جمهوري عربي مصر واقع در شمال
شرقي افريقا، از شمال به درياي مديترانه؛ از شرق به اسرائيل، خليج عقبه، و درياي
سرخ؛ از جنوب به سودان؛ و از غرب به ليبي محدود است. جمعيت آن (طبق آمار سال 2005)
77505756 نفر و مساحتش 1001449 كيلومترمربع است. زبان رسمي اين كشور عربي است و
به‌زبان‌هاي فرانسه و انگليسي نيز در سطحي گسترده صحبت مي‌شود.
تاريخچه
سابقه و منشأ كتابخانه‌هاي مصر را مي‌توان از ادوار بسيار دور در زمان فراعنه
شناسايي و رديابي كرد كه به‌مدت 6000 سال دوام داشتند. مجموعه‌هاي شخصي كوچك در
مدارس، كاخ‌ها، و معابد جاي داده شده بودند. كتابخانه رامسس دوم، در حدود سال‌هاي
1304-1237ق.م.، احتمالا بزرگ‌ترين كتابخانه در عهد باستاني مصر بود كه داراي 20000
طومار پاپيروس شامل آثاري در زمينه‌هاي كشاورزي، نجوم، تاريخ، و (علم) آبياري، و
همچنين شعر و داستان بوده است (نگاه كنيد به: مصر باستان).
در خلال رنسانس عربي ـ اسلامي، كتابخانه‌هاي مساجد در قاهره بنيان‌گذاري و توسط
شاهزاده‌ها و افراد معمولي، به‌منظور حفظ فرهنگ اسلامي، مورد حمايت قرار گرفتند. در
قرن نهم، مساجد براي نگهداري مجموعه‌هاي روبه‌رشد و جاي دادن دانش‌آموزان، ناكافي
شدند. به‌اين ترتيب، مدرسه‌ها كه همتراز كالج‌هاي اروپايي قرون وسطي بودند، پا به
عرصه گذاشتند. نخستين مدرسه و كتابخانه‌اش در قاهره، توسط خليفه فاطمي، الحكيم،
تأسيس شدند. مجموعه كتابخانه مشتمل بر آثاري در موضوع رياضيات، اخترشناسي، طب، و
دستور زبان بود.
عصر سلجوقيان (قرن دهم و يازدهم) يكي از دوره‌هاي بزرگ شكوفايي و رونق در مصر بود و
دانشكده‌ها و كتابخانه‌هاي دانشگاهي مهمي در همين دوران پي‌ريزي شدند. اين سنت در
دوران حكومت اُمراي ايوبي و مملوكيان ادامه يافت. در 1517، مصر تحت حكومت عثماني‌ها
درآمد و تا اواخر قرن هجدهم از بقيه كشورهاي جهان جدا افتاد و در حالت انزوا قرار
داشت. اين انزواي فكري با ورود انتشارات فرانسوي و انگليسي و به‌ويژه با ورود
مطبوعات خاتمه يافت.
كتابداري نوين در مصر با تأسيس كتابخانه خديوي[1] (كه اكنون كتابخانه ملي است) در
1870 آغاز شد. فعاليت كتابخانه‌ها در مصر، در خلال سال‌هاي 1945 تا 1965 با تأسيس
كتابخانه‌هاي بسيار و نخستين مدرسه كتابداري در جهان عرب، گسترش يافت. دوره پس از
جنگ شش روزه با اسرائيل در 1967 عصر ركود فعاليت كتابخانه‌اي در مصر بود، اما حكومت
در اواخر دهه 1980 طرح ساختمان جديد باشكوه كتابخانه اسكندريه، در نزديكي محل قديمي
آن را آغاز كرد.
كتابخانه ملي
كتابخانه ملي مصر(دارالكتب المصريه)، در 1870 به‌لطف تلاش‌هاي علي مبارك، وزير
آموزش و پرورش وقت، تأسيس شد. مبارك نسخه‌هاي خطي پراكنده و كتاب‌هاي چاپي را از
مساجد، مدارس، بايگاني‌ها، وزارتخانه‌ها، و ديگر سازمان‌هاي حكومتي جمع آوري كرد.
