عصر حجر و دوران نوسنگی


پیشینهٔ زیستن انسان در تونس به عصر سنگ در حدود دویست هزار سال پیش باز می‌گردد.
در حدود هشت هزار سال پیش، مردمانی از سوی شرق به سرزمین تونس کوچ کردند که شناخته شده‌ترین آنان کاپسی‌ها بودند. شیمی-کربن استخوان‌ها و ابزارهایی که در کندوکاوهای باستان‌شناسی شهر قفصه (کاپسای باستانی) یافته شده‌اند، نشان می‌دهند که این مردم تا هزارِهٔ پنجم پیش از میلاد مسیح در جنوب تونس زیسته‌اند.
تا هزاره سوم پیش از میلاد، اقوامی از تیره‌های گوناگون، از جنوب اروپا به این سرزمین کوچیدند. گمان می‌رود بربر (آمازیغ)ها از نوادگان ایشان باشند.


کارتاژ، جنگ‌های پونیک، وندال‌ها و بیزانسی‌ها


فنیقی‌ها که مردمانی دریانورد و بازرگان بودند، در سال ۱۱۰۱ پیش از میلاد، از شهر تایر (صور) (لبنان امروزی) به کرانه‌های تونس کوچ کردند. دولت شهر کارتاژ توسط مهاجران فنیقی در ۸۱۴ پیش از میلاد بنیان نهاده شد.
در میانهٔ سده‌های هفتم و ششم پیش از میلاد سرزمین فنیقیه به دست آشوریان گشوده شد و به دنبال آن، کارتاژ استقلال سیاسی پیدا کرد. با پایان یافتن سدهٔ ششم پیش از میلاد، کارتاژ به امپراتوری نیرومندی تبدیل شد که کرانه‌های شمال آفریقا از تریپولی (طرابلس) در غرب لیبی تا اقیانوس اطلس، جزایر سیسیل، کورسیکا، ساردنی، مالت و جزایر بالئارس را زیر فرمان داشت. بربرهای شمال آفریقا هیچ‌گاه به فرمان کارتاژ در نیامدند و گاهی با ایشان وارد جنگ می‌شدند. بربرها در سال ۲۰۲ پیش از میلاد مسیح پادشاهی نومیدیا را بنیان نهادند و تنها در جنگ‌های کارتاژ و روم بود که به سود کارتاژ جنگیدند.
کارتاژ در سه دوره جنگ که به جنگ‌های کارتاژ یا پونیک نامی شدند، (۲۴۱-۲۶۴، ۲۰۱-۲۱۸، و ۱۴۶-۱۴۹ پیش از میلاد مسیح) به تدریج از روم شکست خورد. رومیان پس از پیروزی کارتاژ را ویران کرده و این سرزمین کهن را به همراه کشور نومیدیا به قلمرو امپراتوری خود افزودند. کارتاژ و نومیدیا به بخش آفریقایی روم تبدیل شدند و یکی از کانون‌های آغازین مسیحیت بودند.
رومیان با بازسازی شمال آفریقا، پایه‌های قدرت سیاسی و اقتصادی خود را استوار ساختند. ساکنان شهرهای بخش آفریقایی روم، به جز شمار اندکی از مهاجران رومی، همگی از اهالی بومی شمال آفریقا بودند که فرهنگ رومیان را پذیرفته بودند.
وندال‌های ژرمن که در براندازی امپراتوری روم نقش داشتند، در سال ۴۳۹ میلادی کارتاژ را گشودند. فرمانروایی وندال‌ها تا سال ۵۳۳ میلادی ادامه داشت، زمانی که ارتش بیزانس این سرزمین را فتح نمود. تونس در این دوره بخشی از استان بیزانسی نومیدیا به شمار می‌آمد.


