جمهوري تونس در شمال افريقا و در شرقي‌ترين بخش مغرب واقع است. اين كشور از شمال و شرق به درياي مديترانه، از جنوب به ليبي، و از غرب به الجزاير محدود مي‌شود. جمعيت اين كشور (طبق آمار سال 2000) 9600000 نفر، مساحت آن 163610 كيلومترمربع، و زبان رسمي آن عربي است و زبان فرانسوي نيز در سطح وسيعي تكلم مي‌شود.

تاريخچه
در دوران "اغالبه" و "فاطميان" (800-1171م.) تعداد بسيار زيادي كتابخانه در مساجد و مدارس تونس تأسيس گرديد. معروف‌ترين و قديمي‌ترين كتابخانه‌هاي تونس عبارتند از: كتابخانه ابديليه[1] (تأسيس 1393)؛ كتابخانه احمديه[2] (تأسيس 1840)؛ و كتابخانه صادقيه[3] (تأسيس 1885). تا قبل از استقلال تونس در سال 1956، خدمات كتابخانه‌اي اين كشور توسط نهادهاي فرهنگي مثل كتابخانه خلدونيه[4] (تأسيس 1909) و لخميّه[5] (تأسيس 1931) در شهر "سفاقس" هدايت و مديريت مي‌شد. علاوه بر اين، تعدادي كتابخانه خارجي نيز در تونس فعال بودند كه مهم‌ترين آنها عبارتند از: كتابخانه كنسولگري بريتانيا[6] (تأسسيس 1943) و كتابخانه مركز فرهنگي امريكا[7] (تأسيس 1948).
خدمات كتابخانه‌اي، به مفهوم جديد، پس از استقلال تونس در سال 1956 در اين كشور شكل گرفت. از اين تاريخ به بعد، به كتابخانه‌ها توجه زيادي شد و با عنايت و علاقه‌اي كه دولتمردان نشان مي‌دادند در برنامه چهارم (1972-1976) توسعه كتابخانه‌ها نيز مدّ نظر قرار گرفت. بدين طريق، پس از پايان برنامه‌هاي پنج‌ساله چهارم و پنجم، انواع متعددي از كتابخانه‌ها در تونس ايجاد شد.

