جمهوري زامبيا در جنوب افريقاي مركزي قرار دارد و از شمال با زئير و تانزانيا؛ از شرق با مالاوي؛ از جنوب و جنوب غربي با موزامبيك، زيمبابوه، بوتسوانا، و ناميبيا؛ و از غرب با آنگولا همسايه است. جمعيت آن (طبق آمار سال 2000) 9200000 نفر و مساحت آن 752614 كيلومترمربع است. بسياري از مردم اين كشور با زبان بانتو تكلم مي‌كنند، اما زبان رسمي آنها انگليسي است.

تاريخچه
تاريخ كتابخانه‌ها در زامبيا با تاريخ استعمار اين كشور پيوند دارد. سنن فرهنگي و عقايد گروه‌هاي قومي گوناگون، سينه به سينه و به‌طور شفاهي از نسلي به نسل ديگر منتقل شده است. با ورود هيأت مبلّغان مذهبي كه به معرفي آموزش و پرورش غربي پرداختند و بر مهارت‌هاي خواندن و نوشتن تأكيد داشتند، سنن شفاهي به واژگان مكتوب تبديل شد. ديويد ليوينگستن[1] ، مبلّغي مسيحي بود كه به زامبيا وارد شد و به ارائه نخستين نمونه كتابخانه پرداخت. اين كتابخانه سيّار، با نام "واگن فلزي"، در طول مسافرت وي به اطراف زامبيا، بين سال‌هاي 1853 تا 1873، حمل مي‌شد.
كتابخانه اماني ليوينگستن از نخستين كتابخانه‌هايي بود كه در حدود 1908 تأسيس شد و در سال‌هاي 1920 نيز تعدادي از اين نوع كتابخانه‌ها در شهرهايي مانند چيپاتا، كازاما، مونگو، مانسا، لوزاكا، لوانشيا، چوما، و ندولا ايجاد شد. اروپايي‌هايي كه قادر به پرداخت حق عضويت و اشتراك بودند از اين كتابخانه‌ها استفاده مي‌كردند.
شركت افريقاي جنوبي بريتانيا كه توسط سسيل رودِز در سال 1889 تأسيس شد، تا سال 1924 بر زامبيا (كه بعدها رودزياي شمالي خوانده شد) حكومت راند و تقريباً هيچ اقدامي در تدارك و توسعه خدمات كتابخانه‌اي براي افريقايي‌ها انجام نداد. حكومت استعماري بريتانيا نيز از 1924 تا 1964 بر زامبيا حكومت كرد و تنها اقدام اساسي آن تخصيص مبالغي از بنياد مستعمراتي توسعه و رفاه به‌منظور استقرار دفتر انتشارات رودزياي شمالي در 1947 بود. اين دفتر كه در 1948 به دفتر مشترك انتشارات رودزياي شمالي و نياسالند تغيير نام يافت، طرح كتابخانه "جعبه ـ كتاب" را در 1959 در اين كشور معرفي كرد و از اين طريق، بخش عمده‌اي از افريقايي‌ها براي نخستين بار به خدمات كتابخانه‌اي دسترسي پيدا كردند. در 1960 بنياد فورد كمك‌هايي به دفتر مشترك انتشارات، به‌منظور توسعه خدمات كتابخانه‌هاي عمومي كشور زامبيا، كرد كه به استقرار خدمات كتابخانه‌اي رودزياي شمالي در 1962 منجر گرديد، و بعدها خدمات كتابخانه‌اي زامبيا ناميده شد.
از عوامل مؤثر در ركود توسعه كتابخانه‌هاي عمومي در زامبيا، پشتيباني ناچيز دولت، فقدان قوانين مشخص، و شرايط نامطلوب اقتصادي و محيطي بود كه منجر به سقوط قيمت صادرات و بالا رفتن هزينه واردات، غيرمكفي بودن تسهيلات در حمل و نقل، ناباروري در توليدات كشاورزي، فقدان مبادلات خارجي، و افزايش تورم گرديد.

