سه ديدگاه مختلف در خصوص سياست خارجي روسيه در ادبيات سياسي جهان يافت مي شود:

 طبق يكي از اين نظريه ها، روسيه براي رسيدن به اهداف استراتژيك و تأمين امنيت خود در عرصه سياست بين الملل فعاليت مي كند و همواره اين احتمال وجود دارد كه روسيه مورد حمله نظامي دشمنان خود قرار بگيرد ؛ بنابراين، كرملين مي بايد براي افزايش توان نظامي كشور به طور جدي تلاش و از تهديدات خارجي جلوگيري كند و براي تأمين امنيت روسيه در صحنه روابط بين الملل اهتمام ورزد.

 به موجب نظريه ديگر، روسيه با كشورهاي ديگر روابط ديپلماتيك برقرار مي كند تا از اين طريق به منافع اقتصادي مورد نظر خود دست يابد. به طور كلي روسيه جهت تأمين نيازهاي اقتصادي خود، بايد از منابع موجود در كشورهاي ديگر استفاده كند و به همين سبب، مي كوشد تا با ايجاد روابط نزديك تر با كشورهاي ديگر و گسترش روابط خود با كشورهاي مختلف به منابع اقتصادي موجود در كشورهاي ديگر دست پيدا و از اين منابع به نفع خود بهره برداري نمايد.

اما طبق نظريه سوم، رهبران روسيه بر اساس اصول و ارزش هاي خاصي اقدام به ايجاد روابط سياسي با ديگر كشورها مي كند و اصولاً سياست خارجي روسيه تابع ديدگاه سياسي رهبران اين كشور است.

 امروزه روسيه مي كوشد تا جايگاه مناسبي در عرصه سياست بين الملل پيدا كند و رهبران اين كشور براي تقويت جايگاه روسيه در صحنه روابط بين الملل با كشورهاي قدرتمندي چون آمريكا همكاري مي كنند و در كل، مي كوشند تا روابط گسترده تري با كشورهاي ديگر برقرار سازد. روسيه براي تأمين منافع خود و دستيابي به جايگاه مناسب تري در عرصه سياست بين الملل به گسترش روابط ديپلماتيك با كشورهاي مختلف علاقه نشان مي دهد و در اين راستا براي ايجاد ثبات و تنش زدايي در روابط بين الملل ارزش و اعتبار خاصي قائل است .

از نظر ما، ديدگاه سوم در مقايسه با ديدگاه هاي ديگر قابل قبول تر و معقول تر جلوه مي كند. اصولاً روسيه در شرايط حاضر از سوي كشورهاي ديگر به طور جدي تهديد نمي شود ؛ از اين رو، كرملين تنها به طور جنبي براي تأمين امنيت كشورش تلاش مي كند و از طرف ديگر، روابط كرملين با كشورهاي ديگر بيشتر براي پيشبرد منافع سياسي اين كشور سودمند است و نمي توان گفت كه روسيه در ايجاد روابط سياسي با كشورهاي ديگر قصد بهره برداري اقتصادي از آنها را دارد. به طور كلي براي روسيه مسئله تأمين امنيت كشور با بهره برداري اقتصادي از منابع كشورهاي ديگر اهميت كمتري دارد تا مسئله مديريت روابط بين الملل و ايجاد ثبات در صحنه بين المللي، از اين رو، به نظر مي آيد كه امروزه سياست خارجي روسيه به نحوي طراحي مي شود تا اين كشور بتواند از ثبات موجود در عرصه سياست بين الملل براي تقويت جايگاه خود بين كشورهاي ديگر دنيا در دازمدت استفاده كند ويك پله پايين تر از آمريكا در صحنه روابط بين الملل حضوري فعال داشته باشد.

بنابر آنچه گفته شد، اصولاً سياست خارجي روسيه بر اساس اصول و ارزش هاي سياسي رهبران اين كشور شكل گرفته است كه عمده ترين هدف آن، ايجاد ثبات و صلح در روابط بين الملل است. از اين رو، روسيه در ايجاد روابط ديپلماتيك و سياسي با كشورهاي ديگر از جمله كشورهاي ‎آفريقايي مي كوشد تا با همكاري اين كشورها به ايجاد ثبات در مناطق مختلف دينا كمك و حتي الامكان از بروز درگيري و مناقشه در داخل كشورها يا بين كشورها جلوگيري كند.بدين سان، مي توانيم بر اساس نظريه مذكور فرضيه خود را مطرح نماييم و آن را مورد ‎آزمون قرار دهيم.