دوره اسلامی


در سدهٔ هفتم میلادی اعراب مسلمان حملات خود را به تونس آغاز کردند. ایشان سرانجام به فرماندهی عقبة بن نافع بخش‌هایی از سرزمین تونس را تصرف و شهر قیروان را ساختند. حسان بن نعمان تونس را به طور کامل فتح کرد. در سدهٔ نهم میلادی اغلبیون (اغالبه) - که از قبیلهٔ بنی تمیم بودند- به فرماندهی ابراهیم بن اغلب از سوی خلفای عباسی به حکومت تونس رسیدند.
در سال ۹۰۹ میلادی خلفای اسماعیلی‌مذهب فاطمی اغلبیون را شکست داده و شهر مهدیه را بنا کردند. در سال ۹۶۱ میلادی المعز خلیفهٔ فاطمی مصر را تصرف کرد و مقر حکومت فاطمی را از مهدیه به آن سامان انتقال داد. پس از این رویداد دودمان بربری زیریون که از قبیلهٔ صنهاجه بودند به سرکردگی بلقین بن زیری در تونس قدرت را به دست گرفتند. زیریون از خلفای فاطمی مصر پیروی می‌کردند، اما پس از سرپیچی از ایشان در سال ۱۰۵۰ توسط جنگجویان قبیلهٔ بنی هلال قلع و قمع شدند. از این پس زیریون بخش بزرگی از قلمرو خود را از دست دادند و تنها به شهر ساحلی مهدیه و حومهٔ آن محدود شدند.
در سدهٔ دوازدهم میلادی جزیرهٔ جربه و بخشی از سواحل تونس (از جمله شهر مهدیه) به همراه جزایر مالت به دست نورمن‌ها افتاد و حکومت زیریون به پایان رسید. در سال ۱۱۵۹ میلادی دودمان مراکشی موحدون بر تونس مسلط شدند، اما در سال ۱۲۳۰ میلادی از حفصیون شکست خوردند. فرمانروایی حفصیون بر تونس تا سده شانزدهم میلادی ادامه یافت. امیران هر دو دودمان از تبار بربر آمازیغ بودند.
در سال ۱۵۲۹ ترکان عثمانی به سرکردگی بارباروس خیرالدین پاشا شهر تونس را گشودند، اما حفصیون در ۱۵۳۵ با پشتیبانی اسپانیا دوباره حکومت را به دست گرفتند. پس از ۳۹ سال کشمکش میان ترکان عثمانی و اسپانیایی‌ها، سرانجام در سال ۱۵۷۳ ترکان عثمانی تونس را فتح کردند.
در سال ۱۷۰۵ میلادی حسین بن علی الترکی سردار عثمانی که از تبار یونانی بود به فرمانروایی تونس برگزیده شد. از آن پس فرزندان او دودمان خودگردان حسینیان را تشکیل داده و زیر نظر عثمانی بر تونس فرمان راندند.