كتابخانه و آرشيو ملي
در اين كشور كتابخانه ملي به‌طور رسمي وجود ندارد، اما كتابخانه دانشگاه زامبيا در ساختار كتابخانه ملي ارائه خدمات مي‌كند. كتابخانه ملي با مجموعه 300000 جلد كتاب، خدمات و تسهيلات خود را به دانشمندان و محققان فراتر از جامعه دانشگاهي توسعه داده است. اين كتابخانه، مخزني براي انتشارات دولتي و بين‌المللي و جايگاهي براي مدارك رسمي منتشرشده سازمان ملل متحد و مؤسسات آن است. اين كتابخانه، داراي مجموعه وسيعي از انتشارات دولتي افريقاي شرقي، زامبيا (شامل تاريخ شفاهي و مواد آرشيوي)، افريقا، و ليوينگستنيانا؛ و منابعي در زمينه قلمرو سابق پرتقال در افريقاي جنوبي و مركزي، مجموعه سيمون در زمينه قوانين افريقا، و پايان‌نامه‌هاي دانشگاهي است.
كتابخانه آرشيو ملي زامبيا در لوزاكا، به‌عنوان مركزي براي خدمات مرجع و تحقيق در كشور، تحول يافته است و مراكزي در نُه ايالت دارد. تأسيس آن به سال 1935، زماني كه آرشيوهاي زيمبابوه افتتاح شده بود و خدمات آن در 1946 به مالاوي و زامبيا توسعه يافت، باز مي‌گردد. اين كتابخانه همچنين قانون استقرار آرشيوهاي ملي زامبيا را در 1969 به تصويب رساند.
آرشيو اين كتابخانه داراي 13500 جلد كتاب، 360 نشريه خارجي، 310 نشريه زامبيايي، و بيش از 20000 سند آرشيوي است. نسخ خطي تاريخي اين آرشيو مشتمل بر اوراق شخصي سيّاحان، هيأت مبلّغان مذهبي، مديران، و چهره‌هاي برجسته سياسي است كه به قبل از سال 1877 باز مي‌گردد. از مهم‌ترين مجموعه‌هاي موجود، اوراق و خاطرات روزانه ديويد كائوندا[2] ، رئيس جمهور زامبيا، است.
اين كتابخانه از قانون واسپاري برخوردار است و تمام كتاب‌ها و نشريات ادواري دريافتي را ثبت و سالانه در >كتابشناسي ملي زامبيا<[3] كه انتشار آن از 1970 آغاز گرديده است، گردآوري مي‌كند.

كتابخانه‌هاي دانشگاهي
همه كتابخانه‌هاي دانشگاهي مشهور توسط دولت زامبيا حمايت مالي مي‌شوند. بزرگ‌ترين كتابخانه وابسته به دانشگاه زامبيا با مصوبه قانوني مجلس در 1965 استقرار يافت. نظام كتابخانه دانشگاه زامبيا مشتمل بر كتابخانه اصلي در لوزاكا (با 250000 جلد كتاب و 2170 نشريه)؛ كتابخانه دانشكده پزشكي در لوزاكا (با 21000 جلد كتاب و 283 نشريه)؛ و كتابخانه دانشگاهي ندولا[4] در 320 كيلومتري لوزاكا (با 10000 جلد كتاب و 200 نشريه) در سال 1978، با تأكيد بر منابع بازرگاني، صنعت، و محيط زيست تأسيس شد. كتابخانه جديدي نيز در نيمه دهه 1980 در مدرسه دامپزشكي دانشگاه زامبيا در لوزاكا داير گرديده است.
از ديگر كتابخانه‌هاي دانشگاهي وابسته به مؤسسه‌هاي آموزش عالي، مي‌توان از دانشكده توسعه منابع ملي (تأسيس 1964، با 20000 جلد كتاب، 1500 نشريه، و 10000 گزارش فني)؛ دانشكده تربيت معلم نكرومه[5] در كابوه[6](تأسيس 1967، با 19000 جلد كتاب و 12 نشريه)؛ كتابخانه داگ هامر شولد[7] در بنياد ميندولا اكومينكا[8] در كيتوه (تأسيس 1963، با 18000 جلد كتاب و 60 نشريه)؛ مؤسسه فن‌آوري زامبيا در كيتوه (تأسيس 1970، با 17000 جلد كتاب، 150 نشريه، و 800 گزارش فني)؛ و مركز منابع دانشكده تربيت معلم ديويد ليوينگستن در ليوينگستن (تأسيس 1978، با 14600 جلد كتاب، 16 نشريه، و 75 گزارش فني) نام برد.

