جالب نيوز: چکیده:سازمانهای بینالمللی بنیاگذار نظامی بدیع در روابط بینالملل از اواخر قرن بیستم و آغاز قرن بیست و یکم میباشند. امروزه ظهور و رشد سازمانهای بینالمللی، منطقه‌ای ثمره مهمی داشته و آن غنی شدن مفهوم عضویت membership در جامعه بینالملل و پیدایی نوع دومی از عضویت و پذیرش نقش در جامعه بینالملل است.
مطالعه و بررسی نظامهای منطقه‌ای از آن جهت دارای اهمیت میباشد که شناخت مسائل منطقه‌ای ؛ تعاملات ؛ جهت گیری و همکاریهای منطقه‌ای به تصمیم سازان و تصمیم گیران در تدوین استراتژی های کشورها و همکاری های منطقه ای کمک همه جانبهای مینماید. ارزیابی و مرور یک سازمان بینالمللی و نهاد همگرا به نام اتحادیه آفریقا (African union) که بیش از چهار دهه از تاسیس ابتدایی آن با عنوان سازمان وحدت آفریقا می گذرد و به نوعی نخستین تجربه همگرایی در قاره آفریقا با استفاده از مدل منطقهگرایی منطقه‌ای و بهرهگیری از الگوی نو کارکردگرایی میباشد ما را در شناخت تاثیر نهادهای همگرا در قرن حاضر یاری مینماید. تجزیه و تحلیل – علل پیدایش- ساختار و تشکیلات و استراتژی این نهادهمگرا میتواند الگویی برای بهرهبردن از تجربیات این چنینی باشد.
واژگان کلیدی: سازمانهای بینالمللی- نظامهای منطقه‌ای- نهادهای همگرا- سازمان وحدت افریقا- اتحادیه افریقا- ژئوپلتیک- ژئواستراتژیک- عملیاتی بودن.
مقدمه:
آفریقا که اصطلاحاً به قاره سیاه معروف است بزرگترین قاره از لحاظ مساحت پس از قاره آسیا است که با جمعیتی بیش از 700 میلیون نفر ، دارای 54 کشور میباشد. این قاره تأمیین کننده مواد خام اصلی برای کشورهای صنعتی میباشد. الماس- کرومیوم- پلاتینوم- کبالت – منگز- بوکسیت- مس- فسفات- طلا- کوریوم- اورانیوم و همینطور نفت از مواد صنعتی و معدنی خامی است که در قاره افریقا به وفور وجود دارد و برخی از این پتانسیلها همچنان دست نخورده باقی مانده است.
ویژگی دیگر این قاره موقعیت متمایز ژئوپلیتیکی آن میباشد. دسترسی این قاره به حساسترین نقاط استراتژیک و آبراه های استراتژیکی چون تنگه بابالمندب، جبل الطارق، کانال سوئز، دماغه امید نیک و قرار گرفتن میان اقیانوس هند و اطلس از شرق و غرب و دریای مدیترانه در شمال آن جایگاه ویژه ژئوپلیتیکی و استراتژیکی به این قاره داده است.
بنابر همین ویژگیها بوده است که طی قرون گذشته ظلمهایی از سوی کشورهای استعمارگر بر این قاره و مردمان آن اعمال شده است و صحنهای برای رقابتها و چپاول و استعمار بوده است. در اواخر قرن نوزدهم و اوایل بیستم جنبش و نهضت سیاهان در راه دستیابی به استقلال و رهایی از یوغ استعمار در غالب نهضت پانآفریکانیسم طی گردهمایی ها و سخنرانیها جهت آگاهی بخشیدن به نسلهای تحت ستم افریقا با دو هدف عمده پیگیری میشد. اولاً ) دستیابی به استقلال و ثانیاً ) تأسیس سازمان وحدت آفریقا.