كتابخانه ملي
كتابخانه ملي تونس با حمايت‌هاي دولت فرانسه و طبق قانون در سال 1885 تأسيس گرديد. ابتدا نام آن "كتابخانه فرانسوي" بود و بعدها به كتابخانه عمومي شهرت يافت. مجموعه اين كتابخانه از طريق هدايا و اقدامات متفرقه افراد پديد آمد. اما كتابخانه ملي به مفهوم واقعي آن، يعني "دارالكتب‌الوطنيه"، پس از استقلال تونس در سال 1956 شكل گرفت. در سال 1970 كتابخانه ملي تونس نخستين شماره >كتابشناسي ملي تونس<[8] را منتشر كرد. اين كتابشناسي كه به‌صورت جزوه بود، كتاب‌هاي سال 1969 را پوشش مي‌داد. از آن تاريخ به بعد، كتابخانه ملي تونس كوشيد كتابشناسي‌هاي جاري و گذشته‌نگر را به‌طور كامل تهيه كند كه كتابشناسي كتاب‌هايي را كه پس از ورود وضعيت چاپ در سال 1881 در اين كشور منتشر شده بود دربر مي‌گرفت. هدف كتابخانه ملي تونس از اين اقدام پيوند كتابشناسي‌هاي منابع مكتوب گذشته با كتابشناسي‌هاي جاري بود. تا سال ،1983 بيش از 13 كتابشناسي منتشر شد كه سال‌هاي 1956 تا 1982 را دربر مي‌گرفت.
كتابشناسي ملي تونس به صورت فصلنامه منتشر مي‌گردد و در پايان هر سال درهمكردي از آنها نيز انتشار مي‌يابد. اين كتابشناسي شامل همه منابع منتشرشده در تونس است كه طبق قانون واسپاري به كتابخانه ملي تحويل مي‌گردد. مهم‌ترين اين منابع عبارتند از: انتشارات دولتي و غيردولتي، پايان‌نامه‌هاي دانشگاهي، كتب درسي، و نشريات ادواري جاري. كتابشناسي ملي تونس منابع ديداري و شنيداري را پوشش نمي‌دهد. كتابخانه ملي تونس، كتابشناسي‌هاي موضوعي در مورد تونس يا موضوع‌هاي اسلامي را نيز گردآوري و تأليف مي‌كند.
مجموعه نسخ خطي كتابخانه ملي تونس كه قدمت بعضي از آنها به قرن پنجم ميلادي مي‌رسد مجموعاً 25000 نسخه است و 10000 نشريه ادواري نيز دارد كه بيش از دو سوم آنها به زبان عربي است. در سال 1984، كل مجموعه اين كتابخانه بالغ بر 750000 فقره بوده است. اين كتابخانه از نظر فضا داراي مشكلات فراواني است. تالارهاي مطالعه اين كتابخانه مجموعاً ظرفيت 160 نفر را دارد. با اين همه، سالانه بيش از 27000 نفر از خدمات اين كتابخانه بهره‌مند مي‌شوند. مجموعه اين كتابخانه، عمدتاً، به زبان‌هاي عربي و فرانسوي است؛ ولي مجموعه كتب و نشريات انگليسي نيز قابل توجه است. در مجموع، منابعي به 12 زبان در اين كتابخانه موجود است.
كتابخانه ملي تونس نوعي كتابخانه واسپاري محسوب مي‌شود كه كليه انتشارات اين كشور را كه داراي 10000 عنوان افزايش سالانه است دريافت مي‌دارد. بخش اسناد اين كتابخانه مسئوليت واسپاري قانوني را برعهده دارد، ولي تا اواسط دهه 1980، انحصار واسپاري حق مؤلف به‌طور رسمي، به اين كتابخانه واگذار نگرديد.
از دسامبر 1984 دولت تونس شروع به ساخت بنايي جديد براي كتابخانه ملي كرد. در اين امكانات و تسهيلات لازم براي امور رايانه‌اي، مواد ديداري و شنيداري، تهيه كتابشناسي، و ديگر خدمات پيش‌بيني شده است. تونس از معدود كشورهاي افريقايي است كه داراي مركزي ملي وابسته به نظام بين‌المللي اطلاعات پيايندهاست.

