منطقه خاورمیانه در آستانة تحولات بزرگی قرار دارد. این تحولات به منزلة پایان یک مرحله و آغاز مرحلة دیگری است که در بسیاری موارد از مرحلة پیشین متفاوت است. چگونگی حکمرانی، متدهای حکومت کردن، جایگاه قوای سه‌گانه در حکومت، زیرساخت‌های حکومت، روش‌های مدیریتی و ارتباطات داخلی و خارجی از مهم‌ترین مسائلی است که در مرحلة جدید دگرگونی‌های خاورمیانه دستخوش تحول خواهد شد.‏

هر روزه از تعداد کسانی که نسبت به حقیقت تغییر در منطقه خاورمیانه تردید دارند، کاسته می‌شود. مسئله تغییر، حقیقتی است که برابر چشم جهانیان در کشورهای عربی به طور گسترده‌ای در حال وقوع است. شاید بتوان گفت پاسخگویی حکام عرب به مطالبات عمومی برای تغییر برای مدت‌ زمانی کوتاه موجب تداوم قدرت آن‌ها شود، به عنوان مثال در گذشته برخی حکام عرب تصمیم گرفته بودند یک سلسله تغییرات ضروری در قانون اساسی خود به عمل آورند، مثلاً علی عبدالله صالح، رئیس‌جمهوری یمن قول داده بود با تغییر قانون اساسی، دیگر خود را کاندیدای ریاست جمهوری نکند و تعهد داده بود تا ریاست جمهوری در خانواده یا حزب او مورثی نشود، اما این وعده‌ها تأثیری در کاهش اعتراضات نداشت.

تحولات فوق بیانگر این است که فضای جدیدی در خاورمیانه بوجود آمده و در حال گسترش در تمامی جهان عرب است، این امر نشان می‌دهد موازنة قوا میان دولت‌ها و ملت‌ها در حال دگرگونی است.‏
اگر کسی چند ماه قبل خبر می‌داد که در این منطقه چنین حوادثی رخ خواهد داد، همه می‌گفتند او رؤیا می‌بافد یا برخی او را به تمسخر می‌گرفتند، اما اکنون با توجه به تحولی که در خلق و خوی ملت‌های عرب به وجود آمده است، بسیار دشوار خواهد بود که بتوان اوضاع این کشورها را به حالت گذشته بازگرداند، حتی اکر کسی بخواهد چنین هدفی را دنبال کند، وضع برایش بسیار پیچیده می‌شود، چون خود و کشورش را در تنگنایی قرار خواهد داد که راه خروجی برای آن وجود ندارد. کمترین هزینه‌ای که باید برای بازگرداندن وضع کنونی کشورهای عربی به شرایط پیش از شروع قیام‌ها پرداخت، قتل عام گسترده مردم است. حکام این کشورها برای توقف قیام‌ها ناگزیرند دست به کشتارهای جمعی بزنند که هیچ کس نمی‌تواند شمار دقیق قربانیان و تبعات چنین حرکتی را محاسبه کند. بسیار بعید به نظر می‌رسد حکام کنونی جهان عرب چنین ریسکی را بپذیرند.‏

علاوه بر اوضاع و شرایط حاکم در داخل جهان عرب، شرایط جهانی نیز دگرگون شده است، این شرایط متأثر از سیاست‌ قدرت‌های بزرگ در قبال رژیم‌های عربی است. قدرت‌های خارجی با تأکید بر ثبات در رژیم‌های عربی، تلاش کرده‌اند از وقوع هر نوع تغییر و تحول ناگهانی در این کشورها جلوگیری کنند.‏ روشن است بروز چنین رفتاری از سوی قدرت‌های خارجی در قبال رژیم‌های حاکم بر جهان عرب، حاصل اطلاعات غلطی است که دستگاه‌های اطلاعاتی خارجی در خصوص واقعیات موجود، از درون کشورهای عرب جمع‌آوری کرده‌اند.‏
چنانچه به مواضع کشورهای غربی در قبال حوادث تونس نگاهی بیندازیم، خواهیم دید که این کشورها مواضعی همراه با نگرانی و حیرت و بعضاً متناقض اتخاذ کردند. این کشورها در مدت زمانی کمتر از یک ماه، چند بار رفتار خود را در قبال این حوادث تغییر دادند و به طور مکرر دچار تناقض شدند، آن‌ها در آغاز قیام مردم تونس، از زین‌العابدین‌بن علی حمایت کردند، اندکی بعد با مشاهده اوضاع جدید در تونس، مواضع خود را تغییر دادند و بالاخره او را رها کردند تا ساقط شد.‏