تشكيل و تأسيس اين كتابخانه موجب حفظ باقيمانده كتاب‌هاي عربي، نسخه‌هاي خطي، و
كتاب‌هاي كمياب گرديد و مانع مفقود يا خريده شدن توسط مجموعه‌داران خارجي شد.
كتابخانه مزبور، تا انتقال به ساختمان جديد در 1904، در كاخ خديو اسماعيل پاشا قرار
داشت.
در 1971، كتابخانه ملي با اسناد ملي و چاپخانه ملي ادغام شدند و سازمان دولتي كتاب
مصر[2] را ايجاد كردند. در 1970 كتابخانه ملي از امانت دادن كتاب دست كشيد و پس از
آن تلاش خود را بر برنامه ايجاد مجموعه‌هاي پژوهشي، تحقيقات، و برنامه‌هاي حفاظت و
نگهداري گذاشت. كتابخانه ملي مركز واسپاري قانوني است و مسئول گردآوري و انتشار
>خبرنامه انتشارات مصر< است كه آن را مي‌توان كتابشناسي ملي رسمي كشور تلقي كرد. از
1955، كتابخانه ملي به‌عنوان دبيرخانه كميته ملي مصر براي خدمات كتابشناختي انجام
وظيفه كرده است و مسئول تهيه طرح‌ها و برنامه‌هاي سازمان كتابشناسي ملي است.
مجموعه كتابخانه ملي در حدود 1000000جلد است. تنها اندكي از حدود 800كارمند آن
داراي تحصيلات كتابداري هستند.
كتابخانه‌هاي دانشگاهي
مصر داراي 9 دانشگاه ملي و در حدود 100 هنرستان فني و مركز تربيت‌معلم است. دانشگاه
قاهره كه در 1908 تأسيس شد، قديمي‌ترين دانشگاه ملي است. ثبت‌نام‌شدگان آن 113800
نفر هستند. دانشگاه عين شمس، درست در شرق مركز قاهره، تعداد 122000 دانشجوي ثبت‌نام
شده دارد. علاوه بر دانشگاه‌هاي ملي، دو مؤسسه وجود دارند كه جزء نظام ملي محسوب
نمي‌شوند: دانشگاه الازهر، كه قديمي‌ترين دانشگاه جهان است و در 970 م. تأسيس شده،
و دانشگاه امريكايي قاهره كه مؤسسه‌اي خصوصي است و در 1920 تأسيس شده است.
بيش از 200 كتابخانه دانشگاهي در مصر وجود دارد. بيشتر دانشگاه‌ها داراي
كتابخانه‌هاي مركزي با مجموعه‌هاي بزرگي در زمينه‌هاي علوم انساني و اجتماعي و
بسياري از كتابخانه‌هاي دانشكده‌اي هستند كه مواد تخصصي‌تر در حوزه علوم و فناوري
دارند. دانشگاه قاهره داراي ساختماني است كه براي كتابخانه طراحي شده است و از اين
لحاظ در بين تمامي كتابخانه‌هاي دانشگاهي كشور منحصر به‌فرد است.
همه كتابخانه‌هاي دانشگاهي و دانشكده‌اي مصر دچار مشكل كمبود كتابداران واجد صلاحيت
هستند. اين كشور معمولا بهترين و كارآمدترين كتابدارانش را از دست مي‌دهد؛ آنها
براي كسب شغل و حقوق بهتر جذب مؤسسات ديگري در ساير كشورهاي عربي مي‌شوند. فقدان
همكاري ميان كتابخانه‌هاي دانشگاهي و دانشكده‌اي مشهود است. امانت بين كتابخانه‌اي
در پايين‌ترين سطح است. حتي كتابخانه‌هاي يك دانشگاه نيز با يكديگر همكاري نمي‌كنند
و هيچ‌گونه پردازش مركزي نيز وجود ندارد. دانشجويان از محدوديت‌ها در عذابند و
كتابخانه‌ها معمولا تنها در خلال ساعات حضور دانشجويان در كلاس‌ها باز هستند.
وضع نيروي انساني در بيشتر كتابخانه‌هاي دانشگاهي بستگي به اندازه مؤسسه دارد.