كتابخانه‌هاي دانشگاهي
دانشگاه تونس در سال 1960 تأسيس گرديد و در پي آن، تعداد زيادي كتابخانه دانشگاهي در سراسر تونس پديد آمد. معروف‌ترين كتابخانه‌هاي دانشگاهي اين كشور در شهرهاي سفاقس، سوسه، موناستير، قابس، گاقَفâسه، و بيزرت قرار دارند. دانشگاه تونس داراي كتابخانه مركزي نيست و هر دانشكده، مؤسسه، يا مدرسه عالي وابسته به آن داراي كتابخانه تخصصي است كه به‌صورت مستقل عمل مي‌كند. كتابخانه مسجد جامع زيتونه[9] (كه هم‌اكنون دانشكده الهيات تونس در آن قرار دارد) در قرن هشتم ميلادي تأسيس گرديده است. اين كتابخانه به‌سبب داشتن منابع عربي و اسلامي از اهميت فراواني برخودار است و هرساله تعداد زيادي از دانشجويان و محققان كشورهاي اسلامي را به خود جذب مي‌كند.
در تونس مجموعه‌هاي كتابخانه‌هاي دانشگاهي به دو گروه كلي تقسيم مي‌شوند: كتابخانه‌هاي دانشگاهي با مجموعه منابع اروپايي و امريكايي، و كتابخانه‌هاي دانشگاهي با مجموعه منابع عربي. مهم‌ترين و بزرگ‌ترين كتابخانه دانشگاه تونس، كتابخانه دانشكده حقوق و علوم سياسي و اقتصاد[10] است كه مجموعه منابع آن، در اواسط دهه 1980، بالغ بر 180,128 جلد بوده است. دو سوم از مجموعه اين كتابخانه به زبان فرانسوي و بقيه به زبان عربي و ديگر زبانهاست.
اين كتابخانه 800 عنوان نشريه ادواري جاري نيز دارد. كتابخانه دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه تونس نيز داراي 124000 جلد كتاب و 1140 عنوان نشريه ادواري است. كتابخانه دانشكده علوم (رشته‌هاي رياضيات، فيزيك، و علوم طبيعي) داراي مجموعه‌اي بالغ بر 37000 جلد كتاب و 450 عنوان نشريه ادواري است. كتابخانه دانشكده پزشكي دانشگاه تونس نيز داراي مجموعه‌اي بالغ بر 12700 جلد كتاب، 600 عنوان نشريه ادواري، 39000 پايان‌نامه خارجي، و 1600 پايان‌نامه تونسي (در اواسط دهه 1980) بوده است.
مدرسه ملي علوم اداري كه در سال 1949 تأسيس گرديد در سال 1964 مجدداً بازسازي شد و مورد توجه قرار گرفت. اين مدرسه توسط نخست‌وزيري اداره مي‌شود و كتابخانه آن داراي 50000 جلد كتاب و 400 عنوان نشريه ادواري است. مؤسسه زبان‌هاي معاصر "بورقيبه"[11] (تأسيس 1961) داراي كتابخانه‌اي است كه در 1966 با كمك بنياد فورد تأسيس گرديده است. مجموعه اين كتابخانه در زمينه زبان‌شناسي و ترجمه است.
از مهم‌ترين دشواري‌هاي توسعه كتابخانه‌هاي دانشگاهي در تونس كمبود نيروي انساني متخصص و مجموعه منابع، ناكافي بودن خدمات فني كتابداري، و بالاخره مشكلات مربوط به خودكارسازي فرايندهاي كتابخانه است. كتابخانه‌هاي دانشگاهي تونس در حال گذار و انتقال هستند. در اواسط دهه 1980، تعداد دانشجويان به‌سرعت رو به افزايش گذاشت (حدود 30000 دانشجو)، در حالي كه تعداد كتابخانه‌هاي دانشگاهي فقط به 27 واحد مي‌رسيد. بنابراين، كتابخانه‌هاي دانشگاهي تونس از نظر كمّي و كيفي نيازمند تغيير و تحول هستند.

كتابخانه‌هاي عمومي
پس از استقلال تونس، كتابخانه‌هاي عمومي اين كشور توسعه فراواني يافتند و در حال حاضر توسط نظامي متمركز در وزارت امور فرهنگ، كنترل و اداره مي‌شوند. به‌طور كلي كتابخانه‌هاي عمومي تونس داراي مجموعه‌هاي بزرگ نيستند. مجموع كتاب‌هاي اين كتابخانه‌ها، در سال 1968، حدود 330000 جلد بوده است. در سال 1970، اين رقم به 600000 جلد افزايش يافت كه 65 درصد آن عربي و 35 درصد آن فرانسوي بود. اين رقم در اواسط دهه 1980 به 1300000 جلد رسيد.
كتابخانه مركزي، واقع در شهر تونس، داراي شعبه‌هايي در سراسر كشور است. اين كتابخانه‌ها شامل 63 كتابخانه عمومي براي بزرگسالان، 62 كتابخانه عمومي براي كودكان، 76 كتابخانه عمومي براي جوانان، 8 كتابخانه شهرداري، 46 كتابخانه مردمي و گروهي، 21 كتابخانه سيّار، و 4 كتابخانه منطقه‌اي است.

كتابخانه‌هاي آموزشگاهي
در سال 1956 تفكيك ميان مدارس دولتي و مذهبي به‌طور كامل حذف گرديد و آموزش آزاد براي همه افراد واجد شرايط مهيا شد. در سال‌هاي پس از استقلال، نام‌نويسي در مدارس افزايش چشمگيري يافت. در فاصله سال‌هاي 1956 تا 1985 تعداد دانش‌آموزان ابتدايي از 225000 به 1120000 نفر افزايش يافت. در همين دوره، تعداد دانش‌آموزان دبيرستاني از 30000 به 365000 نفر افزايش داشت. در اين دوره، تعداد دانش‌آموزان مدارس حرفه‌اي و دانشسراهاي تربيت معلم نيز رو به فزوني نهاد. زبان‌هاي مورد استفاده در مدارس تونس عربي و فرانسوي است.
در اين كشور، همه مدارس توسط وزارت آموزش و پرورش نظارت و مديريت مي‌شوند. بخش كتابخانه‌هاي مدارس اين وزارتخانه مسئوليت فراهم‌آوري و مجموعه‌سازي و مديريت كتابخانه‌هاي مدارس را برعهده دارد. با اين همه، كتابخانه‌هاي مدارس تونس هنوز در مراحل اوليه توسعه و پيشرفت قرار دارند. تعداد كمي از مدارس ابتدايي تونس داراي كتابخانه هستند و منابع كتابخانه‌هاي دبيرستاني نيز بسيار محدود و فقط منحصر به كتاب‌هاي درسي است.

