ماهیت قدرت منابع آبی در دنیای معاصر باعث افزایش درگیریهای کشورهای حوزه رود نیل بر سر استفاده از منابع آبی این رود شده است.
به گزارش خبرگزاری فارس به نقل از الجزیره، با پیدایش مسئله مهم و محوری تأسیس سد النهضه اتیوپی، شیوه تعامل سه قدرت منطقه‌ای این قاره وارد مرحله تازه ای شده است.
اتیوپی ساخت این سد را در آوریل 2011 آغاز کرد و قرار است در سال 2015 پایان یابد. اتیوپی در 27می 2013 به طور موقت مسیر آبی رنگ رود نیل را به منظور ساخت سد النهضه که بزرگترین طرح تولید برق از آب‌های پشت سد در قاره آفریقاست تغییر داد.
روشن است که با پیدایش این تنش، روابط سودان و مصر از یک سو و سودان و اتیوپی از سوی دیگر، متأثر از استراتژی رقابت منافع و نفوذ این کشورها به عنوان برگ برنده هر یک از آنها در تعیین سطح ارتباطات فیمابین خواهد شد.
دولت‌های حوزه نیل در گذشته از میزان نیاز خود به آب این رودخانه اطلاع نداشتند و از همین رو تنها به مقدار اندکی از آب این رودخانه برای مصارف کشاورزی بسنده می‌کردند. دلیل این امر استفاده این کشورها از آب باران بود. در حال حاضر به دلیل توسعه طرحهای کشاورزی در پی افزایش جمعیت، این رویکرد به سمت استفاده از آب نیل که پیامدهای آن آشکار شده است، تغییر یافته است.
در سال 1999میلادی 9 کشور بروندی، کنگو، مصر، اتیوپی، سودان، کنیا، رواندا و اوگاندا توافقنامه "ابتکار دولت‌های حوزه نیل" را امضا کردند. در پی افزایش تنش در روابط این کشورها و کاهش شدید میزان آب، جلسات متعددی برگزار شد تا اینکه در سال 2010 توافقنامه "عنتیبی" به منظور تعیین چارچوب همکاری و اصلاح توافقنامه قبلی نیل به امضا رسید.
در امضای این توافقنامه شش کشور بروندی، اتیوپی، کنیا، رواندا، تانزانیا و اوگاندا به عنوان کشورهای حوزه منبع نیل مشارکت داشتند، اما دو کشور مصر و سودان به عنوان دو کشور حوزه دهانه رود نیل با بیان اینکه حقوق آنها نادیده گرفته شده است از امضای آن خودداری کردند.
همانطور که دولت‌های حوزه دهانه رود نیل با ایجاد سد - سد عالی در مصر و برخی سدها در سودان- در پی تولید برق هستند برخی دولت‌های حوزه منبع این رود مانند اتیوپی و اوگاندا نیز در پی ساخت سد برای تولید انرژی برق هستند.
اتخاذ مواضع فوری براساس تغییر فضای سیاسی شکل گرفته است. علی رغم اینکه اتیوپی قبلاً اعلام کرده بود که ساخت سد را آغاز خواهد کرد اما مصر از این اقدام استقبال نکرد، چرا که مصری که هم‌اکنون محمد مرسی زمام امور آن را در اختیار دارد و شاهد ساخت سد مذکور است غیر از مصر دوران مبارک است. مصر از آن رو ناراحت است که فکر می‌کند ساخت این سد بر سهم خود از برداشت بیش از 55 میلیارد متر مکعب از آب این رودخانه برای مصارف خود تأثیر خواهد گذاشت.
نظر سودان درباره ساخت این سد بر پایه دو نگرش استوار است: نخست مجموع نظر کارشناسان درباره پیامدهای مثبت و منفی ساخت این سد که در این میان کفه آثار مثبت یعنی تولید برق که مشکل اتیوپی و مناطق اقلیمی این حوزه را حل خواهد کرد، سنگین‌تر است. کما اینکه میزان آب‌های ذخیره شده،باعث تنظیم پخش آب نیل خواهد شد. علی رغم اینکه ذخیره آب این رودخانه در سال، باعث کاهش میزان آب‌ها قبل از بازگشت به وضعیت طبیعی آن خواهد شد، اما می‌توان این کمبود را با آب دریاچه ناصر در پشت سد عالی برطرف کرد.
نگرش دوم منحصر به موضع سیاسی اخیر سودان نسبت به اتیوپی است. دلیل اتخاذ این موضوع این است که محیط جغرافیایی و تاریخ مشترک، می‌طلبد تا سودان به بهبود روابط خود با مصر بیندیشد. این در حالی است که دست‌های پشت پرده با نام افکار عمومی و با هدف تبرئه مسئولان رسمی، آرام آرام در پی جلوگیری از تقویت این ارتباط است.
