به اعتقاد کارشناسان و تحلیلگران مسائل بین‌الملل، وقوع انقلاب‌های عربی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا پیام‌آور فضای جدیدی از تعاملات برای کشورهای منطقه خواهد بود که در سایه آن، وقوع تغییرات بنیادین و بر هم خوردن توازن قوای منطقه‌ای امری بسیار محتمل خواهد بود. گفتنی است که وقوع انقلاب مردمی در مصر از مهم‌ترین تحولات منطقه به شمار می‌رود و نحوه تعامل با آن از حساسیت بالایی نزد کشورهای دخیل در حوادث خاورمیانه برخودار است. در این میان دیدار مقامات و مسئولان کشورهای ایران و مصر پس از یک دوره رکود از جمله نشانه‌های این تغییرات محسوب می‌گردد.

نگارنده این سطور در این مقاله بر آن است تا با نگاهی تاریخی به توصیف روابط ایران و مصر از زمان هخامنشیان تا عصر حاضر بپردازد. 

هخامنشیان و مصر باستان
پیشینه تاریخی حضور ایران در مصر و برقراری ارتباط میان دو بازیگر نظام بین‌الملل به دوران پادشاهی هخامنشیان باز می گردد. امپراطوری هخامنشیان از چنان وسعتی برخوردار بود که تا آن هنگام چشم روزگار نظیر آن را ندیده بود. امپراطوری آنان غرب آسیا، جنوب شرقی اروپا و شمال شرقی آفریقا را در بر می‌گرفت. در این هنگام خلیج فارس، دریای عمان، دریای سیاه، دریای مدیترانه، دریای سرخ و اقیانوس هند تحت حکومت آنها بود.

ایرانیان در دوران داریوش هخامنشی پس از عبور از دریای مکران (عمان) و سواحل جزیره عربستان، وارد دریای سرخ و از آنجا با 200 فروند کشتی به مصر رسیدند. طی این اکتشافات، داریوش دستور داد تا به منظور اتصال دریای مدیترانه به دریای سرخ  ترعه نیل را حفر کنند. در کتیبه ای که در این رابطه در حفاری های باستانی مصر به دست آمده و به خط میخی نوشته شده است، داریوش می گوید: «من پارسی هستم. از پارس مصر را گرفتم. من فرمان حفر این ترعه را دادم که از رودخانه‌ای به نام نیل که در مصر جاری است تا دریایی که به پارس می رود. پس از آن این ترعه حفر شد، چنانکه فرمان دادم کشتی‌ها از مصر از وسط این ترعه به سوی پارس روانه شدند، چنانکه میل من بود».

منظور داریوش از گشودن این راه دریایی تنها بسط و توسعه فرمانروایی نبوده، بلکه هدف وی گشایش راه های بسته دریاها به روی بازرگانان ایرانی بوده است. ایرانی‌ها پس از این اکتشافات و گشودن راه‌ها، اقدام به آبادانی این مناطق نیز کردند. آن ها قنات را در این مناطق حفر کردند و مردم را با این شبکه آبیاری آشنا نمودند. از هخامنشیان تا ساسانیان، نظم و امنیت ایرانی بر این آبراه ها حکم فرما بوده و در پرتو آن صلح، آرامش، تجارت و ارتباطات شکوفا و پویا بوده است.

رفتار انسان منشانه قوم آریایی موجب شد که فنیقی ها که خراجگزار مصر بودند و از ظلم، ستم و بی‌عدالتی آن ها به خشم آمده بودند، به ایران گرایش پیدا کرده و تحت الحمایه ایران در آمدند. این مسئله با ناخشنودی مصری ها روبرو شد و لذا به تحریک یونانی‌ها اقدام به آتش‌افروزی کردند. لذا کمبوجیه (کامبوزیا) جانشین کوروش به تشویق فنیقی‌ها به سوی مصر حرکت کرد و در سال 525 پیش از میلاد با تصرف «ممفیس» پایتخت فراعنه، مصر به صورت یکی از ایالت‌ها یا خشترپاون (به یونانی ساتراپ) امپراتوری هخامنشی در آمد. به این ترتیب حدود نفوذ هخامنشیان تا حبشه و زنگبار و تمام سواحل و سرزمین های شمال و شرق آفریقا گسترش یافت. توجه به این نکته ضروری است که در تصرف مصر نیروهای دریایی فنیقی‌ها کمک بسیاری به نیروی دریایی هخامنشی نموند.