مجموعه این حوادث زمینه ساز یکی از تصمیمها برای قاره آفریقا شد. رهبران کشورهای آفریقایی جدید التأسیس که به ضعف اقتصادی و نظامی خود واقف بودند در یک گردهمایی که در ماه مه سال 1963 در آدیس آبابا برگزار شد به دعوت رهبرانی چون «قوام نکرومه- هایله سلاسی- احمد سکوتوره - جمال عبدالناصر و ... » دور هم جمع شدند تا این قاره ثروتمند را از بند اسارت رها نمایند سازمان وحدت افریقا با دو هدف 1) وحدت درونی 2) کسب وجه و حیثیت بیرونی ؛ تأسیس شد و پس از چندین دهه همکاری و همگرایی و در آغاز قرن حاضر با عنوان اتحادیه آفریقا که یک نهاد فراملی در جهت حل مسائل مشترک و همگرایی نوین میباشد به یکی از بزرگترین سازمانهای منطقه‌ای در جهان پس از اتحادیه اروپا تبدیل گردید.
فراید شکلگیری این اتحادیه- مقایسه اجمالی با سایر نهادهای همگرا- چگونگی عملیاتی بودن این اتحادیه ؛ شناخت ما را نسبت به اتحادیه افریقا عمیقتر مینماید.
مقایسه اتحادیه آفریقا و دیگر بازیگران همگرا :
مقایسه کلی میان اتحادیه افریقا که تجربه طولانی مدت سازمان وحدت آفریقا را بر دوش میکشد با دیگر بازیگران همگرا، هر تحلیل عمده را به این نتیجه منتهی میسازد که در عمل این اتحادیه کارنامه مثبتی را از خود بر جای گذاشته است.
محیط مجاور منطقه‌ای آفریقا یعنی خاورمیانه، ویژگیهای همگرایی فعال را از خود بروز نداده است. حتی پارهای از ابتکارات همگرا چون شورای همکاری خلیج فارس به جای تقویت همگرایی در منطقه خود، دادههای واگرا را تقویت نموده است (جنگ ایران و عراق) و یا اینکه به جای تولید انرژی مستقل در نظام منطقه‌ای سبب تقویت وابستگی نظام منطقه‌ای به قدرتهای فرا منطقه‌ای شده است. ( جنگ اول و دوم خلیج فارس) از دیگر نمونههای نهادهای همگرا ولی ناکام میتوان به اتحادیه عرب اشاره نمود.
قاره آسیا نیز در مجموع اگرچه شاهد تجربیات موفق همگرایی در بخش جنوب و جنوب شرقی خود با نام (آ.ث.آن) بوده است اما هیچگاه نتوانسته نقش یک نهاد همگرا و اتحادیهای در سطح قارهای همچون اتحادیه آفریقا را بازی نماید. این وضعیت را میتوان در دیگر نقاط ژئوپلیتیکی جهان و بازیگران آن همچون سازمان همکاریهای اقتصادی آسیا، اقیانوس آرام (آپک) و همین طور نفتا مشاهده نمود. در واقع اتحادیه افریقا با وجود کاستیها، منازعات و تنوع واحدهای سیاسیاش از یک طرف و فقر و در حاشیه قرار داشتن در عرصههای سیاسی، اقتصادی از طرف دیگر، اما توانسته با بهرهگیری از تجربه بومی و تکیه بر نقاط اشتراک و استفاده از فرصتهای منطقه‌ای یک نهاد همگرای موفق باشد و تنها نمونه اتحادیه اورپا میتواند با افریقا مقایسه شود .
فرآیند تأسیس اتحادیه آفریقا:
همانگونه که در مقدمه نیز اشاره شد فرایند طولانی تأسیس و تجربه بیش از چهاردهه همکاری و همگرایی زمینه ساز تشکیل سازمان وحدت آفریقا و در نهایت اتحادیه افریقا گردید.
در بررسی مراحل تأسیس تا شکلگیری ساختار فعلی ؛ کمترین نشان از اتفاقی بودن تأسیس و طی رویههای مصنوعی همگرایی هم دیده نمیشود. البته در برخی مراحل طرحها و ایدههایی بلند پروازانه مطرح شده است (طرح لیبی)1 اما در نهایت نگاه واقع بینانه اکثر اعضاء بر نحوه شکلگیری اتحادیه آفریقا سایه افکند.
