جمهوري افريقاي جنوبي در جنوبي‌ترين قسمت قاره افريقا قرار دارد. اين كشور بين اقيانوس هند و اطلس واقع شده و از شمال با ناميبيا، بوتسوانا و زيمبابوه و از شمال شرقي با موزامبيك و سوازيلند[1] هم مرز است. جمعيت آن (طبق آمار سال 2000) بالغ بر 40400000 نفر و مساحت آن 1221037 كيلومترمربع است. زبان‌هاي رسمي اين كشور افريقايي و انگليسي است و مردم آن به بيش از سه زبان بومي افريقايي تكلّم مي‌كنند.
تاريخچه. كتابخانه‌ها در افريقاي جنوبي در نيمه دوم قرن هجدهم به‌وجود آمده‌اند. بخش عمده‌اي از تاريخ كتابخانه‌هاي قرن هجدهم و نوزدهم مربوط به كتابخانه‌هاي عمومي است. در سال 1818، كتابخانه افريقاي جنوبي[2] ، كه هم‌اكنون كتابخانه ملي است، تأسيس شد. در قرن نوزدهم، تعداد هشت كتابخانه دانشگاهي و بيش از هفتاد كتابخانه اشتراكي[3] ، همچنين تعدادي كتابخانه آموزشگاهي در كيپ كولوني[4] ، و شش كتابخانه بزرگ تخصصي تأسيس شد.
تلاش كتابخانه‌ها براي امروزي شدن، در واقع، از سال 1928 پس از برگزاري نخستين همايش ملي امور كتابداري آغاز شد؛ و با تأسيس انجمن كتابداران افريقاي جنوبي[5] در سال 1930 و گزارش كميته كتابخانه‌هاي اتحاديه افريقاي جنوبي[6] وابسته به دولت در سال 1937 دنبال گرديد.
خدمات كتابخانه‌هاي روستايي در دهه 1940 با ايجاد خدمات كتابخانه استاني در چهار استان توسعه يافت. بعد از جنگ جهاني دوم، كتابخانه‌هاي دانشگاهي، آموزشگاهي، تخصصي، و همچنين مراكز اطلاع‌رساني توسعه قابل ملاحظه‌اي يافت. در سال 1983، شبكه اطلاع‌رساني و كتابشناختي افريقاي جنوبي (سابي‌نِت)[7] شكل گرفت، زيرا كتابداران مي‌دانستند كه هيچ كتابخانه‌اي آن‌قدر منابع ندارد كه بتواند از عهده خدمات اطلاع‌رساني و ارائه منابع مورد نياز اعضايش برآيد. با ايجاد اين پايگاه، كتابداران توانستند از طريق پايانه‌هاي خود به عناوين تازه‌اي كه، علاوه بر سفارش، فهرست‌نويسي نيز شده‌اند دست يابند.
تا سال 1990، سياست تبعيض نژادي به‌شدت دنبال مي‌شد و غيرسفيدها را با عناوين زنگي، رنگين‌پوست، يا سرخپوست مي‌ناميدند. در آن سال، دولت قانون جداسازي را كنار گذاشت و به تبعيض نژادي در بخش خدمات عمومي از جمله كتابخانه‌ها پايان داد. در كتاب <راهنماي كتابخانه‌هاي افريقاي جنوبي[8]> مربوط به سال 1990، تعداد 1836 كتابخانه فهرست شده است كه تا قبل از اين سال، تعداد اندكي از آنها بدون توجه به نژاد به روي همه مردم باز بود، در حالي كه اكثر آنها به روي سياهان بسته بود.
كتابخانه‌هاي ملي.
افريقاي جنوبي سه كتابخانه ملي دارد: 1) كتابخانه افريقاي جنوبي در كيپ تاون، 2)
كتابخانه ايالتي پرتوريا[9]
، و 3) كتابخانه ملي نابينايان در گراهامستون[10]
.
