مطلب پيش‌رو كه توسط دو تن از كارشناسان مسائل آفريقا كه از نزديك با تحولات اين قاره آشنايي دارند نگاشته شده، مروري است بر پيشينه روابط دو كشور ايران و آفريقاي جنوبي. روابط دو كشور در طول تاريخ خود فراز و نشيب‌هاي فراواني را تجربه كرده و بي‌ترديد بدون آشنايي با گذشته اين روابط، نمي‌توان به درك صحيحي از روند تحول آن در مقاطع مختلف رسيد. بخش پاياني مقاله در پي از نظر خوانندگان گرامي روزنامه اطلاعات مي‌گذرد

روابط ايران و آفريقاي جنوبي، پيش از انقلاب در سطح بالايي قرار داشت و ايران مهم‌ترين تامين‌كننده نفت آفريقاي جنوبي بود. با وجود تحريم‌هاي اجباري سازمان ملل، ايران تا زمان سقوط شاه به صادرات نفت ادامه داد و پس از انقلاب ايران، در دهه 1980 فقط كشور كوچك برونئي به آفريقاي جنوبي نفت صادر كرد. آفريقاي جنوبي در دوران تحريم اقتصادي برنامه سوخت زغال و تبديل زغال به نفت را شروع كرد‌ (2001: 141‌‌(Lowenberg and Kaempfer, شركت ملي نفت ايران در سال 1346 در قراردادي متعهد شد كه براي پانزده سال، هفتاد درصد از نفت مورد نياز پالايشگاه ناتروف را برابر با 000/035/25 تن متريك نفت خام، تامين و آفريقاي جنوبي نيز اورانيوم و فولاد به ايران صادر كند (چمنكار1373: 128). ‌

آفريقاي جنوبي تا زمان شروع اصلاحات دمكراتيك به منظور محو آپارتايد در اين كشور (1990)، فقط در 43 كشور جهان (همان: 124)، از جمله كشورهاي سفيدپوست اروپاي غربي، ايران و اسرائيل نمايندگي داشت. پس از تحريم اوپك در سال 1973 تا زمان سقوط پهلوي، ايران بيش از نود درصد از واردات نفت آفريقاي جنوبي را سازماندهي و در عوض از آفريقاي جنوبي سنگ آهن، استيل، سيمان، ذرت، شكر و ديگر محصولات كشاورزي وارد مي‌كرد. ‌

ژاندارمي ايران به نيابت از غرب در منطقه ژئوپليتيك خليج فارس و ايفاي نقش آفريقاي جنوبي به عنوان وكيل غرب براي مبارزه با گسترش نفوذ فعاليت‌هاي كمونيستي، همگرايي دو كشور براي جلوگيري از گسترش نفوذ اتحاد جماهير شوروي و نظام كمونيستي و نياز رژيم آپارتايد به نفت ايران، سبب گسترش روابط ايران و آفريقاي جنوبي شد. اين دو كشور به دليل تحريم آپارتايد نتوانستند روابطي در سطح عالي داشته باشند اما موفق شدند كه در كشورهايشان كنسولگري داير كنند، بر اين اساس نخست آفريقاي جنوبي سركنسولگري خود را در اواسط سال 1349 در تهران تاسيس و ايران نيز در تاريخ 30 آبان همان سال سركنسولگري خود را در ژوهانسبورگ افتتاح كرد. ‌

روساي كنسولگري آفريقاي جنوبي در ايران عبارت بودند از:

1. آلن جان آكسلي4 (سركنسول) از اواسط 1349 تا تير 1352؛

2. ارتشبد چارلز آلن فريزر5 (سركنسول) از تير 1353 تا 1357؛

3. ژان ساندي6 (كفيل) 1357-1358 (سياستگزاران و رجال سياسي1364: 150). روساي كنسولگري ايران در آفريقاي جنوبي عبارت بودند از: ‌