كتابخانه‌ها از 25 تا 200 كارمند دارند. اينها به كاركنان حرفه‌اي، كارمندان، كمك
كتابدار، و فن‌ورزها (تكنيسين‌ها) تقسيم مي‌شوند. امكانات بيشتر كتابخانه‌ها با
تعداد دانشجويان و اعضاي هيئت علمي دانشكده‌ها نامناسب است.
كتابخانه‌هاي عمومي
علي‌رغم آنكه 836 كتابخانه عمومي در مصر وجود دارد، تنها يك سوم آنها بين 25000 تا
100000 جلد كتاب دارند و توسط كتابداران واجد صلاحيت سرپرستي و اداره مي‌شوند.
مابقي در مراكز فرهنگي قرار دارند كه به‌منظور جذب مردان و زنان جواني كه ممكن است
به مطالعه يا هرگونه فعاليت اجتماعي يا فرهنگي ديگر علاقه‌مند باشند، ايجاد
شده‌اند. بيشتر اين مراكز تئاتر، محل نمايش فيلم، اجراي موسيقي، و قرائتخانه‌هايي
با مجموعه‌هاي اندك كتاب، از حدود 500 تا 3000 جلد هستند و حداقل يك كتابدار متخصص
مسئول آن است.
خدمات كتابخانه عمومي، به‌اقشار كشاورز و جمعيت روستايي خدمات مي‌دهد و به‌منظور
كاهش بي‌سوادي و آموزش روستاييان در زمينه بهترين راه‌هاي داشتن جامعه‌اي سالم و با
نشاط، توسعه يافته است. خدمات كتابخانه‌هاي عمومي، از خدمات سنتي مانند امانت كتاب
به خارج از كتابخانه و اجازه مطالعه به خوانندگان در داخل ساختمان (كتابخانه) فراتر
نمي‌رود.
كتابخانه‌هاي آموزشگاهي
تأسيس منظم كتابخانه‌هاي آموزشگاهي در مصر از سال 1955 آغاز شد و اين هنگامي بود كه
وزارت آموزش و پرورش به‌منظور نظارت و ترويج كتابخانه‌هاي مدرسه‌اي در همه مناطق
كشور، سازمان كتابخانه‌هاي آموزشگاهي را بنيان‌گذاري كرد. اين سازمان، تدوين مقررات
جديد براي بهبود خدمات كتابخانه‌هاي آموزشگاهي را به‌وزير آموزش و پرورش پيشنهاد
مي‌كند، كتابخانه‌هاي آموزشگاهي را در همه نقاط كشور مورد بازرسي قرار مي‌دهد، و
استانداردهاي لازم را براي وسايل و تجهيزات مورد استفاده در كتابخانه‌هاي آموزشگاهي
ارائه مي‌دهد. تا 1970 سازمان كتابخانه‌هاي آموزشگاهي در وزارت آموزش و پرورش،
فراهم‌آوري و پردازش متمركز كتاب براي تمامي كتابخانه‌هاي مدرسه‌اي در سطح كشور را
انجام مي‌داد. اما پس از آن، هر كتابخانه مستقيمآ كتاب‌هاي موردنياز خود را خريداري
مي‌كرد و بيشتر اين كتاب‌ها از طريق ابزارهاي انتخابي كه توسط سازمان تهيه و فراهم
مي‌شد، انتخاب مي‌گرديدند. بنابراين نوعي شباهت بين مجموعه‌ها در كتابخانه‌هاي
مدرسه‌اي هم سطح نه تنها در كيفيت كتاب‌ها، بلكه در كميت آنها وجود دارد.
در بسياري موارد، مجموعه‌ها با نيازهاي دانش‌آموزان يا معلمان مطابقت ندارند. خدمات
كتابخانه‌هاي مدارس به شيوه سنتي است؛ كار آنها به امانت دادن كتاب محدود مي‌شود و
مجموعه‌ها تنها شامل كتاب و تعداد اندكي روزنامه و مجله محلي است. در 1961 مفهوم
كتابخانه‌هاي محله ـ مدرسه در مصر ارائه و تعريف شد و اين كتابخانه‌ها خدمات خود را
به عامه مردم، علاوه بر دانش‌آموزان، عرضه داشتند.