کمبوجیه بعد از ورود به مصر به شیوه کوروش که به ادیان و آداب و رسوم ملل احترام می‌گذاشت و معابد آن ها را محترم می‌شمرد و به بازسازی و مرمت آنها همت گماشت. معبد مصری «سائیس» را مرمت کرد و به رسم پادشاهان باستانی مصر، مراسم نیایش مذهبی به جای آورد. کمبوجیه شئونات جامعه متمدن مصری را به جای آورد و فرهنگ، مذهب و رسوم مصری ها را گرامی داشت.[1]

در زمان داریوش، مصری‌ها به تحریک یونانی‌ها علیه ایران شورش کردند. به ناچار داریوش وارد مصر شد و شورش را فرونشاند و به طوری که گفته شد، دستور احداث ترعه سوئز را صادر نمود. اداره حکومت مصر در زمان وی و پس از او [خشایار شاه] به همان حالت سابق بود. به این ترتیب که امرا و روحانیون مصر به همان حقوق و اختیارات سابق ابقا شدند. سرانجام پس از ظهور اسلام، رابطه بین دو ملت وارد مرحله جدیدی شد؛ دولت‌های وقت ایران از مصر به عنوان دروازه ورود اسلام به آفریقا و غرب یاد می‌کردند. سال‌های اواسط نیمه اول قرن هفتم میلادی، برابر با اولین سال‌های تاریخ هجری، دوره رشد نفوذ و بسط سرزمین‌های قلمرو اسلامی بود. بدین ترتیب مصر در زمان خلافت عمر به دست عمر وعاص از دست ایرانیان و یونانیان خارج شد و به تصرف اعراب مسلمان درآمد.

روابط ایران و مصر پیش از انقلاب اسلامی
در دوره  قاجاریه (سال 1848 میلادی)، دولت وقت ایران تصمیم گرفت در هر یک از شهرهای ممالک عثمانی که دارای منافع تجارتی است، کنسولگری ایجاد نماید و 8 سال پس از این تصمیم، یعنی در سال 1855 میلادی، برای اولین بار مبادرت به اعزام یک مأمور موقت به عنوان «مصلحت گذار» از استانبول به قاهره نمود. درسال 1921 میلادی، سرکنسولگری ایران در قاهره تبدیل به سفارت گردید. به ‌رغم مناسبات خانوادگی که در این زمان میان پادشاهان دو کشور وجود داشت، روابط سیاسی میان دو کشور در سال 1960 میلادی و به دنبال برقراری رابطه سیاسی میان ایران و رژیم صهیونیستی، قطع شد. این روابط به مدت 10 سال قطع بود و در این مدت سیاست خارجی ایران و مصر در خلیج فارس و دریای سرخ در تقابل با یکدیگر بود. به دنبال شکست اعراب در جنگ 1967 میلادی و انتقاد ایران از اسرائیل و محکوم کردن اراضی اشغالی اعراب، روابط دو کشور بهبود یافت و در 1970 میلادی از سر گرفته شد. اما در پی درگذشت جمال عبدالناصر درسال 1970 میلادی پروتکل برقراری روابط میان ایران  و مصر به امضای مقامات دو کشور رسید. در این برهه از زمان «انور سادات» رئیس جمهوری مصر در 11 اکتبر 1970 میلادی وارد تهران شد. گفتنی است که گرایش‌های آمریکایی سادات در بهبود روابط میان ایران و مصر بی تاثیر نبوده است.

روابط ایران و مصر پس از انقلاب اسلامی
سادات به تدریج از سیاست‌های ناسیونالیستی عبدالناصر عدول کرده و در نهایت همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1979 میلادی، با رژیم صهیونیستی قرارداد «کمپ دیوید» را منعقد کرد که عاملی برای قطع مجدد روابط میان ایران و مصر گردید.
مصر در جریان جنگ ایران و عراق به حمایت از متحد عربی خود مبادرت ورزید.
عوامل دیگری نیز در تیرگی مناسبات فی‌مابین دو کشور نقش داشتند که عبارتند از:

- پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، دولت مصر به شاه معدوم پناه داد و پس از مرگش اجازه دفن وی را در داخل کشور مصر داد.

- دولت مصر در مساله جزایر ایرانی تنب و ابوموسی، از ادعاهای واهی امارات عربی متحده پشتیبانی کرد.

- تلاش مصر برای حضور و گسترش نفوذ امنیتی خود در منطقه خلیج فارس، با مخالفت جدی جمهوری اسلامی ایران روبرو شد.

در پی خاتمه جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، مصر در وهله نخست با مشکل افزون‌طلبی‌های عراق در جهان عرب مواجه شد و در مرحله بعدی که با اشغال کویت آغاز شد، با مرزبندی‌های جدید سیاسی مواجه گردید. این موضوع قاهره را وا ‌داشت تا در جهت تغییر هم‌پیمان‌های منطقه‌ای خود گام بردارد. از این ‌رو با توجه به جایگاه جمهوری اسلامی ایران در منطقه و نقش آن در تحولات جهانی و منطقه‌ای بر آن  شد تا در جهت بهبود روابط با ایران گام بردارد.