تاریخ معاصر

در سدهٔ نوزدهم فرانسه و بریتانیا، شروع به دخالت در امور این کشور کردند. فرانسه برابر پیمان باردو که در سال ۱۸۸۱ میلادی بسته شد، تونس را مستعمرهٔ خود نمود. با آغاز جنگ جهانی دوم، ارتش آلمان برای تقویت پایگاه متحدین در شمال آفریقا، در تونس نیرو پیاده کرد. در سال ۱۹۴۳ نیروهای ارتش آلمان از تونس عقب‌نشینی کردند و تونس به کنترل متفقین درآمد. کشور تونس طی پیمان پاریس که در سال ۱۹۵۶ میلادی امضاء شد، استقلال خود را به دست آورد.
پیشینه تونس تقریباً معادل منطقة افریقیه است که در دورة حکومت رومی ها به آن افریقیه (افریکا) می گفتند. در دوره اسلامی جزو مغرب الادنی (شامل طرابلس، افریقیة قدیم و زاب ) گردید. از قدیم ترین اعصار، قبایل بدوی، شامل لوبی ها و نومیدی ها که بعداً به بربر معروف شدند، در این نواحی ساکن بودند. در ابتدای قرن دوازدهم پیش از میلاد، فنیقی ها اولین قومی بودند که به سواحل تونس دسترسی یافتند و با ایجاد بندرهایی در سواحل آن، به تجارت پرداختند. در 647 میلادی فتوحات اسلامي آغاز و حدود 52 سال به طول انجاميد كه طي آن تمامي محدوده مغرب عربي جزو قلمرو اسلامي قرار گرفتند.
در اواسط قرن نوزدهم ميلادي به تدريج نفوذ استعمار اروپايي در تونس بیشتر شد. اروپاییان ابتدا از نظر مالی و تجاری و سپس از نظر سیاسی، نظامی، فرهنگی و دینی در تونس نفوذ کردند. ارتش فرانسه در 24 آوریل 1881 ميلادي تونس را اشغال كرد. هم زمان با موج استقلال خواهي در آفريقا پس از جنگ جهاني دوم، نیروهای ملی‌گرا و مذهبی فعاليت‌هاي خود را جهت استقلال تونس آغاز كردند كه در نهايت بر اساس مقاوله نامه‌ای که در 20 مارس 1956ميلادي در پاریس به امضا رسید، تونس به عنوان کشوری مستقل اعلام موجوديت نمود.
پنج روز پس از استقلال، انتخابات مجلس ملی مؤسسان (المجلس القومی التأسیسی) برگزار و حزب "دستور جدید" با 9ر98% آرا به پیروزی رسید. بر اين اساس، "حبيب بورقبيه" رهبر حزب دستور كه نقش موثري در ساماندهي به فعاليت‌هاي استقلال طلبانه مردم تونس داشت، به عنوان نخست وزیر نظام سلطنتی انتخاب شد. به اين ترتيب، اولین حکومت بعد از استقلال در تونس شکل گرفت.
بورقیبه که تحصیلات دانشگاهی را در فرانسه گذرانده بود، ابتدا تحولات وسیعی در نظام اداری ایجاد کرد و سازمان های قدیمی را كاملاً دگرگون ساخت. وی با انجام دادن اصلاحاتی در دوره نخست وزیری به تحکیم پایه های قدرت خویش پرداخت. در تابستان 1957ميلادي رهبران حزب خواستار لغو نظام سلطنتي و استقرار نظام جمهوری گردیدند. مجلس ملی نیز که در حال تدوین قانون اساسی بود، در نشستی فوق العاده در 25 ژوئیة 1957ميلادي قانونی در این باره تصویب کرد و به این ترتیب نظام سلطنتی تونس لغو شد و با اعلام جمهوری، پایه های قدرت حزب دستور جدید قوام بیشتری یافت. در اين برهه از زمان، مجلس ملی که در واقع متشكل از نمایندگان حزب دستور جدید بود، قدرت فوق العاده‌ای به رئیس جمهور دادند و ریاست حکومت، ریاست قوه مجریه و ریاست حزب به او واگذار شد و از اختیارات گسترده‌ای از جمله حق نقض قوانین مصوب مجلس ملی نيز برخوردار گردید.
با اعلام نظام جمهوری، مجلس ملی حبیب بورقیبه را رئیس جمهور کرد. به موازات افزایش قدرت بورقیبه، محبوبیت او نزد مردم افزایش یافت؛ به طوری که به عنوان رهبر و پدر استقلال و قائد اعظم و مجاهد اکبر شهرت یافت.
در اول ژوئن 1959ميلادي قانون اساسی جدید تونس تدوین گردید که به موجب آن نظام سیاسی بر پایه تفکیک قوا و مساوات در برابر قانون و تضمین آزادی عقیده و آزادی اجتماعات شکل گرفت، اما اين مسئله تنها در حد سخن باقی ماند و هيچگاه عملي نشد. بعد از استقلال كشور به موازات تشکیل دولت مستقل، چندین كار به منظور سرکوب مخالفان بورقیبه برپا شد كه از جمله ثمرات آن مي‌توان به اعدام پیروان "صالح بن یوسف" اشاره كرد. از سوي ديگر "صالح بن یوسف" نيز توسط "عبداللّه الوردانی" در آلمان ترور شد. در سال 1963ميلادي جمعی از شخصیت های ملی گرای نزدیک به صالح بن یوسف و تعدادی از روحانیون دانشگاه "زیتونه" مبادرت به راه‌اندازي کودتایی برضد بورقیبه نمودند كه با شکست مواجه گرديد. علاوه بر اين، در ژانويه همان سال فعالیت حزب کمونیست تونس (الحزب الشیوعی التونسی ) ممنوع اعلام شد.
اولین انتخابات ریاست جمهوری تونس در 8 نوامبر 1963ميلادي بر طبق قانون اساسی انجام شد و به موجب آن بورقیبه به ریاست جمهوری انتخاب گردید. گرچه نظام تک حزبی به طور رسمی در تونس اعلام نشد، اما در انتخابات مجلس ملی كه در سال 1964ميلادي برگزار گرديد، حزب "دستور جدید" که تنها حزب سیاسی و قانونی به شمار مي‌رفت، تمامي كرسي‌هاي مجلس را به خود اختصاص داد و در نوامبر همان سال نام این حزب به حزب سوسیالیست قانون اساسی (الحزب الاءشتراکی الدستوری) تبدیل گردید. در دهة 1970 ميلادي سیاست خصوصی سازی با الهادی نُوَیْره، نخست وزیر و دبیرکل حزب، شروع شد. در 1975ميلادي مجلس ملی نمایندگان تونس به اتفاق آرا قانون اساسی تونس را تغییر داده و بورقیبه را رئیس جمهور مادام العمر تونس و نخست وزير را جانشين وي اعلام كرد. با قانوني اعلام شدن فعاليت حزب کمونیست تونس در سال 1981ميلادي نظام تک حزبی در تونس پایان یافت و دولت اعلام کرد که هر گروه سیاسی که بیش از 5% آرا را در انتخابات بعدی مجلس به دست آورد نیز به رسمیت شناخته خواهد شد.
