عملاً مالي را به دو بخش تجزيه نموده اند. بنابراين تحولات شمال در حال تاثيرگذاري بر مابقي قاره افريقا است و نگراني هاي به خصوص امنيتي براي غرب ايجاد كرده است.
در عين حال لازم مي دانم به نكته اي بسيار مهم اشاره كنم كه متأسفانه در طول تحولات كشورهاي عربي در يك سال گذشته به آن توجهي نشده است. گرچه تحولات شمال قاره كم كم آثار جانبي خود را بر ساير بخش ها نشان مي دهد، ولي نبايد از نظر دور داشت كه تحولاتي شبيه به بهار عربي و بيداري اسلامي پيش از كشورهاي عربي در ساير مناطق آفريقا رخ داده بود. ساحل عاج، كنيا و زيمبابوه نمونه هاي آن هستند. ولي از آنجايي كه معمولاً كمتر كشوري مايل است با كشورهاي آفريقايي مقايسه شود (بدون آن كه بخواهيم دلايل آن را ذكر كنيم)، لذا كمتر يا اصلاً به اين واقعيت توجه شده است.
قرن بيستم قرون تثبيت مرزهاي سرزميني بود. اما در افريقا حتي در قرن بيست و يكم نيز شاهد تغيير مرزها هستيم. ظاهرا بخشي از مالي از اين كشور جدا شده است. پيش از اين نيز شاهد تقسيم سودان بوديم. دليل اين تغيير مرزها ضعف حاكميت دولت ها است يا عوامل ديگري در اين زمينه تاثيرگذار است؟
تغيير مرزهاي اخير در آفريقا، حاصل عوامل ملي، منطقه اي و بين المللي است. اولا در بعد بين المللي بايد به اين نكته اشاره كنم كه استعمارگران سابق و در راس آن ها فرانسه و انگلستان توان مالي خود را از دست داده اند و ديگر نمي توانند از رژيم هاي دست نشانده خود در اين كشورها حمايت مالي كنند. سطح معيشت مردم به شدت با كاهش و سختي رو به رو است. مشكلات اقتصادي كشورهاي متروپل به كشورهاي مستعمره سابق نيز كاملا سرايت كرده است. چون نظام پولي، تجاري و اقتصادي اين كشورها به طور كامل به كشورهاي متروپل وابسته است، لذا مستقيماً تحت تاثير بحران هاي اقتصادي و اجتماعي در غرب قرار مي گيرند. بنابراين، اين عامل بين المللي، تأثيراتي در سطح ملي دارد. در مجموع، از ميزان توانايي و كارايي كشورهاي استعمارگر سابق براي مديريت اين بحران ها به شدت كاسته شده است.
اين عوامل باعث شده تا بحران در جاي جاي افريقا بروز كند. در شمال شاهد بهار عربي هستيم. در شرق، مشكلات سومالي و سودان، در جنوب مسائل زيمبابوه و در غرب، كشورهاي متعددي در ماه هاي اخير دستخوش بحران شده اند. اين چالش ها به دليل بحران هاي بزرگي كه در دنيا در جريان است، مورد توجه قرار نگرفته اند. به عنوان نمونه، در دو ماه گذشته در افريقا شاهد دو كودتا بوديم؛ يكي در كشور گينه بيسائو و ديگري در كشور مالي. در مالي دو پديده رخ داد: يكي پديده تجزيه اين كشور، به طوري كه منطقه شمال مالي كاملا تجزيه شده و به دست نيروهاي تندروي اسلام گرا و وابسته به القاعده افتاده است. اين ها افرادي هستند كه بخشي از سلاح و امكانات و تجهيزات خود را از مهاجريني كه در ليبي زندگي مي كردند به دست آورده اند. اين يكي از آثار مستقيم بحران ليبي است. در همين كشور، نظامي ها به بهانه اين كه دولت قادر نيست با اين تجزيه طلب ها مقابله كند، كودتا كرده و الان با توافقي كه با اتحاديه اقتصادي غرب افريقا كرده اند، نوعي دولت انتقالي تشكيل داده اند، اما درگيري ها هنوز ادامه دارد و كشور از نظر امنيتي در خطر هرج و مرج است. جالب اين است كه مالي كشوري است كه در دو دهه اخير از نظر دموكراسي يك كشور پيشرو شناخته مي شد و از ثبات بسيار خوب سياسي و اقتصادي برخوردار بود و اكنون به طرز بي سابقه اي درگير اين مشكلات شده است. از اين جالب تر اين است كه فرانسه به عنوان كشور صاحب بيشترين نقش در مالي، صراحتا اعلام كرد كه با تجزيه طلبان شمال اين كشور وارد جنگ نخواهد شد. از طرف ديگر شاهديم كه عمده مسئوليت را به كميسيون غرب افريقا سپرده و نمي تواند در اين كشور نقش موثري را ايفا كند.