كتابخانه‌هاي عمومي
ظهور نظام كتابخانه‌اي زامبيا در 1962، نشانگر خيزش و توسعه خدمات كتابخانه‌هاي عمومي زامبيا در سطح ملي است. مركز اين كتابخانه‌ها در لوزاكاست. هفت كتابخانه منطقه‌اي در چيپاتا، مونزه، مانزا، كازاما، سولوزي، شوما، و مونگو؛ و يك كتابخانه فرعي در سولوزي وجود دارد. مركز كتابخانه‌ها داراي مجموعه‌اي شامل 150000 جلد كتاب و 200 نشريه است. ميانگين مجموعه در هر كتابخانه منطقه‌اي 37500 جلد كتاب و 10 نشريه است. خدمات كتابخانه‌اي زامبيا شامل 931 مركز است كه هر كدام با مجموعه سازمان‌يافته‌اي از 100 تا 250 كتاب در سازمان‌هاي آموزشي، دولتي، و شبه‌دولتي در مناطق شهري و روستايي ارائه خدمت مي‌كنند.
علي‌رغم كاستي‌هاي موجود در توسعه كتابخانه‌هاي عمومي، خدمات كتابخانه‌اي زامبيا از طريق شبكه كتابخانه‌هاي ايالتي، كتابخانه‌هاي منطقه‌اي، و مراكز كتابخانه‌ها، امكان دستيابي آزاد برحسب امانت را در مناطق شهري و روستايي فراهم كرده است.
همچنين زامبيا داراي كتابخانه‌هاي عمومي وابسته به شهرداري است كه به نحو مستقلي عمل كرده و خدمات خود را به ساكنان مناطق شهري لوزاكا، كابوه، ليوينگستن، لوانشيا، و شينگولا ارائه مي‌كنند. هرچند كتابخانه‌هاي شهرداري مستقل از نظام كتابخانه‌اي زامبيا سازماندهي شده و عمل مي‌كنند، هر دوي آنها از پشتيباني‌هاي حكومت مركزي برخوردارند. تأمين منابع مالي كتابخانه‌هاي شهرداري توسط وزارت امور محلي و نظام كتابخانه‌اي زامبيا از طريق وزارت آموزش و پرورش صورت مي‌گيرد. خدمات هر دو نوع كتابخانه در سراسر كشور قابل دسترسي است.
خدمات كتابخانه‌هاي شهرداري زامبيا به‌وسيله مركز اطلاع‌رساني ايالات متحده امريكا در لوزاكا (با 15000 جلد كتاب و 100 نشريه) و كتابخانه شوراي فرهنگي بريتانيا در لوزاكا و ندولا (با 25000 جلد كتاب و 200 نشريه) تكميل مي‌شود. اين كتابخانه‌ها هركدام جداگانه توسط دولت، اداره و حمايت مالي مي‌شوند و به كتابخانه‌هاي عمومي و تخصصي ارائه خدمت مي‌كنند. اين خدمات مورد علاقه دانش‌آموزان و مردان و زنان متخصص است.