 در ادامه بحث، با ارائه شواهدي نشان خواهيم داد كه رهبران روسيه در ايجاد روابط سياسي با كشورهاي آفريقايي درصدند تا با ايجاد ثبات به كاهش درگيري هاي سياسي و نظامي در ‎آفريقا كمك كنند و البته در ضمن، تا حدي به گسترش همكاري هاي اقتصادي با كشورهاي آفريقايي علاقه نشان مي دهند ؛ چون اين مي تواند به ايجاد ثابت و فضاي مناسب سياسي در كشورهاي ياد شده كمك كند. بدين سان، تعريف كاربردي ما از فرضيه ارائه شده اين است كه با بالا رفتن، امكان ايجاد ثبات در ‎آفريقا و همكاري اقتصادي بين كشورهاي آفريقايي و روسيه، مسكو علاقه بيشتري به ايجاد روابط سياسي و ديپلماتيك با كشورهاي آفريقايي نشان مي دهد. بنا براين، متغير وابسته توسعه روابط سياسي مسكو را كشورهاي آفريقايي و متغير مستقل ميزان تلاشي است كه مسكو در جهت ايجاد ثبات و گسترش روابط اقتصادي خود با كشورهاي آفريقايي به خرج مي دهد.

تغيير و تحول در روابط خارجي روسيه بعد از فروپاشي شوروي ميخائيل گورباچف، به عنوان رهبر اتحاد جماهير شوروي، اولين و به تعبير اكثر كارشناسان مهم ترين گام ها را جهت ايجاد تغيير و تحول در سياست خارجي روسيه برداشت. گورباچف از تفكر نوين كرملين براي ايجاد تغييراتي در سياست خارجي روسيه صحبت به ميان آورد و اعلام داشت كه قصد دارد سياست خارجي اتحاد جماهير شوروي را تغيير دهد كه تحت نظر استالين و بعداً خروشچف و برژنف شكل خاصي گرفته بود. گورباچف از ايجاد روابط نزديك و دوستانه با كشورهاي غربي سخن راند و روابط كرملين با كشورهاي سوسياليستي، جنبش كمونيست بين الملل و كشورهاي جهان سوم را مورد تجديد نظر قرار داد. گورباچف اصلاحاتي را در زمينه سياست خارجي شوروي به انجام رساند كه تدريجاً باعث شد تا روابط مسكو با غرب بهبود يابد و بدين سان، جنگ سرد بين كشورهاي بلوك شرق و غرب پايان يافت و قرار شد تا مسكو براي ايجاد همبستگي هر چه بيشتر با كشورهاي غربي گامهاي بلندي بردارد. گورباچف منتظر شد تا كشورهاي غربي براي ايجاد روابط مناسب با مسكو اقدام كنند، بلكه خود با عزم راسخ سياست خارجي شوروي را تغيير داد و موفق شد تا رقابت تسليحاتي و هسته اي با واشنگتن را تا حد قابل ملاحظه اي كاهش دهد و با ايجاد روابط ديپلماتيك، سياسي و اقتصادي با آمريكا و همين طور كشورهاي ديگر غربي تا حد زيادي سياست خارجي شوروي را متحول ساخت و به تدريج مسكو توانست با كشورهاي غربي روابط دوستانه تر و نزديك تري برقرار نمايد.