حزب "جنبش گرایش اسلامی"، كه بعدها به "النهضة" تغيير نام داد، در 6 آوریل 1981ميلادي توسط راشد الغنوشي اعلام موجودیت کرد و خواستار کسب مجوز فعالیت سیاسی از دولت شد. لازم به ذكر است كه اين درخواست از سوي وزارت كشور مورد قبول نگرديد و اكثر اعضا و رهبران آن دستگیر شدند.
با ادامة مشکلات اقتصادی در كشور قیام معروف به "انقلاب نان" در ژوئیة 1984ميلادي به وقوع پيوست كه در نتيجه افزایش112 درصدیِ بهای موادغذایی و به خصوص قطع یارانة نان بود. در اين شرايط بود كه دولت تونس وضعيت اضطراری اعلام کرد و در درگیری‌های تظاهرکنندگان و نیروهای دولتی منجر به كشته شدن حدود یکصدتن گرديد.
در 7 نوامبر 1987ميلادي ژنرال "زین العابدین بن علی" به استناد یک گواهی پزشکی بورقیبه را به علت اختلال روانی و بیماری فاقد توانایی لازم برای ادامة حکومت دانست. به اين ترتيب بورقیبه از مسند قدرت بركنار گرديد و در آوریل 2000ميلادي درگذشت. طبق قانون اساسی، بن علی که در اکتبر 1987 ميلادي نخست وزیر تونس شده بود، به عنوان رئیس جمهور سوگند یاد کرد.
"هادی بَکّوش" یار دیرینة بن علی نخست وزیر و "حبیب عمار" فرمانده گارد ملی وزیر کشور شد. بن علی دولت جدیدی تشکیل داد و چندین تن از دوستان نزدیک بورقیبه از جمله "محمد الصیاح" و "منصور السخیری"را بر کنار کرد. وی در اولین نطق رادیویی خود بر حق مردم در دخالت در امور سیاسی و اقتصادی و لزوم تجدیدنظر در قانون اساسی و بر گزاری انتخابات آزاد با شرکت تمام گروه های سیاسی و نیز عفو عمومی تأکید کرد.
در فوریة 1988 ميلادي نام "حزب سوسیالیست قانون اساسی" به "حزب تجمع قانون اساسی دموکراتیک" تغییر یافت كه به منزله نماد تعهد و وفاداري دولت جدید نسبت به اصلاحات دموکراتیک قلمداد مي‌گرديد. البته تغییر نام حزب موجب شد تا تعدادی از چپ گرايان مارکسیست و کمونیست نيز که با هویت اسلامی مردم ضدیت داشتند وارد حزب شوند. با قانونی شدن احزاب، مجلس ملی طرح هایی برای اصلاح قانون اساسی تصویب کرد که به موجب آن مادام العمر بودن ریاست جمهوری لغو گردید و مقرر شد که رئیس جمهور هر پنج سال یک بار، و حداکثر دو دوره متوالی، با آرای مردم انتخاب شود.
در اواخر سال 1988ميلادي بن علی "منشور ملی" را با احزاب سیاسی و اجتماعی از جمله النهضة به اجرا در آورد. گرچه احزاب متعددی در اولین انتخابات آزاد تونس در آوریل 1989ميلادي شرکت کردند، اما در نهايت حزب حاکم تمامي كرسي‌هاي مجلس را تصاحب و بن علي نيز با كسب 99 درصد آرا به عنوان رئیس جمهور قانوني تونس انتخاب شد. حملة دولت بن علی به هواداران النهضة در 1990 و 1991ميلادي، حدود سی هزار زندانی و صدها تبعیدی و ده ها کشته برجا گذاشت. در انتخابات ریاست جمهوری و انتخابات مجلس در مارس 1994ميلادي بن علی و حزب او مجدداً با اکثریت آراء سمت های خود را به دست آوردند. اگرچه لازم به يادآوري است كه احزاب مخالف نیز برای اولین مرتبه در مجلس این کشور کرسی هایی به دست آوردند.
با اصلاحیه‌ای در قانون اساسی تونس در 1998ميلادي انتخاب مجدد یک فرد به ریاست جمهوری تا سه دوره پنج سالة متوالی بلامانع اعلام شد. تونس، به رغم قبول نظام چند حزبی در انتخابات این سال، همچنان تحت سلطة نظام تک حزبی بود و بن علی با کسب 99.4 درصد آرا برای سومین بار تا 2004ميلادي در مقام خود ابقا گرديد. در دهه 1990 ميلادي و اوایل قرن بیست و یکم ميلادي دولت بن علی به سبب تعدی به حقوق فردی و سیاسی مردم مورد انتقاد سازمان های مختلف بین المللی قرار گرفت. از سوي ديگر، تعدادی سازمان‌ دفاع از حقوق بشر در تونس تأسیس شد كه از جمله آن ها مي‌توان به "شورای ملی برای آزادی‌ها"، "کمیسیون پشتیبانی و حمایت از مقاومت مدنی و سیاسی در تونس"، "کمیسیون حمایت از آزادی‌ها و حقوق بشر در تونس" و "جمعیت تونس آزاد" اشاره كرد.
در 26 مي 2002 ميلادي دولت بن علی، تغییر قانون اساسی کشور مصوب ژوئن 1959ميلادي را برای همه پرسی عمومی مطرح کرد. هدف از این همه پرسی اصلاح تمام فصول قانون اساسی کشور و نیمی از بندهای آن بود. بیشتر احزاب مخالف در این همه پرسی شرکت نکردند، ولی دولت اعلام کرد که 99.52 درصد از مردم با تغییر قانون اساسی کشور موافقت کرده اند. در این تغییرات، محدودیت تعداد دوره های ریاست جمهوری حذف شد و سن رئیس جمهور از هفتاد سالگی به 75 سالگی افزایش یافت. به این ترتیب بن علی می توانست دو دوره انتخابی دیگر شرکت کند و تا 2014 ميلادي در حکومت باقی بماند.