كتابخانه افريقاي جنوبي و كتابخانه ايالتي از مزاياي واسپاري برخوردارند. به همين ترتيب، كتابخانه مجلس كيپ تاون[11] ، كتابخانه انجمن ناتال[12] (پيتر مارتيزبورگ)، و كتابخانه عمومي بلوام فونتين[13] به شيوه واسپاري عمل مي‌كنند.
كتابخانه افريقاي جنوبي، كه در سال 1818 تأسيس شد، مركز ملي واسپاري، گردآوري، و نگهداري مجموعه قوانين و مواد مربوط به مسائل حقوقي همانند آثار كمياب و بي‌نظير است و همچنين مركز ملي تدوين كتابشناسي‌هاي گذشته‌نگر و نمايه‌هاي مواد اطلاعاتي افريقاي جنوبي به‌شمار مي‌آيد. در سال 1990، اين كتابخانه مركز كتاب را براي ترويج كتاب و كتابخواني و همايش ناشران، كتابفروشان، و كتابخانه‌ها را به‌منظور تبادل نظر ايجاد كرد.
كتابخانه ايالتي كه در سال 1887 تأسيس شد، مسئوليت هماهنگي مخزن كتاب در سطح ملي، برنامه‌هاي مبادله با ساير كشورها، امانت بين كتابخانه‌اي، توزيع مجدد مواد خواندني مازاد، و تدوين كتابشناسي ملي افريقاي جنوبي را برعهده دارد. ضمناً ساختار كتابشناسي و استانداردهاي كتابشناختي را در سطح ملي و بين‌المللي هماهنگ مي‌سازد.
كتابخانه نابينايان افريقاي جنوبي در سال 1919 تأسيس شد و در سال 1969 به شكل كتابخانه‌اي ملي براي چاپ آثار و منابع ويژه معلولان در آمد. اين كتابخانه، علاوه بر اينكه كتاب‌هايي به خط بريل تهيه و توليد مي‌كند، با استفاده از نوار ضبط صوت، خدماتي به دانش‌آموزان نابينا در سطح كشور ارائه مي‌دهد.
كتابخانه‌هاي دانشگاهي.
خدمات كتابخانه به كاركنان دانشگاه‌ها و دانشجويان در همه بيست‌ودو دانشگاه و نُه
دانشكده فني در افريقاي جنوبي ارائه مي‌شود. ميزان خدمات كتابخانه‌هاي دانشگاهي
ميان دانشگاه‌هاي قديمي و جديدتر و همچنين دانشگاه‌هايي كه هنوز گرفتار مسئله سياه
و سفيد هستند (گرچه محدوديت‌هاي رسمي بر پايه نژاد در سال 1986 از ميان رفت) بسيار
متنوع است. كتابخانه‌هاي قديمي عهده‌دار تحقيقات مهم و مجموعه‌هاي تخصصي هستند؛
مانند دانشگاه ناتال كه مجموعه افريقاشناسي را دارد و كتابخانه دانشگاه‌هاي ويت
واترزرند[14]
، استلن‌بوش[15]
، رودز[16]
، و ايالت اورنج فري[17]
. كتابخانه‌هاي دانشگاهي جديد به‌سبب نوع و حجم مجموعه خود در
نظام امانت بين كتابخانه‌اي از اهميت بسزايي برخوردارند.
كميته همكاري ميان كتابخانه‌هاي دانشگاهي[18] ، خدمات اين‌گونه كتابخانه‌ها را هماهنگ مي‌كند و به مسائلي از قبيل تأمين بودجه، گسترش مجموعه، تحويل مدرك، و كمك‌هاي كتابشناختي مي‌پردازد. اين كميته به توسعه خدمات كتابخانه‌هاي دانشگاهي به‌طور مؤثر و كارآمد كمك مي‌كند و كميته مديران دانشگاه را در بهبود خدمات كتابخانه‌اي ياري مي‌رساند.
كتابخانه‌هاي عمومي.