در قبال تحولات مصر، کشورهای غربی به ویژه آمریکا با شتاب بیشتری عمل کردند، چون آن‌ها نگران بودند که ممکن است با ادامة این روند، زمام امور از دست آن‌ها خارج شود و بار دیگر با انقلابی مواجه شوند که در راستای منافع آن‌ها نباشد.‏ به رغم این که رژیم‌های طرفدار مبارک می‌گویند قیام مردمی در مصر بخشی از توطئه آمریکا برای رهایی از رژیم مبارک بود، اما باید به این نکته اشاره کرد که آمریکا خوب می‌داند که معنای یک تحول مهم استراتژیک در شرایط کنونی جهان عرب، که بر آن فضایی مخالف سیاست‌های آمریکا حاکم است، چیست.‏

با توجه به برخی دلایل می‌توان پی برد که چرا آمریکا از تحولات مهم استراتژیک جهان عرب شناخت دقیق‌تری نسبت به سایر کشورهای غرب دارد. مهمترین این دلایل عبارتند از:‏

۱ـ آمریکا همواره از ثبات در جهان عرب به عنوان یکی از اهداف اساسی خود سخن می‌گوید. ثبات مورد نظر آمریکا در جهان عرب بدین معنا است که وضع موجود باید استمرار یابد، چون گفته می‌شود چنین وضعی را خود آمریکا در جهان عرب به وجود آورده است، همچنین موجودیت این کشورها از اوایل دهة 70 قرن گذشته میلادی، توسط آمریکا تضمین و حمایت شده است، ایالات متحده آمریکا در دهه‌های گذشته کمک‌های اطلاعاتی، نظامی و مالی گسترده‌ای در اختیار رژیم‌های عرب گذاشته بود. از سوی دیگر، آمریکا با بیشتر این رژیم‌ها، هماهنگی‌های امنیتی و سیاسی داشته است. ‏سیاستمداران بلندپایه آمریکا نیز همواره در اظهارات خود، تاکید می‌کردند که برای جلوگیری از روی کار آمدن اسلام‌گرایان، از رژیم‌های موجود جهان عرب حمایت خواهند کرد، چون از نظر آن‌ها، جایگزین قطعی این رژیم‌ها، اسلام‌گرایان خواهند بود.‏
بنابر این رهبران آمریکا همواره بر این مهم تأکید کرده‌اند که چنانچه بخواهیم از خطرات و تهدیدات احتمالی آینده درجهان عرب جلوگیری کنیم، ضروری است تا ثبات را در این کشورها تقویت کرده و به حفظ وضع موجود کمک کنیم. آمریکایی‌ها می‌گویند با انجام اصلاحات، می‌توان دولت‌های کنونی جهان عرب را تقویت کرد، چون انجام اصلاحات، به بهبود شرایط اجتماعی و اقتصادی در این کشورها کمک می‌کند و در این شرایط، غربی‌ها می‌توانند با خطرات احتمالی آینده مقابله کنند و دامنه اعتراضات علیه خود را کاهش دهند. ‏در واشنگتن هیچ یک از سیاستمداران، آشکارا و رسماً موضعی در خصوص ضرورت تغییر نظام‌های تونس و مصر اتخاذ نکردند، رهبران آمریکا با اعلام این مطلب که ممکن است در کشورهای عرب مداخله نظامی کنند، تلاش دارند از رژیم‌های ضعیفی چون رژیم حاکم بر یمن یا سایر رژیم‌های عرب منطقه حمایت کنند.‏
همان طور که دولتمردان آمریکایی‌ از زمان تصدی «کیسینجر» بر وزارت خارجه‌شان تا به امروز گفته‌اند، ترجیح می‌دهند به جای ملت‌ها، فقط با اشخاص مطرح در رژیم‌ها تعامل داشته باشند، چون مخالف بازگشت منطقه به دوران پس از وقوع انقلاب‌های ناسیونالیستی عربی در گذشته هستند، این انقلاب‌ها به جدایی سوریه و مصر در سال ۱۹۶۱ منجر شد و پیامدهای این انقلاب‌ها تا سال ۱۹۶۷ ادامه یافت.‏