كتابخانه‌هاي تخصصي
تونس داراي تعداد نسبتاً زيادي كتابخانه تخصصي و مركز سندپردازي است. بيش از 25 كتابخانه و مركز سندپردازي وابسته به وزارتخانه‌ها و سازمان‌هاي دولتي تونس در حال فعاليت هستند. مهم‌ترين كتابخانه‌ها و مراكز سندپردازي تخصصي تونس عبارتند از: كتابخانه نخست‌وزيري[12] ، كتابخانه وزارت دادگستري[13] ، كتابخانه وزارت بهداشت[14] ، مركز سندپردازي توسعه فرهنگي تونس[15] ، مركز ملي سندپردازي[16] ، و مركز ملي سندپردازي كشاورزي[17] . مركز ملي سندپردازي تونس[18] در سال 1966 تأسيس گرديد. اين مركز همه منابع دولتي را جمع‌آوري، حفظ، سازماندهي، و تجزيه و تحليل مي‌كند. همچنين كليه مدارك اقتصادي، سياسي، فرهنگي، و اجتماعي مربوط به تونس را، كه در داخل و خارج منتشر مي‌شود، گردآوري و سازماندهي مي‌كند. در سال 1975 با استقرار پايانه‌اي در اين مركز، پايگاه اطلاعاتي تانيت[19] خدمات اطلاع‌رساني خود را آغاز كرد. مركز ملي سندپردازي كشاورزي در سال 1975 با هدف جمع‌آوري داده‌هاي مرتبط با كشاورزي تونس و تجزيه و تحليل و اشاعه آنها تأسيس گرديد، و داراي دو نظام اطلاع‌رساني ماشيني است. نخستين آنها نظام ملي سندپردازي كشاورزي تونس[20] است كه داراي پايگاه اطلاعاتي تجزيه و تحليل اطلاعات كشاورزي است. اين نظام به‌طور مستقيم با نظام بين‌المللي كشاورزي[21] مبادله اطلاعات دارد. دومين نظام موجود در اين مركز نظام اطلاعاتي تحقيقات جاري كشاورزي تونس[22] نام دارد كه اطلاعات جاري در زمينه پژوهش‌هاي كشاورزي تونس را ارائه مي‌كند. اين نظام داراي پايگاهي اطلاعاتي است كه كليه پژوهش‌هاي انجام‌شده و در حال انجام در زمينه كشاورزي را در سراسر تونس ارائه مي‌كند. مهم‌ترين مؤلفه‌هاي اين پايگاه اطلاعاتي عبارتند از: موضوع پژوهش، محل پژوهش، نام پژوهشگران، و جز آن.