نظام كتابخانه‌هاي عمومي افريقاي جنوبي بر اساس دو معيار اندازه جامعه و تركيب
نژادي آن، شكل گرفته است. خارج از مراكز اصلي شهري، خدمات كتابخانه‌اي براي
سفيدپوستان، سرخپوستان، و سياهپوستان توسط كتابخانه‌هاي استاني، كه با اختيارات
محلي اداره مي‌شوند، در چهار استان ارائه مي‌گردد.
اولياي امور هر محل مي‌توانند كتابخانه عمومي تأسيس و آن را اداره كنند. چنين كتابخانه‌اي بخشي از خدمات كتابخانه استاني محسوب مي‌شود كه قادر به تهيه ساختمان كتابخانه، تأمين نيروي انساني، و پرداخت حق‌الزحمه آنهاست. كتابخانه‌هاي استاني خدماتي درخصوص تهيه منابع شامل كتاب‌ها، نشريات، آثار هنري چاپ‌شده، فيلم، رسانه‌هاي شنيداري، خدمات آماده‌سازي، خدمات متمركز مرجع، راهنمايي‌هاي تخصصي، كمك‌هاي فني، پشتيباني مالي، و برگزاري دوره‌هاي آموزشي ارائه مي‌دهند. خدمات كتابخانه‌هاي استاني موجب به هم پيوستن كتابخانه‌هاي عمومي به‌عنوان شبكه‌اي نيرومند مي‌شود، به‌طوري كه جوامع روستايي كوچك مي‌توانند به مجموعه منابع اطلاعاتي و مواد خواندني موجود در كشور دسترسي پيدا كنند.
سه استاني كه مي‌توانند پيوستن شهرهاي واجد شرايط را بر اساس حد و اندازه آنها به خدمات كتابخانه استاني تأييد كنند شامل استان كيپ در مورد هرهايي با جمعيت كمتر از 25000 نفر سفيدپوست، استان ناتال براي شهرهايي با 10000 نفر، و استان ترانسوال براي شهرهايي با جمعيت 50000 نفر است. استان چهارم يعني استان اورنج فري، محدوديتي را تعيين نمي‌كند. در نتيجه، كتابخانه‌هاي شهرهاي كيپ تاون، لندن شرقي، و پورت اليزابت در نظام كتابخانه‌هاي استاني قرار ندارند. كتابخانه شهر كيپ تاون[19] 210000 عضو و سي‌ويك كتابخانه اقماري، كتابخانه لندن شرقي[20] حدود 45000 عضو و هشت كتابخانه اقماري، و كتابخانه پورت اليزابت[21] بيش از 96000 عضو و يازده كتابخانه اقماري دارد.
ارائه امكانات كتابخانه‌اي به جمعيت سياهپوست برعهده اولياي امور سياهپوستان هر محل است كه بستگي به امكانات آنها در مناطق مختلف شهر دارد. خدمات كتابخانه‌اي سياهان به‌طور بارز در ساختمان‌هاي نامناسب با كاركنان كم‌توان و با سياست انتخاب كتاب بدون توجه به خواسته‌هاي متقاضيان به شيوه ضعيفي ارائه مي‌شود.
تمام شهرهاي بزرگ كتابخانه‌هايي دارند كه از ماليات معاف هستند. بعضي از آنها توسعه فراواني يافته‌اند؛ مانند كتابخانه عمومي ژوهانسبورگ[22] كه داراي كتابخانه مرجع مركزي، كتابخانه‌هاي اقماري در حومه، و كتابخانه‌هاي موضوعي در زمينه افريقاشناسي، هنر، موسيقي، و حكومت محلي است. اين كتابخانه در حال حاضر، يكي از بزرگ‌ترين و مهم‌ترين كتابخانه‌هاي عمومي به‌شمار مي‌رود كه براي گشودن درهايش به روي تمام نژادها پيشتاز بوده است.