بيش از 4500 كتابخانه مدرسه‌اي، با تقريبآ 8150000 جلد كتاب در مصر وجود دارند. اين
تخمين‌ها كه توسط حكومت ارائه شده، شامل تمامي مدارسي مي‌شود كه كتاب‌هاي بسيار كمي
دارند. رقم واقعي كتابخانه‌هاي مدرسه‌اي نزديك به 1000 است و در دسترس 14 درصد
جمعيت قرار دارند.
كتابخانه‌هاي تخصصي
مصر در دهه 1990 كار خود را با 7 مركز اطلاع‌رساني و 380 كتابخانه تخصصي آغاز كرد.
بيشتر آنها در وزارتخانه‌ها و ديگر مؤسسات حكومتي و تعداد كمتري در انجمن‌هاي علمي
و سازمان‌ها و شركت‌ها قرار دارند. كتابخانه‌هاي تخصصي در مصر از لحاظ مجموعه و حجم
با نيازهاي سازمان متبوع مطابقت دارند. حجم مجموعه‌ها به‌طور كلي بستگي به سابقه
سازمان و بودجه آنها دارد. كتابخانه‌هاي دولتي اسناد دولتي، قوانين، بايگاني‌ها، و
مواد خارجي دارند كه در جاهاي ديگر به سهولت قابل دسترسي نيستند. در بسياري از
موارد خدمت اين كتابخانه‌ها به‌امانت‌دهي به افرادي كه در همان مؤسسه يا سازمان
فعاليت مي‌كنند، محدود مي‌شود. مراكز اطلاع‌رساني به‌منظور خدمات‌رساني به محققان و
دانشمندان در سازمان‌هاي حكومتي و نيمه حكومتي تأسيس شده‌اند. اينها كتابخانه‌هاي
تخصصي تلقي مي‌شوند، اگرچه از بيشتر كتابخانه‌هاي تخصصي در كشور برتر هستند؛ سطح
خدمات آنها از حد سنتي فراتر مي‌رود و انواع تازه‌اي از خدمات را تأمين مي‌كند كه
معرف تفكر نوين در كتابداري تخصصي و خدمات اطلاع‌رساني است. خدمات‌دهي اين مراكز
شامل نمايه‌سازي و چكيده‌نويسي، ترجمه، فعاليت‌هاي كتابشناختي، و خدمات اطلاع‌رساني
جاري است؛ برخي نيز ذخيره و بازيابي اطلاعات رايانه‌اي را عرضه مي‌كنند. مراكز
اطلاع‌رساني در مؤسسه مديريت دولتي، شركت آهن و فولاد، مؤسسه انرژي اتمي، مركز
اطلاعات و اسناد ملي (نيداك)[3] ، مركز اسناد و تحقيقات آموزش و پرورش[4] متعلق به
وزارت آموزش و پرورش، مؤسسه برنامه‌ريزي ملي، و وزارت شهرسازي ملي برجسته‌تر هستند.
كتابخانه‌هاي تخصصي يا مراكز اطلاع‌رساني كشور گوناگون هستند. يك كتابخانه چه بسا
فقط چهار نفر كارمند داشته باشد و ديگري صد نفر. بعضي از كتابخانه‌ها يا مراكز تلاش
خود را بر گردآوري كتاب متمركز مي‌كنند، در حاليكه ديگران نشريات ادواري يا اسناد
خود را تقويت مي‌نمايند. كتابخانه‌هاي تخصصي بين 3000 تا 180000 جلد را در مجموعه
خود دارند.
حرفه كتابداري
انجمن كتابخانه و آرشيو مصر (اي.ال.اِي.اِي.) در 1946، با نام انجمن كتابداران
قاهره[5] تأسيس شد كه در جهت بهبود استانداردهاي حرفه‌اي كتابداري فعاليت مي‌كند.
ديگر فعاليت‌هاي آن شامل توسعه مجموعه‌هاي كتابخانه و افزايش انتشارات كتابداري به
عربي است. سازمان مذكور عضو ايفلاست.
منبع: دايرة المعارف كتابداري و
اطلاع‌رساني
[1]. Khedieval Library
[2]. General Egyptian Book Organization
[3]. National Information and Documentation Center(NIDOC)
[4]. Education Documentation and Research Center
[5]. Cairo Library Association