حرفه كتابداري
انجمن كتابداران، سندپردازان، و آرشيوداران تونس[23] در 10 ژوئن 1965 در مؤسسه "باچ هامبا"[24] تأسيس گرديد كه دفتر مركزي آن در شهر تونس است.
اين انجمن فعاليت‌هاي رسمي خود را در ژانويه 1966 آغاز كرد و خبرنامه رسمي آن تقريباً به‌صورت فصلنامه منتشر مي‌گردد. اين انجمن عضو ايفلا بوده و با عنوان كميته تونس در سازمان يونسكو و يوني‌سيست فعاليت مي‌كند.
پس از استقلال تونس در سال 1956، آموزش كتابداري در تونس شاهد مراحل گوناگون توسعه و گسترش بوده است. نخستين دوره آموزشي به مدت شش ماه در مؤسسه "باچ هامبا"، در سال 1964، ارائه گرديد. در اين دوره، بيش از 50 نفر از كتابداران شركت داشتند. نيازهاي حرفه‌اي و تأكيد بر افزايش استانداردهاي كمّي و كيفي نيروي انساني كتابخانه‌ها سبب شد كه وزارت امور فرهنگي يك دوره آموزشي را در كتابخانه ملي طراحي و اجرا كند (1965). در كمتر از پنج سال، دو گروه از كمك‌كتابداران و چهار گروه از كاركنان امور دفتري كتابخانه‌ها دوره‌هاي آموزشي را در كتابخانه ملي طي كردند.
مسئوليت آموزش‌هاي رسمي كتابداري در سال 1971 به مدرسه ملي عالي علوم اداري واگذار گرديد. اين امر با حمايت دفتر نخست‌وزيري انجام گرفت. در سال 1979 اين مسئوليت به مؤسسه روزنامه‌نگاري و علوم اطلاع‌رساني واگذار گرديد. اين مؤسسه وابسته و تحت نظارت وزارت آموزش عالي و پژوهش‌هاي علمي تونس است. در سال 1981، برنامه‌هاي درسي علوم كتابداري تغيير كرد و به‌طور رسمي جزو رشته‌هاي دانشگاهي قرار گرفت. بدين معني كه براي ورود به اين رشته بايد آزمون خاصي طي شود و دانشجويان، پس از طي دوره‌اي دوساله، موفق به دريافت درجه كارشناسي مي‌شوند.
از سال 1982 دو مؤسسه دولتي اداره رشته علوم كتابداري، سندپردازي، و آرشيو را برعهده دارند. اولين آنها، مؤسسه روزنامه‌نگاري و علوم اطلاع‌رساني[25] وابسته به دانشگاه تونس است كه دوره كارشناسي ارشد كتابداري را ارائه مي‌كند و، در سال 1985، داراي 100 دانشجو و 24 عضو هيأت علمي بوده است. دومين آنها مؤسسه عالي سندپردازي[26] است كه آن نيز وابسته به دانشگاه تونس است.
اين مؤسسه در سال 1985 داراي 150 دانشجو و 10 نفر عضو هيأت علمي بوده است. دانشجويان پس از موفقيت در آزمون نهايي دبيرستان مي‌توانند وارد اين دوره دوساله شوند.
مؤسسه روزنامه‌نگاري و علوم اطلاع‌رساني دانشگاه تونس در سال تحصيلي 1985-1984 دوره جديد كارشناسي ارشد كتابداري را براي كارشناسان همه رشته‌ها ارائه كرده كه دانشجويان پس از طي دوره‌اي دوساله، موفق به اخذ مدرك كارشناسي ارشد كتابداري مي‌شوند.
كتابخانه‌هاي آموزشگاهي با مشكلات متعددي از جمله كمبود معلمان تحصيل‌كرده و ماهر دانشگاهي در تدريس و تدوين دستنامه و منابع زبان عربي مواجه بوده و نيز با موانع جدّي در ارائه خدمات فني روبه‌رو است.



منبع: دايرة المعارف كتابداري و اطلاع‌رساني



.[1] Ibdilliyya Library

.[2] Ahmadiyya Library

.[3] Sadiqiyya Library

.[4] Khalduniyya Library

.[5] Lakmiyya Library

.[6] Library of the British Council

.[7] Library of the American Cultural Center

.[8] Tunisian National Bibliography

.[9] Library of Zitouna Mosque

.[10] Library of the Faculty of Law, Political Science, andEconomics

.[11] Bourguiba Institute of Modern Languages

.[12] Library of the Prime Minister

.[13] Library of the Justice Ministry

.[14] Library of the Health Ministry

.[15] Tunisian Documentation Center of CulturalDevelopment

.[16] National Documentation Center

.[17] Agricultural National Documentation Center

.[18] Tunisian National Documentation Center

.[19] TANIT

.[20] National Tunisian Documentation System forAgriculture (TUNAGRI)

.[21] International System for Agriculture (AGRIS)

.[22] Current Tunisian Research in Agriculture (CARIST)

.[23] Tunisian Association of Documentalists, Librarians,and Archivists

.[24] Bach Hamba

.[25] Institute de Press et des Sciences de l᾽Information

.[26] L᾽Institute Superieur de Documentation (ISD)

.[27] Hussein Habaili