كتابخانه‌هاي آموزشگاهي
تعداد 931 مركز كه به‌وسيله نظام كتابخانه‌اي زامبيا اداره مي‌شوند به دانش‌آموزان ابتدايي و دبيرستاني ارائه خدمت مي‌كنند. خدمات كتابخانه‌هاي شهرداري به مدارس، در مناطق شهري، از طريق كتابخانه‌هاي سيّار انجام مي‌شود و كتابخانه عمومي شهر لوزاكا داراي شعبه‌هايي در مناطق مسكوني به‌منظور جلب توجه دانش‌آموزان مدارس به كتابخانه‌هاست. در پژوهشي كه در سال 1977 انجام گرفت از 119 پرسشنامه ارسال‌شده، 81 مورد پاسخ داده شد كه نشان مي‌دهد احتمالاً 38 مدرسه باقي‌مانده، فاقد كتابخانه آموزشگاهي بوده‌اند. اندكي بيش از 51 درصد (41 مدرسه) از 78 مدرسه پاسخ‌دهنده، بين 500 تا 1000 دانش‌آموز دارند، و تقريباً به همان ميزان (39 مدرسه) نيز بين 1000 تا 3000 جلد كتاب دارا هستند. اين تحقيق نشان مي‌دهد كه تقريبآ به هر سه دانش‌آموز يك كتاب مي‌رسد و اين وضعيت هنوز تغييري نكرده است.

كتابخانه‌هاي تخصصي
بيش از 65 كتابخانه تخصصي زامبيا وابسته به وزارتخانه‌هاي مختلف دولتي و تحت حمايت مالي آنها هستند. اين كتابخانه‌ها از همكاري بين كتابخانه‌اي غيررسمي مناسبي با كتابخانه‌هاي دانشگاه زامبيا برخوردارند و در رشته‌هاي تخصصي نظير علوم طبيعي، كشاورزي، حقوق، آموزش و پرورش، بانكداري، و معدن كه از مسائل مهم اقتصادي كشور به‌شمار مي‌روند فعاليت دارند. كتابخانه شوراي ملي مركز اسناد و پژوهش‌هاي علمي در لوزاكا (تأسيس 1967، با 10000 جلد كتاب) در موضوع علوم طبيعي، به مجموعه‌سازي مواد تخصصي مي‌پردازد و در نيمه دهه 1980 داراي عوامل بالقوه براي تبديل به مركز اطلاعات و اسناد اصلي در كشور شد. كتابخانه بخش كشاورزي ايستگاه تحقيقي مونت ماكولا (تأسيس 1953؛ با 10000 جلد كتاب، 200 نشريه، و 2000 گزارش فائو) به يازده ايستگاه منطقه‌اي ارائه خدمت مي‌كند و مشتمل بر مجموعه‌اي در زمينه كشاورزي و علوم وابسته است. كتابخانه تحقيقاتي موزه ليوينگستن[9] هم در 1951 احداث شد (با 22000 جلد كتاب و 400 گزارش) و از فعاليت‌هاي آن انتشار مجله و راهنماي موزه است كه مشتمل بر موادي درباب باستان‌شناسي، قوم‌نگاري، تاريخ، انسان‌شناسي، و افريقاست. كتابخانه تحقيقاتي زمين‌شناسي[10] لوزاكا (با 34645 جلد كتاب) داراي انتشاراتي درباب زمين‌شناسي، معدن، متالورژي، و مباحث وابسته علمي و مهندسي است. در كاپربلت، صنايع معادن از كتابخانه‌هاي تخصصي در كيتوه و ندولا حمايت مي‌كنند كه مشتمل بر موادي در تمام جنبه‌هاي معدن در زامبياست. كتابخانه بانك مركزي زامبيا در لوزاكا (تأسيس 1967، با 2500 جلد كتاب و 468 نشريه)، داراي موادي در زمينه اقتصاد، بنياد بين‌المللي مالي، بانك جهاني، سازمان ملل متحد، و مؤسسه‌هاي مالي و غيرمالي زامبياست.