معیارهای قدرت و ضعف
معیارهای قدرت برپایه چندین عامل سنتی و نوین استوار است. مشخصه عوامل سنتی که شامل مساحت، مرز، موقعیت و جمعیت است، ثبات نسبی می‌باشد. عوامل سنتی، دیگر نمی‌تواند عنصر اصلی و تأثیرگذار در قدرت یک دولت باشد، چرا که صحنه بین‌المللی شکل گرفته در پی انقلاب علمی و تکنولوژیکی که پیوسته در حال پیشرفت است، می‌طلبد تا عواملی نوین جایگزین عوامل سنتی شود.
باید گفت امکان تغییر الگوهای قدرت از زمانی به زمان دیگر وجود دارد. چالش‌هایی وجود دارد که این نکته را به ذهن متبادر می‌سازد که یک دولت به تنهایی نمی‌تواند موقعیت خود را به عنوان یک قدرت بین‌المللی تثبیت سازد یا اینکه خود را به قهقرا بکشاند. حقیقت آن است که در تعیین جایگاه هر دولت، شرایط بین‌المللی و میزان دستیابی آن به عناصر نوین قدرت علمی و تکنولوژی و رسانه‌ای دخیل است و این عناصر تنها در سایه وجود یک نظام سیاسی پویا و کارآمد به منصه ظهور می‌رسد.
نبود ثبات مشکلی است که بیش از هر مسئله دیگر سه کشور مذکور - هر یک به میزانی متفاوت- را آزار می‌دهد. خیز مصر برای دستیابی به دموکراسی هنوز به نتیجه نرسیده است و هزینه‌های زیادی را در پی ایجاد درگیریهای سیاسی و تلاش در جهت پشت سر گذاشتن انقلاب و تشکیل دولت پرداخت کرده است.
سودان از درگیریهای داخلی و مبارزه با شورشیان انقلابی و گروه‌های مسلح رنج می‌برد. در این کشور هر روز نبردی در حال جریان است و آتش درگیری‌ها در شرق، غرب و شمال این کشور به خاموشی نمی‌گراید. اتیوپی نیز از خشونت‌های طایفه‌ای رنج می‌برد و روابط بی‌ثبات و پرتنشی را با همسایه خود یعنی اریتره تجربه می‌کند.
در خصوص سه کشور مذکور باید گفت: با بحرانی‌تر شدن مشکلاتی که کاملاً با درگیریهای داخلی و نبود ثبات سیاسی مرتبط است همچنان با چالش نبود امنیت در مرزهای خود روبرو هستند. افزون بر آن هیچ سازوکاری وجود ندارد که بر مسئله آمد و شد در مناطق ناامن مرزی که به افزایش درگیری‌ها می‌انجامد، نظارت داشته باشد.
بهترین مثال در این باره، شکست برنامه کاهش اختلافات و تعیین مرزهاست که به ایجاد درگیریهای شدید در برخی از این کشورها انجامید. مثلث حلایب،کانون درگیری مرزی بین سودان و مصر است و منطقه مرزی فشقه در منطقه قضارف سودان، مرکز درگیری بین این کشور و اتیوپی به شمار می رود.
افزون بر ناآرامی‌های سیاسی که تمامی کشورهای حوزه نیل را فرا گرفت و بر سیاست‌های تقسیم منابع آبی تأثیر گذاشت، در موازنه قدرت‌های آبی آشکارا اختلال ایجاد شد.
آنی فریتاس از اعضای مرکز مطالعات امنیتی اتحادیه اروپا در مقاله "سیاست‌های آبی رود نیل" که توسط عباس محمد علی ترجمه و در تاریخ 9 ژوئن 2013 بر روی سایت سودا نیل قرار گرفت، اختلاف فوق الذکر را ناشی از ورود عنصری جدید و خطرناک در بین نهادهای تأمین کننده هزینه طرحهای استفاده از آب نیل و همچنین پیدایش عنصر معروف سالهای پیشین می‌داند که همان" صندوق حوزه نیل" است که بانک جهانی و کشورهای امضا کننده تفاهمنامه "ابتکار کشورهای حوزه نیل" در آن سهیم هستند.
بر اساس سازوکار صندوق، کشورهای حوزه نیل، قبل از ورود به فرایند سرمایه‌گذاری در طرحهای استفاده از آب نیل باید موافقت دیگران را جلب می‌کردند. هدف از انجام این کار، تقویت زیرساخت هریک از کشورهای واقع در کرانه رود نیل بوده است که با پیدایش سرمایه گذاران جدیدی چون چین و هند و کشورهای حوزه خلیج فارس، شرط موافقت دسته جمعی برداشته شده است.
