مسائل مرتبط به اورانيوم ضعيف‎ شده و مسموميت ناشي از آن، در اين سال‌هاي گذشته، از زمينه علمي فراتر رفته است.
"ماسيمو زوچتي" استاد در مدرسه پلي‎تكنيك تورن در ايتاليا و نويسنده اين مطلب متخصص "راديو پروتكسيون" (حفاظت پرتو افكني) و اورانيوم ضعيف ‎شده از سال 1999 بوده است. پس از تجربه انتشار بررسي‌هاي علمي در نشريات، كنفرانس هاي بين المللي در ايتاليا درباره اورانيوم ضعيف‎ شده، موضوع اين نوشته به ارزيابي تأثيرات احتمالي اورانيوم ضعيف ‎شده روي محيط زيست و بهداشت در جنگ عليه ليبي (2011) اختصاص دارد.
به كار بستن اورانيوم ضعيف‎ شده از همان آغاز جنگ عليه ليبي در ارگان هاي خبري منتشر شد.

خصوصيات فيزيكي خاص و قابليت نفوذ فوق‌العاده اورانيوم
با خصوصيات فيزيكي خاص، به ويژه چگالي آن كه به اين ماده قابليت نفوذ فوق العاده‌اي مي‌دهد، و بايد علاوه بر اين به بهاي بسيار نازل آن اشاره كنيم (بهاي اورانيوم رقيق‎ شده براي هر كيلو، 2 دلار است) و به همين ترتيب مشكلات نگهداري اين زباله اتمي است كه در مجموع به نحو بارزي در زمينه نظامي كاربرد پيدا مي‌كند. اگر به شكل صحيح به كار گرفته شود، آلياژ [اورانيوم -تيتان] ماده خيلي مؤثري براي ساخت نفوذگر با تكيه به انرژي جنشي خواهد بود، قطعه فلزي با چگالي بالا، وقتي كه با شتاب بالا پرتاب مي شود، مي تواند جدار زرهي را بشكافد. در روند نفوذ، بخش قابل توجهي از اورانيومي كه به شكل قطعه گداخته (گرمازايي شديد نزديك 5000 درجه سانتي گراد) به حالت غبار درآمده، وقتي جدار زرهي را مي شكافد و از سوي ديگر به هواي آزاد مي رسد، تأثير مخرب فزاينده ‎تري مي‌يابد.

حساسيت اشتعالي اورانيوم ضعيف‎شده، مزيت آن را براي كاربردهاي نظامي افزايش مي‌دهد
اين خاصيت "حساسيت اشتعال در دماي محيط " (پيرو فوريسيته)، به عنوان مثال، خصوصيت گوگرد در كبريت، در نتيجه علاوه بر چگالي بالا، حساسيت اشتعالي در اورانيوم ضعيف‎ شده مزيت آن را براي كاربردهاي نظامي به عنوان سلاح آتش‎زا افزايش مي‌دهد.
سرانجام، در مرحله اصابت روي شيء، سختي نسبي اورانيوم ضعيف ‎شده (در آلياژ تيتان) موجب مي شود كه قابليت برندگي ‎اش را حفظ كند، به عبارت ديگر، پرتاب شونده مثل گلوله سربي در اصابت با جداره زرهي كلاهك آن پهن نمي شود و شكل لوله اي خودش را حفظ كرده و قابليت نفوذي آن از بين نمي رود. اورانيوم ضعيف‎ شده مطمئناً در جنگ خليج به سال 1991، به همين گونه در بمباراني كه به تاريخ سپتامبر 1995 ناتو روي جمهوري صرب در بوسني انجام داد و علاوه بر بمباران يوگوسلاوي به سال 1999، در قرن حاضر نيز در حمله به افغانستان و عراق به سال 2003 به كار برده شده است.

به‎ كار گيري اورانيوم غني‌شده در جنگ بالكان توسط نيروهاي ناتو
به ‎كار گيري ماده اورانيوم ضعيف‎ شده در جنگ سومالي و بوسني مركزي و مركز-شرقي (به ‎ويژه در گستره منطقه اي كه پيرامون سارايوو را در بر مي‌گيرد) در سال هاي 1990، در فلسطين و در شليك هاي آزمايشي نيروهاي ناتو، در حال حاضر پرونده كاملي وجود ندارد.
بين جنگ افزارهايي كه به اورانيوم ضعيف‎ شده مسلح مي‌باشد مي‌توانيم از موشك كروز تاماهاك نام ببريم كه كاربرد آن در جنگ بالكان طي بهار 1999 اگرچه توسط ناتو تكذيب شد ولي با آنچه بعداً در مناطق جنگي كشف گرديد، توسط اتحاديه اروپا به تأييد رسيد. علاوه بر اين در كتيبه ده فرماني كه براي افسران و تمام افرادي نوشته شده بود كه با لباس نظامي راهي كوزوو بودند، دستورالعمل زير توصيه شده بود كه مربوط است به حضور اورانيوم ضعيف‎ شده در منطقه و به ويژه "تاماهاك"، در مقدمه دستورالعمل چنين نوشته شده است:
"تماس با وسايل حمل و نقل و ابزارهاي ارتش صرب در كوزوو مي تواند براي سلامتي نظاميان و غير نظاميان خطرناك باشد. وسايل حمل و نقل و تجهيزات تخريب شده و يا رها شده تنها توسط افراد متخصص مي تواند مورد بازرسي قرار گيرد. خطر مي تواند ناشي از اورانيوم ضعيف ‎شده حاصل از بمباران توسط ناتو باشد كه به شكل مستقيم و به شكل غير مستقيم، تجهيزات را آلوده ساخته است. علاوه بر اين، "كوليماتورها" داراي تريتيوم است و ابزارها و سامانه هاي هدف‎ياب مي تواند تشعشعات راديو اكتيو داشته باشد و براي آن هايي كه اين ابزارها را بازرسي مي كنند خطرناك است".