كتابخانه‌هاي آموزشگاهي. مدارس، بسته به اينكه در خدمت كودكان سفيدپوست، سرخپوست، يا سياهپوست باشند، تحت نظارت مسئولان مختلف قرار دارند. مسئولان آموزش و پرورش از سال 1950 از اهميت و تأثير كتابخانه‌هاي آموزشگاهي در امر آموزش آگاه شدند، اما به‌علت سياست‌هاي تبعيض نژادي، كتابخانه‌هاي آموزشگاهي به‌گونه‌اي ناهماهنگ توسعه يافته‌اند.
مدارس سفيدپوستان توسط اداره آموزش ملي كنترل و توسط ادارات آموزش استاني اداره مي‌شود. استان‌هاي كيپ و ترانسوال داراي كتابخانه‌هاي مدرسه‌اي بسيار مجهز هستند، اما كتابخانه‌هاي آموزشگاهي استان‌هاي ناتال و اورنج فري كمتر توسعه يافته‌اند. مدارس سياهپوستان و سرخپوستان توسط اداره فرهنگ و آموزش عالي اداره مي‌شوند، مدارس سياهپوستان روش مدارس كيپ و ترانسوال را دنبال مي‌كنند، مدارس سرخپوستان از روش مدارس استاني در ترانسوال پيروي مي‌كنند، و مدارس سياهان توسط اداره آموزش و پرورش اداره مي‌شوند و كتابخانه‌هايشان نسبت به كتابخانه‌هاي ديگر عقب‌افتاده‌تر است.
در سال 1979، سازمان غيرانتفاعي مستقلي به نام مطالعه، آموزش، و توسعه[23] در بخش خصوصي براي بهبود كيفيت آموزش و رفع مشكلات ناشي از تبعيض نژادي، مسائل اقتصادي ـ اجتماعي، و اختلاف‌هاي جنسي تأسيس شد. اين سازمان نقش مهمي را در ايجاد كتابخانه‌هاي آموزشگاهي براي سياهان در سراسر كشور ايفا مي‌كند. اين مؤسسه كتاب‌هاي اساسي را براي كتابخانه‌ها انتخاب و آنها را فهرست‌نويسي مي‌كند و براي جاي دادن در قفسه‌ها در اختيار كتابخانه‌ها مي‌گذارد. همچنين مواد آموزشي مورد نياز جوامعي را كه در آنها فعاليت دارد بررسي كرده و توسعه مي‌دهد. اين سازمان عهده‌دار فعاليت‌هاي مختلفي مانند نمايشگاه كتاب، شعرخواني، قصه‌گويي، تشويق به مطالعه، و استفاده از كتاب است.
كتابخانه‌هاي تخصصي. افريقاي جنوبي به كتابخانه‌هاي تخصصي خود در بخش خصوصي و دولتي بسيار مي‌بالد. سازمان‌هاي اصلي تحقيقاتي مانند سازمان انرژي اتمي[24] ، انجمن تحقيقات صنعتي و علمي[25] ، انجمن فن‌آوري معدن[26] ، انجمن تحقيقات علوم انساني[27] ، انجمن تحقيقات پزشكي[28] ، و همچنين بسياري از شركت‌هاي صنعتي مانند صنايع شيميايي و مواد محترقه[29] ، شركت انگلو ـ امريكن، و شركت آهن و فولاد[30] داراي كتابخانه‌هاي تخصصي و مراكز اطلاع‌رساني بزرگي هستند. حكومت مركزي داراي بيش از 200 كتابخانه تخصصي است كه توسط بخش خدمات كتابخانه‌اي اداره آموزش ملي هماهنگ مي‌شوند. موزه‌ها، سازمان‌هاي صنعتي نيمه‌دولتي، صنعت بخش خصوصي، و سازمان‌هاي تحقيقاتي حرفه‌اي خصوصي نيز داراي كتابخانه‌هاي تخصصي هستند. بيشتر كتابخانه‌هاي تخصصي در افريقاي جنوبي در حوزه پرتوريا ـ ويت واترزرند ـ وال تراي‌انگل[31] قرار دارند.