ديگر كتابخانه‌هاي تخصصي عبارتند از: كتابخانه اطلاعاتي و تحقيقاتي مجمع ملي مجلس[11] (با 23000 جلد كتاب)، كتابخانه ديوان عالي[12] (با 7000 جلد كتاب و 30 نشريه)، كتابخانه خدمات اطلاع‌رساني فيلم زامبيا[13] (با 7000 حلقه فيلم)، كتابخانه مرجع و مركز ضبط راديو زامبيا[14] در لوزاكا به همراه شعبه آن در استوديو كيتوه (با 75000 صفحه فشرده و 2300 نوار)، كتابخانه مرجع مؤسسه فني استاندارد زامبيا[15] (با 8000 جلد كتاب)، كتابخانه حزب اتحاد ملي استقلال[16] (تأسيس 1975، با 5000 جلد كتاب و 70 نشريه)، و كتابخانه فني نيروي هوايي[17] (با 1300 جلد كتاب). كتابخانه دانشكده الهيات كليساي متحد زامبيا[18] در كيتوه، كتابخانه الهيات يسوعي[19] ، و كتابخانه اسلامي در لوزاكا[20] نيز با مجموعه‌هاي مذهبي تأسيس شده‌اند.

حرفه كتابداري
بخش تحقيقات كتابداري در دانشگاه زامبيا دوره چهارساله كارشناسي در پژوهش‌هاي كتابخانه‌اي و دوره دوساله ديپلم علوم كتابداري را ارائه مي‌كند. از 1967 تا 1984، اين بخش 115 فارغ‌التحصيل با مدرك كارشناسي و 59 فارغ‌التحصيل با مدرك ديپلم كتابداري داشته است. به علاوه، اين بخش، دوره آموزشي چهارساله‌اي را به دانشجويان كارشناسي علوم تربيتي كه تمايل دارند "معلم ـ كتابدار" شوند، ارائه مي‌كند. طرح‌هايي نيز در نيمه دهه 1980، جهت تأسيس دوره كارشناسي ارشد علوم كتابداري در دست تهيه بوده است. انتشارات اين بخش عبارتند از :>راهنما<[21] كه سالانه منتشر مي‌شود و >كتابخانه‌هاي زامبيا<[22] كه نخستين شماره آن در 1984 منتشر شد.
دانشكده تربيتي پست و مخابرات در ندولا دوره شش‌ماهه كمك‌كتابدار را ارائه مي‌كند كه به اعطاي گواهينامه كتابداري منتهي مي‌شود. انجمن كتابداران زامبيا به همراه شوراي انجمن كتابداران، به‌منزله سازماني دولتي در 1967 تأسيس شد. توصيه‌هاي كميته‌هاي انجمن كتابداران زامبيا در مباحثي مانند نظام ملي اطلاع‌رساني، تهيه فهرست مشترك ملي، و استخدام كتابداران در زامبياست. انجمن كتابداران زامبيا فعاليت قابل توجهي در توسعه خدمات اطلاعاتي و سندپردازي منطقه‌اي كشورهاي افريقاي شرقي، مركزي، و جنوبي دارد. >نشريه انجمن كتابداران زامبيا<[23] از سال 1968 به‌صورت فصلنامه و از سال 1979 هر شش‌ماه يك بار منتشر مي‌گردد. >خبرنامه انجمن كتابداران زامبيا <نيز هر دوماه يك بار و از سال 1979 آغاز به انتشار كرده است. از سال 1983 به بعد چاپ و نشر اين مجلدات نامنظم بوده است.



منبع: دايرة المعارف كتابداري و اطلاع‌رساني


[1]. David Livingstone

[2]. David Kaunda

[3]. National Bibliography of Zambia

[4]. Ndola Campus Library

[5]. Nkrumah

[6]. Kabwe

[7]. Dag Hammarskjold Memorial Library

[8]. Mindolo Ecumenical Foundation

[9]. Livingstone Museum Research Library

[10]. Geological Survey Library

[11]. Parliamentary Information and Research Library ofthe National Assembly

[12]. Library at Highcourt

[13]. Zambia Information Service Film Library

[14]. Radio Zambia Record and Reference Library

[15]. Zambia Standard Institute Technical Reference Library

[16]. United National Independence Party Library

[17]. Civil Aviation Technical Library

[18]. United Church of Zambia Theological College Library

[19]. Jesuit Theological Library

[20]. Islamic Library in Lusaka

[21]. Handbook

[22]. Zambian Libraries

[23]. Zambian Library Association Journal