لذا مشاهده می‌گردد که از اواسط دهه 1990 میلادی بهبودهایی در روابط دو کشور حاصل شد. در دوران ریاست جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی گام هایی در راستای برقراری روابط میان دو کشور برداشته شد، اما به نتیجه نرسید. حسنی مبارک در تاریخ 30 خرداد ماه سال 1379 طی یک تماس تلفنی، عضویت ایران در گروه 15 را به آقای خاتمی رئیس جمهوری وقت ایران تبریک گفت. گفتنی است که سیاست‌های تنش‌زدایی دولت اصلاحات و همکاری های نظامی اسرائیل با ترکیه در این بهبود روابط بی‌تاثیر نبود. مصر، محور استراتژیک اسرائیل و ترکیه را موجب تغییر موازنه قوا در منطقه به زیان  خود می‌دانست. شاید بتوان دیدار محمد خاتمی رئیس جمهوری اسلامی و حسنی مبارک رئیس جمهوری مصر در حاشیه اجلاس سران جامعه اطلاعاتی جهان را مهم ترین تحول پس از قطع روابط ایران و مصر دانست.

«عمرو موسی» وزیر امور خارجه وقت مصر در این باره اذعان داشت: «محور تقارن قاهره–تهران گامی در جهت بازسازی توازن منطقه در برابر اتحادهای جدید از قبیل توافقنامه نظامی اسرائیل و ترکیه است». [2] در راستای تلاش برای بهبود روابط دو کشور، سفیر مصر در اتریش در دسامبر 1996 میلادی گفت: «ذهنیت غلطی برای ما ایجاد کرده اند مبنی بر اینکه ایران یک قدرت دشمن نسبت به جهان عرب است. این در حالی است که ایران به حکم عوامل تاریخی، باستانی و فرهنگی، در واقع یک قدرت اضافه بر قدرت اعراب است. پس چرا ما باید با کشوری با این وسعت و تاثیر گذاری مبارزه و دشمنی کنیم».[3] در اواخر اکتبر 1998 میلادی نیز مصر با فرستادن «محمد ریفای» به تهران که رده سفیر را داشت، روابط سیاسی خود را با ایران ارتقا داد.[4] لازم به ذکر است که وی بلند پایه ترین دیپلمات مصری است که از زمان پیروزی انقلاب اسلامی در تهران خدمت کرده است.

در مقطعی نیز دکتر احمدی نژاد در نشستی مطبوعاتی در ابوظبی اعلام کرد که ایران به شکل قاطع به دنبال تجدید رابطه با مصر است و تا آنجا در این ارتباط جدی است که "اگر دولت مصر اعلام آمادگی کند تا پایان وقت اداری همین امروز سفارت ایران را در قاهره برپا می کنیم". در پاسخ «احمد ابوالغیط» وزیرخارجه مصر از این سخنان استقبال کرده و اعلام داشت که با منوچهر متکی، همتای ایرانی خود، در این زمینه گفتگو خواهد کرد. اما موضع شدید دولت مصر به بهانه ساخت فیلم «اعدام فرعون» مجددا موجب سردی روابط شد. این فیلم توسط ستاد «پاسداشت شهدای نهضت جهانی اسلام» به عنوان یک سند تاریخی پیرامون دوره‌ای از تاریخ مبارزات مردم مسلمان علیه رژیم اشغالگر قدس ساخته و در آن نسبت به عقد قرارداد کمپ دیوید به وسیله انور سادات اعتراض شده بود.

این موضع مصر نشان داد که قاهره نسبت به قرارداد کمپ دیوید تعصب دارد. حمله اسرائیل به غزه و کامل شدن حلقه محاصره غزه از طریق بستن گذرگاه رفح به وسیله دولت مصر، نیز نمونه آشکاری ازهمکاری دولت مبارک برای پیوند با صهیونیست‌ها برای اعمال فشار بر مردم مظلوم فلسطین بود. این حادثه نشان داد که دست دولت مصر در دست آمریکا و اسرائیل است و جمهوری اسلامی ایران نمی‌تواند با دولت وابسته مصر نزدیکی و ارتباط استراتژیک داشته باشد. این در حالی بود که رابطه با دولت قاهره نیز به معنی رابطه داشتن با ملت مصر نبود؛ زیرا نظام خفقان و دیکتاتوری مبارک اجازه برقراری رابطه مستقیم ملت مصر با ملت ایران را نمی‌داد.

نتیجه‌گیری
همچنانکه در مقدمه بحث نیز بدان اشاره شد، برکناری حسنی مبارک در شرایط کنونی و تمایل مقامات این کشور وضعیت مناسبی را برای برقراری رابطه مسالمت آمیز و دوستانه میان این دو کشور استراتژیک در منطقه خاورمیانه و جهان اسلام فراهم آورده است که بهره‌برداری از شرایط مذکور می‌تواند گام موثری در پیگیری منافع ملی نظام اسلامی ایران قلمداد گردد.  

--------------------------------------------------------------------------------
[1] ویل دورانت (1365)، تاریخ تمدن، مجلد 1، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ص 409
[2] روزنامه کیهان، 13 خرداد، 1375
[3] جعفری ولدانی، اصغر(1376)، نگاهی تاریخی به جزایر ایرانی تنب و ابوموسی، تهران: موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، ص 598
[4] روزنامه جمهوری اسلامی، 9 آبان، 1377

منبع: پورتال جامع سیاسی سیاست ما