‏۲ـ تغییر در منطقه خاورمیانه به نفع اسرائیل نیست. روشن است که آنچه به نفع اسرائیل نیست، به نفع آمریکا و غرب هم نخواهد بود. اسرائیل می‌خواهد کشورهای عربی روز به روز ضعیف‌تر شوند زیرا ضعف این کشورها موجب افزایش برتری این رژیم در منطقه خواهد شد. بنابر این برای اسرائیل عاقلانه نیست تحولاتی را تایید کند که مشخص نیست به کجا خواهد انجامید، این رژیم خوب می‌داند کشورهایی که منطقه را به تغییر دعوت می‌کنند، از این رژیم تنفر شدیدی دارند، حتی این رژیم خوب می‌داند که علت قیام ملت‌های عربی، تا حد زیادی به دلیل دوستی برخی حکام عرب با تل‌آویو یا به دلیل برقراری مذاکرات صلح میان این رژیم‌ها با تل‌آویو است.‏
برای رژیم صهیونیستی عاقلانه نیست به سقوط رژیم‌هایی کمک کند که طی سه دهه گذشته، نقش حائل امنیتی برای او داشته‌اند، رژیم‌های خودکامه عرب، بسیاری از خطراتی را که در آفریقای عربی، اسرائیل را تهدید می‌کرد، را از بین بردند، به عنوان مثال می‌توان به مصر و ارتش نیرومندش اشاره کرد که در گذشته تهدیدی برای رژیم صهیونیستی محسوب می‌شد، اما در سه دهه گذشته و در دوران ریاست جمهوری مبارک، این تهدید از بین رفت.‏

‏۳ـ عامل سوم، در تبیین نگاه استراتژیک آمریکا به تحولات کنونی جهان عرب از اهمیت بیشتری برخوردار است. آمریکا به این واقعیت توجه دارد که سقوط رژیم‌های موجود در جهان عرب یا به بروز شکاف در بدنه حکومت‌ها یا تبدیل آن‌ها به رژیم‌های تکثرگرا خواهد انجامید و ممکن است درگیری و منازعه میان دو طیف از کشورهای دموکراتیک و کشورهای مخالف آنها، به وجود آید.‏
نکتة دیگر این که تبدیل رژیم‌های موجود عربی به رژیم‌های متکی به مردم و برخوردار از ویژگی‌های جوامع مدنی، این خطر را برای غرب به ویژه آمریکا در پی خواهد داشت که اوضاع منطقه را به دوران پس از انقلاب‌های ناسیونالیستی عربی بازگرداند، طبیعی است که آمریکا از چنین شرایطی خرسند نخواهد بود، اما پیش از آن که بتواند رژیم‌های انقلابی را سرنگون کند، ناگزیر است وارد منازعه‌ای تلخ و خسارت‌بار با آن‌ها شود، همچنین آمریکا نگران است کشورهای عربی در شرایط جدید، به تلافی شکست ژوئن ۱۹۶۷، واکنش تاریخی جدیدی نسبت به آن حقارت نشان دهند.‏

آنچه که در پی تحولات یاد شده حاصل خواهد شد، این است که استمرار قیام‌ها می‌تواند به ظهور دولت‌های غیر مطیع و مخالف سیاست‌های آمریکا منجر شود، برای اولین بار در تاریخ اعراب است که جهان، ظهور قدرت جدیدی را در منطقه مشاهده می‌کند که تاکنون در صحنه تاریخ غایب بود. این قدرت جدید مجموعه کشورهای عربی هستند که دیدگاه‌های خود را از منظر جدید، یعنی نظام دموکراتیک به عنوان هدف، آزادی فردی به عنوان وسیله و استقلال ملی به عنوان هدف نهایی مطرح می‌کنند.‏