قبلاً رهبران اتحاد جماهير شوروي دنيا را به دو بلوك شرق و غرب يا كمونيستي و سرمايه داري تقسيم نموده، سعي در خنثي نمودن ترفندها و اعمال خصمانه كشورهاي غربي داشتند و هيچ گاه براي ايجاد روابط نزديك و دوستانه با كشورهاي بلوك غرب ارزش و اهميت خاصي قائل نمي شدند. اما از دوران زمامداري گورباچف به بعد رهبران روسيه از رويارويي با كشورهاي غربي اجتناب جسته و با كشورهاي غربي در زمينه هاي مختلف همكاري كرده و مايل بوده اند روسيه جزئي از بلوك غرب به حساب آيد و از اين رو، روسيه به همراه كشورهاي غربي براي ايجاد دموكراسي در كشورهاي مختلف تلاش مي كند. روسيه نياز مبرمي به كمك هاي اقتصادي و فني كشورهاي غربي دارد و مي كوشد تا با كشورهاي ياد شده روابط نزديك تري برقرار كند.

رهبران روسيه در عرصه داخلي كشور از قانونمندي و گسترش آزادي هاي فردي و جمعي سخن به ميان آورده، در حوزه اقتصادي و در داخل كشور تغييرات مناسبي ايجاد كرده اند تا كارايي نظام اقتصادي كشور افزايش يابد ؛ نظامي كه مدت ها به وسيله دولت تنظيم و اداره مي شد،اكنون توسط بخش خصوصي اداره شود و بازار آزاد رونق گيرد. قطعاً تغييراتي كه در عرصه داخلي كشور رخ داده و بر سياست خارجي روسيه تأثير گذاشته است و مسكو براي ايجاد دموكراسي و گسترش بازار آزاد در داخل كشور مي تواند از كشورهاي غربي كمك بگيرد. تدريجاً از اوايل دهه 1990 به بعد سياست خارجي روسيه رنگ و بوي تازه اي يافته و مسكو به دلايل مختلف كوشيده است تا خود را به كشورهاي غربي نزديك كند و اعلام داشته است كه همانند كشورهاي غربي در عرصه سياست بين الملل به دنبال احقاق حقوق مردم و استحكام دموكراسي و قانونمندي است.

در اين بين، مسكو از لحاظ ايدئولوژيكي ديگر حاضر نيست از دولت هاي كمونيست كره شمالي، كوبا، چين و ويتنام حمايت كند. روابط مسكو با كشورهاي جهان سوم كه زماني متحدين مسكو به حساب مي آمدند و از لحاظ استراتژيكي و ايدئولوژيكي براي رهبران شوروي سابق مهم بودند نيز چندان محتمل نيست.دولتهاي هند، عراق، ليبي، اتيوپي، نيكاراگوئا و چند كشور ديگر جهان سوم از بابت تغييراتي كه در شوروي رخ مي داد ابراز نگراني مي نمودند.

در دوران جنگ سرد مسكو از لحاظ اقتصادي به تعداد قابل توجهي از كشورهاي جهان سوم كمك مي كرد، ولي بعد از فروپاشي شوروي و پايان جنگ سرد، رهبران روسيه عقيده دارند كه ديگر نمي توانتد مثل گذشته به كشورهاي جهان سوم كمك اقتصادي كنند. و بدين سبب، كمك هاي بلاعوض روسيه به كشورهاي جهان سوم كه با مسكو رابطه نزديكي داشتند كاهش يافته است. مسكو نياز مبرمي مي بيند تا براي حل معضلات اقتصادي داخل كشور بودجه بيشتري در نظر گيرد. روسيه در روابط اقتصادي خود با كشورهاي جهان سوم تغييراتي ايجاد كرده است تا روابط اقتصادي موجود به نفع طرفين تمام شود مسكو اعلام داشته كه كشورهاي جهان سوم بايد از درگيري هاي ايدئولوژي با ديگر كشورها اجتناب ورزند، به فكر ايجاد تحول در ساختار اقتصادي كشور باشند، به كمك هاي اقتصادي مسكو متكي نباشند و وام هايي را كه از مسكو اخذ كرده اند در اسرع وقت بازپرداخت نمايند.