حرفه كتابداري. در سال 1979 مؤسسه كتابداري و اطلاع‌رساني افريقاي جنوبي[32] به‌عنوان مؤسسه‌اي حرفه‌اي بدون توجه به نژاد براي كتابداران و متخصصان اطلاع‌رساني تأسيس شد. در سال 1990 كليه كساني را كه در كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رساني كار مي‌كردند به‌عضويت پذيرفت. در همان سال تعداد اعضايش تقريباً به 2750 نفر رسيد. اين مؤسسه جانشين انجمن كتابداري افريقاي جنوبي است كه در سال 1930، بر اساس سياست‌هاي تبعيض نژادي خاص سفيدپوستان، تأسيس شده بود. مؤسسه كتابداري و اطلاع‌رساني از نظرهاي اعضاي خود حمايت مي‌كند و آنها را توسعه مي‌دهد؛ مبادله اطلاعات علمي، آموزش حرفه‌اي، و مقررات رفتاري و معيارهاي اخلاقي كتابداران و اطلاع‌رسانان را عرضه مي‌كند؛ و به ترويج اهميت كتابخانه‌ها در سطح جامعه مي‌پردازد. انتشار فصلنامه‌اي به نام <مجله كتابداري و اطلاع‌رساني افريقاي جنوبي[33]> و همچنين نشريه‌اي ماهانه را نيز برعهده دارد.
انجمن كتابداري افريقايي‌هاي جنوب افريقا[34] در سال 1964 براي سياهاني كه در كتابخانه‌ها كار مي‌كردند و آموزش نديده بودند شكل گرفت. اين انجمن، مطالعه در ميان سياهان را تشويق مي‌كند و كتابخانه‌ها را در حوزه‌هايي كه سياهان اقامت دارند توسعه مي‌دهد.
رشته كتابداري و اطلاع‌رساني در آموزش عالي افريقاي جنوبي از جايگاه خوبي برخوردار است. اين رشته در چهارده دانشگاه و چهار دانشكده فني ارائه مي‌شود. دوره‌هاي آموزشي اين رشته در سطح ديپلم كتابداري، ديپلم حرفه‌اي كتابداري براي كتابخانه‌هاي آموزشگاهي، كارداني، كارشناسي، كارشناسي ارشد، و دكتري كتابداري است.
ترجمه بي‌بي‌سيده اسحق‌زاده [35]
برگرفته از دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی
[1]. Swaziland
[2]. South African Library
[3]. Subscription libraries
[4]. Cape Colony
[5]. South African Library Association
[6]. Committee on the Libraries of the Union of South Africa
[7]. South African Bibliographic and Information Network(SABINET)
[8]. Directory of Southern African Libraries
[9]. State Library (Pretoria)
[10]. National Library for the Blind (Grahamstown)
[11]. Library of Parliament (Cape Town)
[12]. Natal Society Library
[13]. Bloemfontien Public Library
[14]. University of the Witwatersrand
[15]. University of Stellenbosch
[16]. Rhodes University
[17]. University of Orange Free State
[18]. Inter ـ University Library Committee
[19]. Cape Town City Library
[20]. East London Library
[21]. Port Elizabeth Library
[22]. Johannesburg Public Library
[23]. Read, Educate, and Develop (READ)
[24]. Atomic Energy Corporation
[25]. Council for Scientific and Industrial Research (CSIR)
[26]. Council for Mineral Techonolgy
[27]. Human Science Research Council (HSRC)
[28]. Medical Research Council (MRC)
[29]. African Explosives and Chemical Industries (AECI)
[30]. Iron and Steel Corporation (ISCOR)
[31]. Vaal Triangle
[32]. South African Institute for Librarianship andInformation Science (SAILIS)
[33]. South African Journal of Library and Information Science
[34]. African Library Association of South Africa (ALASA)
[35]. Seth Manaka