1. احمد تهراني (سركنسول) از آبان 1349 تا آذر 1353؛

2. فريدون ستوده (سركنسول) از آذر 1353 تا آذر 1357؛

3. محمد علي دشتي (سركنسول) از آذر 1357 تا اسفند 1357؛

فعاليت‌هاي اقتصادي دو كشور تا پيش از انقلاب منحصر به فعاليتهاي نفتي بود. قراردادهاي پالايشگاه ساسولبرگ (ناتروف) و قرارداد فروش نفت به صورت طولاني نسبت به ديگر قراردادها اهميت بيشتري داشت كه در نتيجه آن ايران نود درصد نيازهاي نفتي آفريقاي جنوبي را تامين مي كرد. براساس اين قراردادها پالايشگاه ناتروف در چهل كيلومتري ژوهانسبورگ با مشاركت شركت ملي نفت ايران، شركت نفت توتال فرانسه و شركت ساسول آفريقاي جنوبي با ظرفيت پنجاه هزار بشكه در روز تاسيس شد و در اواخر 1349 / فوريه 1971 به بهره‌برداري رسيد. در پالايشگاه ياد شده شركت ساسول آفريقاي جنوبي 5/52 درصد و شركت توتال فرانسه 30 درصد و شركت ملي نفت ايران 5/17 درصد سهم داشتند. ‌

پس از انقلاب، ايران درصدد فروش سهام خود برآمد، اما پس از مدتي اعلام كرد كه به دليل مخالفت ساسول نتوانسته است سهام را بفروشد (1994: 28‌‌‌،) Gurdon

پس از انقلاب و تحريم ايران؛ عراق و عربستان و قطر به مهم‌ترين تامين كننده نفت آفريقاي جنوبي تبديل شدند، در حالي كه ايران در سال 1974-1975، 78 درصد، در سال 1977- 1978، نود درصد و در سال 1978، 98 درصد نفت آفريقاي جنوبي را تامين مي‌كرد. (‌‌‌92‌‌: Ibid) ‌

در پي قطعنامه 3379 سازمان ملل در نوامبر 1975 درباره تحريم صهيونيسم و نژادپرستي، در كشورهاي خاورميانه تنها ايران اين قطعنامه را رعايت نكرد و به ارتباط خود با آفريقاي جنوبي ادامه داد و اين مسئله تا سقوط شاه در سال 1979 ادامه يافت. كشورهاي خط مقدم به همكاري‌هاي نفتي ايران و آفريقاي جنوبي اعتراض كردند و قرار شد كه رئيس‌جمهور زامبيا، كنت كائوندا، در سفري به ايران با مقامات ايران در اين زمينه گفتگو كند كه با مخالفت مقامات ايراني روبه‌رو شد (پاك آئين 1373: 123). ‌

وزير امور اقتصادي آفريقاي جنوبي در 20 تا 24 ژوئن 1974/30 خرداد تا 3 تير 1353 در سفري به ايران با محمدرضا شاه؛ اميرعباس هويدا، نخست‌وزير؛ منوچهر اقبال، رئيس شركت ملي نفت؛ هوشنگ انصاري، وزير امور اقتصادي و دارايي؛ مجيدي، وزير كشور و سرپرست سازمان برنامه و بودجه؛ ايرج وحيدي، وزير انرژي؛ مهدوي، وزير بازرگاني و ديگر مقامات ايراني ديدار كرد. در اين ديدار قرار شد كه سهام شركت ملي نفت ايران در پالايشگاه ناتروف از 5/17 درصد به‌ 3 ‌/33 1درصد افزايش يابد (راهنما و مشخصات معاهدات1370: 25). در صورت اجرايي شدن اين قرارداد و با ازدياد سهام مزبور، شركت ملي نفت ايران مي‌توانست در پالايشگاه حقوق قانوني داشته باشد. براساس اين موافقت‌نامه، شركت ملي نفت ايران مي‌توانست از تسهيلات بازاريابي كالاها و توليدات پالايشگاه برخوردار شود. همچنين از امتيازي كه به نام blu pump معروف بود در جايگاه‌هاي فروش بنزين كمپاني‌هاي نفتي استفاده كند. شركت ساسول اعلام كرد كه مي‌تواند دانش فني تبديل گاز به فرآورده‌هاي نفتي، دانش فني و كارشناسي را در اختيار ايران قرار دهد. همچنين آفريقاي جنوبي اعلام كرد كه آمادگي دارد تا مقدار سيصد هزار تن سيمان، صدهزار تن ورق آهن مناسب براي كارخانه‌هاي ايران و پنجاه هزار تن شكر تصفيه نشده را در سال‌هاي 1974 تا 1975 به ايران صادر كند (همان: 26). ‌

واردات ايران از آفريقاي جنوبي در سال 1353 بالغ بر 36 ميليون دلار بود كه اين رقم در سال 1356 به 191 ميليون دلار رسيد (رشد 430 درصدي).

ايران در سال 1352 حدود 3/14 ميليون دلار كالاي غيرنفتي به اين كشور صادر كرد كه اين رقم در سال 1356 به 9/19 ميليون دلار رسيد.