 البته پوتين در چند سال اخير سعي داشته است تا جايگاه روسيه را در عرصه روابط بين الملل تقويت كند و به همين منظور، برخورد ملايم تري با كشورهاي جهان سوم پيش گرفته است. مثلاً روسيه در ‎آفريقا تلاش دارد تا روابط نزديك تري با كشورهايي چون آفريقاي جنوبي برقرار كند. اما به هر حال، نكته قابل توجه اينكه بعد از به قدرت رسيدن گورباچف، روسيه ميل و اشتياق زيادي به حمايت همه جانبه از دولت هاي به اصطلاح استقلال طلب و دولت هايي نشان نمي دهد كه با نظام سرمايه داري ضديت دارند و نمي خواهند با كشورهاي غربي روابط نزديك تري داشته باشند. روسيه اكنون نگاه واقع بينانه تري به روابط خود با كشورهاي جهان سوم دارد و با در نظر گرفتن منافع اقتصادي خود و كم اهميت شمردن اصول و ارزش هاي ايدئولوژيكي، درصدد است تا روابط خود را با كشورهاي جهان سوم طوري تنظيم كند كه ضرري متوجه روسيه نشود و در اين بين، همواره سود و زيان حاصله را در نظر مي گيرد. به همين جهت است كه روسيه با بعضي كشورهاي جهان سوم و روابط نزديكي برقرار نمي كند و با كشورهاي ديگر از جمله كره جنوبي، استراليا، نيوزلند و ايران روابط مناسب تري پيدا كرده است. به طور كلي، با توجه به كلياتي كه ذكر شد، تغييرات حادث در سياست خارجي روسيه، موجب شده است تا مسكو در ايجاد روابط سياسي با كشورهاي ديگر به اهدافي كه در پي ذكر مي شود توجه بيشتري داشته باشد.

1- امنيت ملي

رهبران روسيه روابط صميمانه اي با كشورهاي غربي برقرار كرده اند ؛ هر چند روسيه از لحاظ نظامي مستقيماً از سوي كشورهاي غربي تهديد نمي شود، اما قصد دارد تا با اتخاذ تمهيداتي از لحاظ نظامي و استراتژيكي از آمادگي لازم براي رويارويي با دشمن برخوردار باشد. روسيه حساسيت خاصي نسبت به مسئله امنيت كشورهاي تازه استقلال يافته آسيايي مركزي دارد و از نفوذ غرب در اين منطقه جلوگيري مي كند ؛ مثلاً در چچن از طريق سركوب نيروهاي استقلال طلب، به دنبال تسلط بر اوضاع و به شدت نگران عواقب ناشي از رشد اصول گرايي اسلامي است. مسكو مثل گذشته براي ايجاد و امنيت و ثبات در كشورهاي همسايه و همجوار خود مثل ايران ارزش و اهميت خاصي قائل است و به همين لحاظ، با ايران روابط خوبي برقرار ساخته است تا در مواقع لازم با ايران همكاري كند و بدين سان، خطر ناشي از ناامني در كشورهاي همجوار برطرف شود.

2- ارتقائ جايگاه روسيه در عرصه روابط بين الملل

اكثر كارشناسان سياسي در مورد اين مطلب هم عقيده اند كه مردم روسيه همواره احساس ملي گرايي قدرتمندي داشته اند و هميشه مسكو خود را در طول تاريخ در صحنه سياست بين الملل نيرومند جلوه داده است. امروز با توجه به نفوذ فرهنگ غربي در جامعه روسيه، عده اي از روس ها نگران اين مسئله اند كه فرهنگ و ميراث روسيه تحت تسلط فرهنگ و تمدن غربي قرار گيرد و بدين سان، اعتقادات و رسوم رايج در كشور صدمه ديده، موجوديت فرهنگي و ملي روسيه پايمال گردد و به همين منوال، روسيه نتواند در عرصه روابط بين الملل مثل گذشته حضور فعالي داشته باشد و آن چنان كه بايد و شايد براي حفظ منافع خود اقدام نمايد. مسكو براي تثبيت موقعيت خود در جهان با سازمان ملل متحد همكاري نزديكي دارد، ولي بعضي مواقع به ديگر كشورها نشان مي دهد كه بدون همكاري مسكو، سازمان ملل متحد و شوراي امنيت نمي توانند به اهداف مورد نظر خود نائل آيند. در حال حاضر روسيه كماكان در محافل بين المللي و در زمينه هاي مختلف خود را كشوري توانمند و قدرتمند جلوه مي دهد و احتمالاً اين مسئله در آينده هم تداوم خواهد داشت.