در همين مدت در كشور گينه بيسائو نيز كه در سال هاي گذشته ثبات نسبتا خوبي داشت، كودتا شده و نظامي ها به قدرت رسيده اند. اين كشور مورد تحريم اتحاديه اقتصادي غرب افريقا قرار گرفته است. اما عملا به نظر مي رسد از هيچ كس كاري بر نمي آيد و هيچ بازيگري تأثيرگذاري، برنامه اي براي حل اين بحران ندارد. اتحاديه اقتصادي غرب افريقا گفته كه نيروي نظامي تشكيل خواهد داد، اما آن هم با تاخير بسيار زيادي رو به رو شده و معلوم نيست كه اراده سياسي و امكانات مالي لازم براي اين كار داشته باشند. بنابراين مي بينيم كه اين حوزه مستعمراتي سابق، كه اتفاقا طي دو دهه گذشته يك دوره نسبي ثبات سياسي، اجتماعي و اقتصادي و دمكراسي را تجربه كرده است، چگونه دستخوش چالش هاي جدي شده است. مشكلات ساحل عاج هنوز به طور كامل حل نشده است. در نيجريه شاهد فعاليت گروه بوكوحرام وابسته به القاعده هستيم. اين كشور به طور فزاينده اي شاهد حركات تروريستي است. سومالي هم چنان فاقد يك دولت مركزي است. سودان كه به دو بخش تجزيه شد، دچار جنگ شده و ميان دولت خارطوم و سودان جنوبي بر سر مناطق نفتي هگليگ و آبايي درگيري نظامي رخ داده است.
به اين ترتيب شاهديم كه افريقا امروز در شمال، جنوب، شرق و غرب دچار بحران است و كشورهاي غربي هيچ گونه راه حل مشخصي براي اين بحران ها ندارند و حل و فصل اين بحران ها را به خود دولت هاي افريقايي سپرده اند، ولي آن ها فاقد امكانات مالي كافي براي حل و فصل اين مناقشات هستند.
به نظر مي رسد كه افريقا در حال حاضر از نظر امنيتي در وضعيت نگران كننده اي است. آيا اين احتمال وجود دارد كه سر ريز تهديدات امنيتي از سوي نيروهاي القاعده در اين كشورها، امنيت بين المللي را به خطر اندازد؟
البته صحبت هايي كه شد به اين معنا نيست كه الزاما افريقا به تمامي غرق در بحران و درگيري است و يا تبديل به بهشت امن القاعده شده است. هنوز نمي توان گفت كه القاعده نقش تاثيرگذاري در سياست هاي افريقايي پيدا كرده است. افريقا امروز متشكل از 55 كشور است و اين گونه بحران ها تنها ده تا پانزده كشور را در بر مي گيرد. باقي كشورها از آرامش و ثبات برخوردارند و بسياري از آن ها رشد اقتصادي نسبتا خوبي دارند. قصد من نشان دادن يك چهره بحران زده و به هم ريخته از افريقا نيست. سخن اين است كه در گذشته وقتي اين بحران ها در برخي كشورها و يا مناطق رخ مي داد، غرب مي توانست به سرعت راه حلي اعم از نظامي، سياسي يا اقتصادي يافته و به موقع اجرا بگذارد، اما امروز قادر به اين مهم نيست.