در ادامه همكاري‌هاي سياسي، ايران با همكاري پاكستان و آفريقاي جنوبي درصدد ايجاد پيمان دفاعي ‌مشترك در حوزه اقيانوس هند برآمد (ثقفي عامري1372: 187). همچنين محمدرضا شاه، پيشنهاد تشكيل جامعه مشترك‌المنافع كشورهاي غيركمونيست حاشيه اقيانوس هند را مطرح كرد كه با تغييرات داخلي‌ در سال 1975 - 1976 آفريقاي‌جنوبي و انقلاب ايران در سال 1979 عملي نشد ‌‌(8-117-1990‌‌. (Barber and Barrett, ايران همچنين پانزده درصد از سهام شركت راسينگ را به مبلغ چهارميليون دلار خريداري كرد و در حال حاضر شركت سرمايه‌گذاري خارجي ايران وابسته به وزارت امور اقتصادي و دارايي سهامدار اين شركت است (شريفي ساداتي1374: 245). ‌

روابط علمي و آموزشي و فرهنگي‌

گسترش روابط علمي ميان دو كشور سبب شد تا آفريقاي جنوبي، در كنسولگري خود وابسته فرهنگي مستقر كند. دولت آفريقاي جنوبي در سال 1349 دو بورس تحصيلي براي دانشجويان ايراني و يك بورس دائمي براي پزشكان ايراني در رشته راديو ايزوتوپ در نظر گرفت (همان 1349 - 1350: 116). همچنين در سال 1354 گروهي از دانشجويان دانشكده علم و صنعت براي گذراندن دوره كارشناسي ارشد به آفريقاي جنوبي سفر كردند (روابط خارجي 1354 - 1355: 116). براساس توافق‌هاي به عمل آمده ميان دو كشور، گذشته از مبادله استاد، بورس‌هاي تحصيلي در اختيار دانشجويان ايراني و آفريقاي جنوبي قرار گرفت. با گسترش روابط، سالانه در جشنواره‌هاي هنري آفريقاي جنوبي فيلم‌هاي ايراني نيز نمايش داده مي‌شد. همچنين در سال 1977 در دانشگاه وست‌وايل در شهر دوربان، كرسي زبان فارسي راه‌اندازي، اما پس از مدتي تعطيل شد. پيش از انقلاب به دنبال سفر شهرداران تهران و ژوهانسبورگ به اين شهرها، در سال 1352 توافق‌نامه خواهرخواندگي ميان دو شهر امضا و خياباني در ژوهانسبورگ، تهران ناميده شد. همچنين به سبب علاقه گردشگران آفريقاي جنوبي به ايران و از جمله شيراز، هم‌اكنون يكي از سينماها و خيابان‌هاي شهر دوربان، شيراز نام دارد. ‌

قطع رابطه‌

قطع رابطه با آفريقاي جنوبي در انديشه انقلابيون حتي پيش از پيروزي انقلاب وجود داشت، براي مثال امام خميني در نوفل‌لوشاتو درباره فروش نفت به آفريقاي جنوبي و اسرائيل اعلام كردند: ما حاضر نيستيم به كشور نژادپرست و جنايتكار و دشمنان بشريت و انسانيت نفت بفروشيم (1372: 140 و 340) و يا آفريقاي جنوبي تا به اين وضعي كه دارد خاتمه ندهد ما با او رابطه‌‌اي نمي‌توانيم برقرار كنيم و نفت هم به او نخواهيم داد (همان: 378).

پس از انقلاب، براساس ماده 10 آئين‌نامه اجرايي قانون مقررات صادرات و واردات، هرگونه مبادلات بازرگاني با كشورهاي آفريقاي جنوبي و رژيم اشغالگر قدس به صورت مستقيم و غيرمستقيم ممنوع شد.