3- تقويت موقعيت اقتصادي روسيه

بعد از فروپاشي شوروي، روسيه روابط تجاري و اقتصادي خود را با كشورهاي مختلف به خصوص كشورهاي غربي تقويت كرده، براي توسعه صادرات كشور اهتمام ورزيده و از سرمايه گذاري خارجي براي تقويت بنيه اقتصادي كشور استقبال كرده است. روسيه مثل بسياري از كشورهاي دنيا قصد دارد كه از طريق جذب سرمايه گذاري خارجي، به خصوص سرمايه گذاري آمريكا و كشورهاي اروپايي، به توسعه صنايع داخلي كمك كند و در نتيجه، كالاهاي بيشتري به كشورهاي ديگر صادر كند. روسيه از تحريم اقتصادي كشورهايي مثل عراق به طور جدي حمايت نكرد، چون اين اقدام از لحاظ اقتصادي به نفع مسكو نبود

4- حفظ ثبات در عرصه روابط بين الملل

شايد هيچ يك از اهداف سه گانه اي كه از آنها نام برده ايم به اندازه اين هدف براي مسكو مهم و ارزشمند نباشد. به جرئت مي توان گفت كه اهداف مذكور زير مجموعه اين هدف هستند ؛ چون روسيه از لحاظ ايدئولوژيكي به گسترش همكاري هاي خود با كشورهاي ديگر خصوصاً كشورهاي غربي علاقه زيادي نشان مي دهد و اين امر خود، مستلزم ايجاد ثبات در صحنه روابط بين الملل است. به طور كلي روسيه در موقعيتي قرار دارد كه بايد به فكر حل مشكلات عمده داخل كشور باشد و رهبران روسيه ايدئولوژي خاصي را براي حل اين مشكلات تدارك ديده اند. از ديدگاه آنها، روسيه بايد براي تنش زدايي و ايجاد ثبات در عرصه روابط بين الملل اهتمام ورزد تا از اين طريق، همكاري هاي مسكو با كشورهاي ديگر رونق يابد و در نهايت، از طريق جذب سرمايه و تكنولوژي پيشرفته به درصد رشد اقتصادي بالاتري نائل آيد. وقتي در صحنه روابط بين الملل حفظ كند .

بنابراين، عمده ترين هدف روسيه بعد از فروپاشي شوروي دستيابي به ثبات در عرصه سياست بين الملل است. مسكو از اين طريق مي كوشد تا بر مشكلات داخلي خود فائق آيد و از راه گسترش همكاري هاي خود با كشورهاي مختلف، جايگاه و موقعيت خود را در جهان حفظ كند و در نتيجه، گام مثبتي براي تأمين منافع ملي خود بردارد.روسيه نيم نگاهي به ايجاد امنيت براي كشور، حفظ و ارتقاي جايگاه خود در مقايسه با ديگر كشورهاي رقيب در عرصه روابط بين الملل دارد و به همين ترتيب، براي تقويت موقعيت اقتصادي خود اهتمام مي ورزد، اما از همه بيشتر به ايجاد صلح و ثبات و كاهش درگيري ها در مناطق مختلف جهان علاقه مندي نشان مي دهد تا بدين وسيله، بتواند به خوبي سياست خود را در دوران فعلي تنظيم و به مرحله اجرا بگذارد.

 البته بررسي سياست هاي مسكو در قبال كشورهاي خارجي همواره اين نكته را هم مشخص نموده است كه رهبران روسيه خواهان ايجاد تسلط سياسي بر ديگر كشورها هستند و در مواقع لازم در اين راستا از بكارگيري زور خودداري نمي كنند. نبايد تصور كنيم كه مسكو صرفاً از طريق ايجاد روابط مسالمت آميز با ديگر كشورها براي رسيدن به منافع خود در صحنه سياست بين الملل اقدام مي كند و بايد توجه داشت كه تلاش مسكو براي ايجاد ثبات و تنش زدايي در جهان فقط به طور مقطعي براي مسكو حائز اهميت است و احتمالاً در آينده تمايل بيشتري به كاربرد خشونت عليه ديگر كشورها براي تأمين منافع ملي خود نشان خواهد داد.