مراحل شکلگیری و تاسیس اتحادیه آفریقا:
در نشست وزرای خارجه کشورهای آفریقا در «ابوجا» تحت عنوان کنفرانس امنیت ، توسعه و هماهنگی برای آفریقا در سال 2000 شش مرحله برای تأسیس اتحادیه آفریقا پیشبینی گردید که مورد قبول وزیران خارجه کشورهای افریقایی قرار گرفت.
این مراحل عبارتنداز:
مرحله اول: تقویت همگرایی منطقه‌ای موجود و تأسیس سازمانهای منطقه‌ای جدید در مناطقی که نیازمند چنین همگراییهایی است. (در مدت 5 سال)
مرحله دوم: تثبیت تعرفهها و سایر مانعهای تجارت منطقه‌ای و تقویت هماهنگی در میان بخشها به ویژه در حوزههای تجارت، کشاورزی، مالیه و حمل و نقل، ارتباطات، صنعت و انرژی و همچین هماهنگی فعالیتهای سازمانهای منطقه‌ای موجود (در مدت 8 سال)
مرحله سوم: تاسیس یک منطقه آزاد تجاری و اتحادیه گمرکی در سطوح هر یک از سازمانها اقتصادی منطقه‌ای موجود (در مدت 10 سال)
مرحله چهارم: هماهنگی و سازگاری تعرفهها و نظامهای بدون تعرفه در میان سازمانهای اقتصادی منطقه‌ای موجود با نگرش به تأسیس یک اتحادیه گمرکی قارهای ( به مدت 3 سال)
مرحله پنجم: تأسیس بازار مشترک افریقا و پذیرش سیاستهای مشترک در زمینه بازار (به مدت 4 سال)
مرحله ششم: یکپارچگی در عرصه تمامی بخشها و تأسیس بانک مرکزی آفریقا، پول واحد آفریقایی و تنظیم اتحادیه مالی و اقتصادی افریقا و نیز ایجاد و انتخاب نخستین پارلمان افریقایی (به مدت 5 سال)
در نهایت در جولای سال 2001 میلادی و در سی و هفتمین نشست سازمان وحدت آفریقا در زامبیا، پایان حیات سیاسی سازمان وحدت افریقا اعلام شد و در جولای سال 2002 در دوربان اتحادیه افریقا معرفی شد.
عملیاتی بودن اتحادیه افریقا:
طرح مشارکت نوین برای توسعه آفریقا (NEPAD) همانند استراتژی همه جانبه اتحادیه آفریقا وجه بارز عملیاتی بودن اتحادیه تلقی میشود. این طرح با تشریح عینی وضعیت آفریقا در دنیای امروز بین فقر و رفاه و وضعیت تاریخی این قاره با توسل به مردم افریقا در برنامه عملی ؛ خط مشی دستیابی به توسعه پایدار در قرن بیستو یکم را با تبیین صلح ؛ امنیت و دموکراسی به صورت الگو و اولویت ترسیم نموده است و سعی دارد تا از طرحهای آرمانگرایانه غیرقابل دسترس دوری کند.
طرح نپاد به عنوان نمونه بارز یک طرح عملیاتی واقع گرایانه به دنبال حل معضلات کشورهای عضو مطرح شده است.
هدف این طرح:
«جذب سرمایه گذاران خارجی و داخلی برای توسعه آفریقا ؛ گسترش مردم سالاری در قاره و ارتقای مدیریت کشوری میباشد» و بیدلیل نیست که عبارت پایانی طرح نپاد اینچنین میباشد «چنین طرح و دستور کاری باید در عمل به کودک افریقایی این امید را القا کند که قرن بیست و یکم قرن آفریقاست.»
کشورهای پیشنهاد دهنده نپاد عبارتند از آفریقای جنوبی؛ نیجریه؛ سنگال؛ الجزایر ؛ مصر به علاوه ده کشور دیگر است که دو به دو از هر منطقه منصوب میشوند و به صورت کمیته اجرایی ماهیتی عملیاتی به خود گرفتهاند. وظایف این کمیته نیز عبارت است از:
- تشخیص مسائل مهمی که نیاز به تحقیق و برنامهریزی و مدیریت در سطح قاره دارند .