نتيجه‌

روابط خارجي ايران و آفريقاي جنوبي در دوره زماني نزديك به چهل سال فراز و نشيب‌هاي فراواني داشته است، موقعيت ژندارمي ايران به نيابت از غرب در منطقه ژئوپليتيك خليج فارس و ايفاي نقش آفريقاي جنوبي به عنوان وكيل غرب براي مبارزه با گسترش نفوذ فعاليت‌هاي كمونيستي، همگرايي دو كشور براي جلوگيري از گسترش نفوذ اتحاد جماهير شوروي و نظام كمونيستي در مناطق موردنظر و نياز رژيم آپارتايد به نفت ايران، سبب گسترش روابط اين دوكشور شد. در زمان رژيم پهلوي، روابط ايران با آفريقاي جنوبي با وجود مخالفت نظام بين‌الملل با سيستم آپارتايد به علت علاقه خانواده پهلوي و همگرايي ايدئولوژيك و تا حدودي منافع اقتصادي در سطح خوبي قرار داشت، اما به دليل يك سري ملاحظات داخلي و خارجي روابط از سطح كنسولي فراتر نرفت. با پيروزي انقلاب اسلامي، روابط دوكشور به علت تعارضات ايدئولوژيكي نظام انقلابي ايران با مولفه‌هاي رژيم نژادپرست آفريقاي جنوبي و به دليل حمايت از جنبش‌هاي آزاديبخش به دستور حضرت امام(ره) در همه ابعاد سياسي، اقتصادي و... قطع شد. ‌

كتابنامه‌

الف: فارسي‌

آشوري، داريوش (1379)، دانشنامه سياسي (فرهنگ و اصطلاحات و مكتب‌هاي سياسي)، چ ششم، تهران، مرواريد.

الهي، حسين (1368)، نژادپرستي و آپارتايد در آفريقاي جنوبي و ناميبيا، چ اول، تهران، آستان قدس رضوي.

بخشي، احمد (1385)، مطالعه تطبيقي ايدئولوژي سياسي و تاثير آن بر سياست خارجي ايران و آفريقاي جنوبي، (رساله دكتري)، به راهنمايي محمود سريع‌القلم، تهران، تربيت مدرس، ص562.

بررسي بازرگاني خارجي ايران در ده سال آخر حكومت شاه مخلوع 1356 - 1347 (1359)، مديريت آمار و روابط عمومي (مركز تهيه و توزيع منسوجات).

پاك آئين، محسن (1377)، سياست و حكومت در آفريقا، چ اول، تهران، نقطه.

(1373)، زامبيا، چ اول، تهران، وزارت امور خارجه.

ثقفي عامري، ناصر و سعيد تقي‌زاده (1372)، <آفريقاي جنوبي دردوران تحول> مجموعه مقالات سمينار آفريقا، تهران، دفتر مطالعات سياسي و بين‌المللي، ص 187.

چمنكار، احمد (1373)، آفريقاي جنوبي، چ اول، تهران، وزارت امور خارجه.

سياستگزاران و رجال سياسي در روابط خارجي (1364)، چ اول تهران، وزارت امور خارجه. ‌

شريفي ساداتي، سيدعلي (1384)، تحليل ژئوپليتيكي مناسبات ايران و آفريقاي جنوبي، (رساله دكتري) به راهنمايي حافظ نيا، تهران، تربيت مدرس، ص245.

راهنما و مشخصات معاهدات دوجانبه ايران و ساير دول (1370)، دفتر مطالعات سياسي و بين‌المللي، چ دوم، تهران.

روابط خارجي ايران، چ اول، تهران، وزارت امور خارجه، سالهاي 50 - 49 و 55-54.

مجموعه آثار امام خميني (1372)، ج 2، چ اول، تهران، موسسه نظم و نشر آثار حضرت امام (ره).

محمدي نصرآبادي، ولي الله (1383)، <نگرشي به آپارتايد: يك دهه پس از سقوط>، فصلنامه مطالعات آفريقا، سال نهم. شماره نهم، ص. 58

معتضد، خسرو (1378)، از آلاشت تا آفريقا، چ اول، تهران، دور دنيا.

ب: انگليسي‌

Barber, James and John Barrett (1990) , South Africa\'s Foreign Policy: The Search for Status and Security 1945 – 1988, Cambridge University.

Deegan, Heater (2001) , The Politics of the New South Africa, Longman.

Gurdon, Charles. Etal (1994) , "South Africa\'s Relationship with the Middle East", A Review of Middle East and Energy Affairs (JIME Review) , No 24, p: 28 – 29.

Lowenberg, Anthon. D. and William H. Kaempfer (2001) , The Origins and Dimise of South Africa Apartheid, the University of Michigan Press.

Schraeder, Peter J. (2002) "South Africa from the Shadows", in Steven W Hook, Comparative Foreign Policy, Pearson Education. P: 247.

http: www. iichs. Org/ index. Asp? Imgcat= 66& imgType=1

پ: پيوست ها

1. Alen John Oxley

2. Charles Alen Fraser

3. John Sande

نويسنده: احمد - بخشي / جاويد - قربان‌ اوغلي‌

http://bashgah.net/pages-30361.html