آنی فریتاس می‌افزاید آنچه کشورهای دریافت کننده کمک را تشویق نموده که به سمت توسعه ملی حرکت کنند و در این راستا به منافع دیگر کشورهای مشرف بر نیل توجه نکنند، این است که سرمایه‌گذاران جدید شرایط ساده‌ای را پیشنهاد داده‌اند که از بندهای سختگیرانه بانک جهانی در آن خبری نیست. از همین روست که دولت‌های حوزه نیل از حداقل تفاهم که به مثابه کمربند ایمنی و ضامن پرهیز از رویارویی مستقیم است، برخوردار نیستند.
اختلافات عامل شعله ورشدن درگیرهای آبی
با ساخت سد عالی در سال 1964، اختلافات پنهانی در مسئله آب شکل گرفت. در آن زمان نخبگان سودان بارها شاهد تغییر مسیر آب نیل بودند. تغیر نخست در بخش شمالی سد عالی و به هنگام ایجاد دریاچه ناصر در مصر حادث شد که از ایجاد رفاه و توسعه خبر می‌داد. تغییر دوم در بخش جنوبی و به هنگام پیدایش دریاچه النوبة در سودان به وجود آمد که مهاجرت هزاران تن از روستائیان منطقه النوبة را در پی داشت که در بخش شمالی و جنوبی این دریاچه غرق شدند.
عدم پایبندی و تجدید نظر در توافقنامه‌های آبی گذشته، بخصوص توافقنامه مصر و سودان در سال 1959 برای همگان عادی شده است. براساس توافقنامه مذکور 55.5 ملیارد مترمکعب از آب نیل یعنی دو سوم آن به مصر و 18.5 ملیارد متر مکعب یعنی یک سوم آب به سودان اختصاص یافت.
اختلافات سیاسی بین سه کشور، عامل اصلی عدم دستیابی به راه حل سریع برای برون رفت از مسئله سد النهضه اتیوپی به شمار می‌رود. علاوه بر این سه کشور مذکور همیشه نسبت به یکدیگر بی اعتماد بوده اند. این اختلافات بعد از آنکه هریک از این کشورها در شکل‌گیری دولت رسمی و تعامل با جهان، الگوی خاص به خود را تعریف کرده‌اند، پیچیده تر شده است.
سودان در طی 24 سال گذشته، الگوی نظامی خود را حفظ کرده است؛ مصر هنوز در مرحله انتقال قدرت به سر می‌برد و اتیوپی به سمت اصلاحات حرکت می‌کند و گام‌هایی بلندی را به سمت توسعه برداشته است.
صادق المهدی رهبر حزب امت سودان در کتاب خود "آب نیل: وعده و وعید" که در سال 2000 به چاپ رسید به خوبی بیان داشته است که دولت‌های حوزه نیل دارای منافعی هستند که باید با به رسمیت شناختن حق حاکمیت مشترک، تأمین شود. صادق المهدی از مصر به دلیل پیشینه تاریخی و طبیعی به عنوان کشور صاحب منافع بزرگ و از سودان به دلیل دارا بودن زمین‌های مستعد آبیاری یاد کرده است . این در حالی است که وی اتیوپی را نیز بزرگترین منبع تولید آب و برق می‌داند.
هر یک از این کشورها به دلیل دارا بودن پتانسیل‌های مختلف، باید نگاهی جامع به مسئله تأمین امنیت غذایی و انرژی کشورهای مذکور داشته باشند. کشورهای مصر، سودان و اتیوپی باید با درک اینکه هریک از آنها در حوزه نیل دارای منافعی هستند به این دیدگاه توجه داشته باشند چرا که در صورت بی توجهی و نبود رهبری حکیمانه این منافع از بین خواهد رفت.
ترس از تأثیرات منفی بحران تقسیم آب نیل، شکل‌گیری کمیته فنی سه جانبه بررسی پیامدهای منفی ساخت سد بر سه کشور سودان، مصر و اتیوپی را در پی داشته است. به طور قطع نمی‌توان گفت که این کمیته دارای استقلال بوده و گزارش‌های صادره آن سیاسی نبوده است. به هر حال آب‌ها همیشه جزئی از مسئله امنیت ملی به شمار رفته و نادیده گرفتن آن به معنای ضربه زدن به وطن است. از همین روست که محققان این حوزه بر این باورند که آب در آینده بیش از نفت می تواند شعله ور شود.