- ایجاد سازو کاری برای پیشرفت در دستیابی به اهداف مورد توافق و هماهنگی با استانداردهای مورد توافق دو جانبه.
- بررسی پیشرفتهای حاصل در اجرای تصمیمگیریهای قبلی و به کار بستن اقدامات مناسب در رسیدگی به مشکلات و تاخیر در روند کار.
نپاد تا کنون با اولویت قرار دادن سرمایهگذاری بر روی امور زیربنایی- جادهها- فرودگاهها – راهآهن و ارتقاء فناوری ارتباطی- پیشرفت در بخش کشاورزی- تقویت چانهزنی دیپلماتیک در بخش بدهیهای آفریقا، تواسته پیشرفت قابل ملاحظهای در سیاستهای چند جانبه گرایان به دست آورد.
ساختار اتحادیه افریقا:
در تدوین ساختار اتحادیه آفریقا آنچه بیش از هر چیز نمایان میگردد نقش تکتک اعضا میباشد به طوریکه برای هر یک از اعضا نقشی تعریف شده است که تأسیس کننده هدف اصلی تأسیس اتحادیه و استراتژی آن در آینده می باشد این رویه نیز بر گرفته از نگاه عملیاتی است که در تأسیس اتحادیه در نظر گرفته شده است.
عمدهترین ارکان اتحادیه افریقا عبارتند از:
- مجمع
- شورای اجرایی
- کمیته نمایندگان دائمی
- کمیسیون
- دیوان حقوق بشر و ملت
- شورای صلح و امنیت
- پارلمان پان آفریکایی
- شورای اقتصادی – اجتماعی و فرهنگی
- موسسات مالی (بانک مرکزی آفریقا ، صندوق پولی افریقا، بانک سرمایهگذاری افریقا)
- کمیتههای فنی و تخصصی
اعضای مجمع ترکیبی از رؤسای دولتهای عضو و نمایندگان تامالاختیار آن میباشند و به صورت سالیانه یکبار تشکیل جلسه میدهد.
وظایف مجمع عبارت است از:
- تعیین سیاستهای عمومی اتحادیه
- دریافت، ملاحظه و تصمیمگیری درباره گزارشها و پیشنهادات دریافتی از دیگر ارکان اتحادیه
- تأسیس هر یک از ارکان اتحادیه
- نظارت بر اجرای سیاستها و تصمیمات اتحادیه و نیز نظارت بر پیروی دولتهای عضو از این تصمیمات .
- تعیین خط مشیها و جهتگیریها برای شورای اجرایی درباره مدیریت منازعات، جنگها و سایر وضعیتهای اضطراری و ابقاء و تحکیم مجدد صلح.
- انتصاب و خاتمه خدمت قضاوت دیوان دادگستری .
- تعیین رئیس کمیسیون و معاون و کمیسیونرهای کمیسیون و تعیین وظایف و طول دوره تصدی آنها.
به طور کلی مجمع تصمیمات خود را با اجماع و یا کسب اکثریت آراء دو سوم دولتهای عضو اتخاذ میکند.
شورای اجرایی از وزیران امور خارجه یا وزیرانی که از سوی دولتهای عضو عهده دار این سمت هستند تشکیل میشود. شورای اجرایی درباره موضوعاتی نظیر تجارت خارجی- تامیین اجتماعی- غذا- کشاورزی- و ارتباطات به اتخاذ تصمیم میپردازند و در قبال مجمع پاسخگو میباشد.
-کمیته نمایندگان دائمی شامل نمایندگان دائم دولتهای عضو در اتحادیه افریقایی هستند و وظیفه فراهم سازی اقدامات برای کار و بررسی از طرف شورای اجرایی است.
- شواری صلح و امنیت آفریقا همانند شورای امنیت افریقا از جمله ابتکارات عملیاتی برای حل مشکلات افریقا است.