بیداری اسلامی در تونس


اما در تاریخ ۱۴ زانویه ۲۰۱۱ میلادی، (۲۴ دی ۱۳۸۹ شمسی) و در پی ناآرامی‌ها و اعتراضات گسترده مردم تونس و کشته‌شدن ده‌ها نفر از معترضان در حمله نیروهای امنیتی به تظاهرکنندگان ضددولتی که با خودسوزی یک جوان تحصیل کرده در این کشور آغاز شد، زین‌العابدین بن علی ابتدا دولت و مجلس را منحل کرد و سپس از قدرت کنار رفت و جای خود را به محمد الغنوشی، نخست‌وزیر سپرد. در صبحگاه جمعه 14 ژانويه 2011 خبر فرار "بن علي" نه تنها ملت تونس بلكه همه ملت‌های مسلمان را خوشحال كرد. بن علی كه فرانسه از ورودش به اين كشور ممانعت كرد به سمت كشورهای خليج فارس حركت كرد تا سرانجام دولت عربستان سعودی پذيرای وی شد. چندی پس از خروج بن علی، "راشد الغنوشی" که ۲۰ سال در تبعید در خارج از تونس به سر می‌برد، به همراه 70 تن از مخالفان رژیم زین‌العابدین بن‌علی به تونس بازگشت.
لازم به ذکر است که انقلاب تونس از آغاز تا پیروزی تنها یک ماه طول کشید. این انقلاب در روز 17 دسامبر 2010 (مصادف با 26 آذر 89 و خودسوزی جوان تونسی) آغاز و در روز جمعه 14 ژانویه 2011 با فرار رئیس جمهور زین العابدین بن علی به پیروزی رسید.
حکومت ۲۳ ساله زین‌العابدین علی طی یک انقلاب در ۲۴ دی ۱۳۸۹ سرنگون شد. زین العابدین بن علی به عربستان پناهنده شد. در تاریخ ۲۲ اذر ۱۳۹۰ مجلس موسسان المنصف المرزوقی را به عنوان اولین رئیس جمهور منتخب مردم انتخاب کرد. المرزوقی جزو شناخته شده ترین مخالفان حکومت بن علی می‌باشد که در سالهای حکومت بن علی در تبعید به سر می‌برد وی دانش آموخته دندانپزشکی است.