آنچه بر شرایط فوق مترتب خواهد شد، این است که تحرکات ناسیونالیستی مخالف غرب و رژیم صهیونیستی بار دیگر در جهان عرب ظهور خواهد کرد و از سوی دیگر موضوع ثروت جهان عرب به ویژه نفت و نقش رژیم‌های عربی در حراست از آن مطرح خواهد شد. سرمایه‌های جهان عرب و نقش آن در توسعه و رشد کشورهای عربی، روابط کشورهای عربی با یکدیگر، روابط اعراب با سایر کشورهای جهان، نقش ملت‌های عرب در منازعه با رژیم صهیونیستی و همچنین جایگاه جهان عرب به عنوان قدرتی برومندتر از گذشته در منطقه، از دیگر پیامدهای تحولات کنونی در جهان عرب محسوب می‌شود.‏
نتیجه‌ای که بر تحولات اخیر مترتب خواهد شد این که کشورهای عربی به عنوان یک بازیگر مهم، نقشی مؤثرتر در منطقه ایفاء خواهند کرد؛ موضوعی که تا به امروز وجود نداشته است، همچنین این بیداری اسلامی، زمینه را برای از بین بردن منازعات مذهبی و فرقه‌ای فراهم خواهد کرد، چون پس از شکست جنبش‌های ناسیونالیستی در جهان عرب، منازعات و اختلاف فرقه‌ای و مذهبی در سراسر این منطقه گسترش یافت.‏

در اینجا سئوالی مطرح می‌شود:
آیا این میزان تغییرات ریشه‌ای و گسترده به نفع آمریکا و رژیم صهیونیستی خواهد بود؟ آیا غرب در عرصة بین‌المللی، منطقه‌ای، ملی یا محلی، سیاست را به حال خود رها خواهد کرد؟ آیا این تحولات، کل روابط بین‌المللی و جایگاه و موقعیت کشورهای جهان را در دنیای کنونی متحول نخواهد کرد؟ آیا این تحولات، چالشی بسیار خطرناک برای منافع و سیاست‌های غرب، به خصوص آمریکا، در منطقه و جهان نخواهد بود؟
به هرحال آمریکا در نتیجة این تحولات، با دشمنانی در جهان عرب مواجه خواهد شد که با یک ساختار جدید تاریخی به رویارویی با این ابرقدرت خواهند پرداخت. آمریکا از این پس با کشورهایی در جهان عرب روبرو خواهد شد که در جهت مدرن‌سازی خود گام بر می‌دارند و زمینه را برای نوعی از پیشرفت اجتماعی و ملی که تاکنون تاریخ این منطقه آْن را به یاد نداشته است، آماده خواهند کرد.‏ این تحولات، به تقویت و تحکیم موقعیت و جایگاه جهان عرب به عنوان یک جامعة ذاتاً آزاد و برخوردار از حقوق شهروندی، به عنوان دو پارامتر اساسی برای حیات حقوقی و سیاسی این کشورها، منجر خواهد شد. بدین ترتیب آمریکا پس از این تحولات، با کشورهایی مواجه خواهد شد که دولت‌هایشان با شهروندان و نهادهای حاکم بر جوامع، تعامل نزدیک خواهند داشت، چون با وقوع تغییرات واقعی در این کشورها، قدرت به مردم منتقل خواهد شد و قدرت در اختیار کسی خواهد بود که مردم او را برگزیده‌اند.‏

نتیجه‌گیری
به طور خلاصه باید گفت منافع بین‌المللی و منطقه‌ای آمریکا و متحد راهبردی‌اش رژیم صهیونیستی، پروسه تغییر و تحول در کشورهای عربی را بسیار دشوار کرده است. بر خلاف آنچه که در تونس و مصر اتفاق افتاد، در سایر کشورهای عربی، وقوع تغییرات مشابه، دشوار است، شرایط خاص حاکم بر تونس و مصر زمینه را به شکلی رقم زد که یک سلسله تغییرات نسبی در این کشورها رخ دهد، اما بعید به نظر می‌رسد در سایر کشورها نیز چنین تغییری به سرعت روی دهد.‏ هر چند پروسة تغییر در کشورهای عربی به طور ناگهانی و با شتاب بسیار زیاد آغاز شد، اما استمرار آن طولانی، پیچیده و بسیار پرهزینه خواهد بود. چون مخالفان این تغییر در داخل یا خارج این کشورها در کمین و مترصد فرصت هستند تا آن را هدایت کنند.‏
یکی از اهداف دشمنان تغییر در کشرهای عربی، جلوگیری از وقوع تحولات جدیدی است که شرایط جهانی را عمیقاً دگرگون خواهد کرد؛ تغییرات کنونی از منطقة جدیدی آغاز شده است که پیامدها و تبعات آن بر سیاست‌ها و منازعات جهان، برای مدتی که فقط خدا می‌داند چقدر طول خواهد کشید، تأثیرگذار خواهد بود.

منبع: بررسی استراتژیک