- شورای اقتصادی – اجتماعی – فرهنگی افریقا به عنوان یک رکن مشورتی مرکب از اساتید و نمایندگان مدنی در تلاش در جهت شفاف سازی اقتصادی ، حاکمیت مطلوب و ارتقاء سیاست خصوصی سازی میباشد.
نتیجه گیری :
از آنچه تا کنون عنوان شد این نتیجه را میتوان گرفت که :
در بررسی منطقه گرایی افریقا ما میتوانیم این اتحادیه را از چند منظر مورد بررسی قرار دهیم:
1- بر پایه گستره و اندازه: اتحادیه افریقا بر پایه گستره و اندازه جزء مناطق بزرگ محسوب میگردد که با در نظر گرفتن مشکلات قاره افریقا و بر پایه توسعه اقتصادی – بازرگانی – اجتماعی – امنیتی و زیست محیطی و با حرکتی خود جوش که برگرفته از جنبشهای مردمی جهت مبارزه با مشکلات شکل گرفت و سعی دارد با برونگرایی و وابستگی متقابل اقتصادی – برجستگی خود را نمایان سازد.
2- از دیدگاه نظری : اگر بخواهیم اتحادیه افریقا را از دیدگاه و نظریههای منطقه ای مورد بررسی قرار دهیم این اتحادیه بر پایه نظریه و دیدگاه منطقه گرایی منطقه ای و با بهرهجستن از مدل و الگوی نوکارکردگرایی شکل گرفته است.
3- از لحاظ فلسفی: از لحاظ فلسفی منطقهگرایی باعث پیوندهای منطقه‌ای که محصول نیازهای طبیعی- جغرافیایی و اقتصادی میباشد و میبینیم که اتحادیه افریقا دقیقاً منطبق با دیدگاه فلسفی شکل گرفته است.
4- بر اساس قالب فضاهای متنوع: اساساً سازمانهای منطقه‌ای بینالمللی در قالب فضاهایی شکل میگیرند که یا خشکی پایهاند و یا آب پایه و .... که اتحادیه افریقا بر مبنای فضای خشکی پایه و قارهای شکل گرفته است که از تجانس نسبی ساختاری برخوردار میباشد و عناصر ساختاری مانند کالبد- فضا - فرهنگ - تاریخ- زبان- دین- نژاد – مذهب در شکلگیری آن موثر بودهاند. این نوع سازهها و عناصر ساختاری نوعی درک متقابل حس همگرایی- وابستگی متقابل فرهنگی را به هم پیوند داده و موجب شکلگیری اتحادیه افریقا گشتهاند.
در نهایت اینکه امروزه دیگر دادههای سیاسی به تنهایی نمیتوانند ساختارهای نوینی در نظام بین المللی ایجاد نمایند و این بازیگران همگرا هستند که با بهرهگیری از حاصل جمع قدرت واحدهای سیاسی میتوانند در ماهیت نظام بینالملل نقش ایفا نمایند و این اتحادیه افریقا بوده است که با فرایندی طولانی و پرهیز از خلق ناگهانی درصدد نهادینه ساختن همگرایی نوین در افریقا بوده است و تا کنون توانسته با نگاهی عملیاتی گامهای موثری را در جهت اهداف والای خود که توسعه پایدار آفریقا می باشد گام بردارد.
منابع و مآخذ
1 - کیلیار، کلود آلبر: سازمانهای بینالمللی، ترجمه و تحقیق از: هدایت امه فلسفی، نشر فاخته، تهران 1371.
2- احمدی، محمدرضا، سازمان وحدت افریقا، مباحث کشورها و سازمانهای بینالمللی – دفتر مطالعات سیاسی و بینالمللی وزارت امور خارجه- تهران
3- اخباری- محمد- نظامهای سیاسی منطقه‌ای- جزوه درسی – نیمسال دوم 1387.
4- فتاحی- سید مرتضی- اتحادیه افریقایی: خوداتکایی نوین آفریقا در قالب همگرایی جدید- ویژهنامه افریقا- 2005 my 25 .
5- اتحادیه افریقا ـ مطالب مندرج در سایت های اینترنتی ـ دانشنامه ویکی پدیا و ...