به نظر شما علت اين ناتواني غرب در مديريت بحران چيست؟ تنها علت آن بحران اقتصادي غرب است؟
البته دليل اصلي، بحران اقتصادي و اجتماعي در غرب است. دليل ديگر، بي اعتمادي و بي اعتباري سياست هاي غرب، نزد افكار عمومي و نسل نخبگان جديد در آفريقاست. آنها به سوي بازيگران جديد در آفريقا مانند چين، برزيل و هند گرايش زيادي پيدا كرده اند. اين بازيگران جديد تا حدي خلاء قدرت را در قاره افريقا پر مي كنند، ولي در عين حال هنوز مايل نيستند كه اين نفوذ اقتصادي را به نفوذ سياسي تبديل كنند و با سياست هاي غرب در آفريقا درگير شوند. متاسفانه در اثر پديده جهاني شدن، آفريقا حاشيه تر شده است. برخي كشورهاي اروپايي بانفوذ در آفريقا و در رأس آنها فرانسه دوره ي ساركوزي، اصلاً سياست آفريقايي نداشت. عناصر جديدي هم در سياست و حكومت آفريقا ظهور و بروز كرده كه برخي از آنها الزاماً در كنترل غرب نيست.
اما اين كشورهاي جديد بانفوذ در آفريقا آن قدر قدرتمند نيستند كه بتوانند به طور كامل بحران ها را حل و فصل كنند؟
اگر هم اين قدرت را داشته باشند مايل نيستند كه درگير اين گونه بحران ها شوند، به اين دليل كه نمي خواهند اين احساس را در غرب ايجاد كنند كه قصد رقابت با غرب را دارند. در اين گونه مواقع سعي مي كنند كه همكاري و مشاركت با غرب را در دستور كار خود قرار دهند. آن ها نمي خواهند سياست تقابل و رويارويي با غرب را در افريقا در پيش بگيرند. همه اينها در مجموع باعث شده كه غرب با چالش هاي زيادي براي حل و فصل بحران هاي افريقا رو به رو باشد.
به عنوان جمع بندي به نظر شما راه حل متصور براي حل اين بحران ها، چيست؟
راه حل قطعا يك بعدي نيست و مجموعه اي از عوامل را بايد در نظر گرفت. بايد مجموعه اي از عوامل به صورت هماهنگ در كنار يكديگر قرار گيرند تا بتوان به حل و فصل اين بحران ها پرداخت. اما در راس اين عوامل، بحث همگرايي افريقايي است. افريقايي ها مادامي كه به منابع خود تكيه نكنند و از طريق همگرايي و همبستگي براي كشورهاي قاره تلاش نكنند و صرفا به غرب تكيه كنند، مشكلي از مشكلات آن ها حل نخواهد شد. غرب بيشتر به دنبال نفوذ بيشتر و منافع خود است. اگر در جايي بحران به نفع غرب باشد، غرب حتي ابايي از ايجاد بحران ندارد. نمونه اين مسئله را مي توان در سومالي و سودان ديد. در جدا شدن جنوب سودان به وضوح مي توان دست غرب را ديد. حتي اسرائيل هم منافع زيادي در اين جدايي داشت. اكنون به نظر مي رسد كه در پي جداي سازي منطقه دارفور از سودان هستند. اين سياست هاي غلط امريكا و غرب است كه در دو دهه گذشته اجازه نداده در سومالي يك دولت مركزي مقتدر ايجاد شود و اين كشور از هرج و مرج مطلق و بي قانوني نجات يابد.
بنابراين افريقايي ها بايد كم كم راه همگرايي را به صورت جدي تري پيگيري كنند. درست است كه اتحاديه افريقا تشكيل شده، اما اين اتحاديه عملا در حوزه اقتصادي نتوانسته توفيق يابد. اميد اين بود كه در بعد سياسي و امنيتي موفق باشد، اما در اين بعد هم به دليل اختلافات زيادي كه ميان اعضا وجود دارد، چندان موفق نبوده اند. بنابراين كليد حل درازمدت مشكلات قاره افريقا در تقويت اصل همبستگي افريقايي كه يك اصل قديمي و سنتي در اين قاره به شمار مي رود، نهفته است.
نياز فوري و حياتي ديگر كه كليد حل دراز مدت بحران است، توجه به توسعه اقتصادي و اجتماعي در اين تعداد از كشورهاي بحران زده آفريقاست. فقر همچنان ريشه بخش عمده اي از مشكلات سياسي و امنيتي اين قاره ثروتمند است.