بر اساس راه‎كارهايي كه براي اجتناب از انفجارهاي اورانيوم ضعيف‎ شده مطرح گرديده، "از هر وسيله‌اي يا تجهيزاتي كه فكر مي كنيد ممكن است با مهماتي كه داراي اورانيوم ضعيف ‎شده بوده اند و يا موشك كروز تاماهاك مورد حمله قرار گرفته اند اجتناب كنيد. به مهمات اورانيوم ضعيف ‎شده ‎اي كه در مسيرتان پيدا می كنيد دست نزنيد. اگر به نظرتان مي رسد كه هوا آلوده است، فوراً فرمانده خودتان را مطلع سازيد. هر كجايي كه هستيد با هر وسيله اي كه در محل مي يابيد، منطقه اي را كه آلوده تشخيص داده ايد علامت گذاري كنيد. اگر در منطقه آلوده به سر مي بريد، دست‎كم، از ماسك و دستكش حفاظتي استفاده كنيد. به بهداشت شخصي‌تان به بهترين شكلي رسيدگي كنيد. دائماً خودتان و لباس هايتان را بشوئيد".

مقدار اورانيوم ضعيف‎ شده در موشك‌ها
به ويژه بر اساس منابع گوناگون از 3 كيلوگرم تا حدود 400 كيلوگرم اختلاف نظر وجود دارد. در يادداشت ها، منابع مختلفي درباره اين موضوع معرفي شده كه مي توانيد ببينيد كه براي ارزيابي تأثيرات آن در طبيعت داراي اهميت بسيار زيادي مي باشد.
اين تفاوت هاي بزرگ در داده‌ها را به سادگي مي توان توضيح داد. كلاهك برخي از موشك‌هاي كروز مسلح به اورانيوم ضعيف‎ شده است. موشك‌هاي ديگر نيز اورانيوم ضعيف ‎شده دارند ولي نه به عنوان مهمات بلكه به عنوان بال متعادل‎گر در طول پرواز.
در نتيجه مي توانيم دو مورد را مورد بررسي قرار دهيم:

_ فرضيه اوّل: پهپاد با كلاهك اورانيوم. 400 كيلو گرم اورانيوم ضعيف‎ شده.

_ فرضيه دوم: پهپاد بدون كلاهك اورانيوم. 3 كيلوگرم اورانيوم ضعيف شده.

محاسبه تأثيرات اورانيوم ضعيف‏ شده در طبيعت و در رابطه با سلامتي انسان
در بررسي‌هاي گسترده‌اي كه نويسنده به مسائل و مشكلات اورانيوم ضعيف‎ شده اختصاص داده، پيش از اين موضوع محاسبه آلودگي به راديواكتيو اورانيوم در موشك‌هاي كروز -پهپادها- مطرح شده است: به ويژه درباره موشك هايي كه در سال 1955 روي بوسني پرتاب شد.
اگر الگوهايي را كه در مقالات پيشين مطرح گرديده در چشم انداز قرار دهيم، مي توانيم به شكل موضعي يعني در مناطق بمباران شده در مورد چگونگي عمل تنفسي نتيجه گيري كنيم و با محاسبه‌اي كه دست‎كم تنها در موارد عيني، به ما اجازه مي دهد تا بگوييم كه درجه آلودگي در حدي است كه چشم‎ پوشي از آن جايز نيست.
با فرض اصابت پهپاد تاماهاك كه از 3 كيلوگرم (در بهترين حالت) تا 400 كيلوگرم (در بدترين حالت) خرج اورانيوم ضعيف‏ شده دارد، پس از احتراق شديد در 5000 درجه سانتي گراد، زباله ابري با ابعاد متغيير توليد مي‌كند. ذرات غبار، به همان شكلي كه گفتيم، از عناصري در ابعاد [0.5-5] ميكرون تشكيل شده است. در فاصله 500 تا 1000 متر از نقطه اصابت مي توان زباله ابري را تنفس كرد كه به اندازه كافي معني ‎دار خواهد بود، يعني توده‌اي از عناصري به جرم (1 ننوگرم = هزار ميلياردم كيلوگرم است) انجام گرفته و با قطع نظر از تأثيرات آتش‎ سوزي GEN II محاسبه اي كه بر اساس كد و تنها با محاسبه يك ساعت تنفس در فضاي غبارآلود ناشي از انفجار و باز هم با قطع نظر از عناصر مابعدي كه مي تواند به افزايش ابعاد انفجار بينجامد، طي يك ساعت تنفس ذرات راديو آكتيوي كه از طريق تنفس زباله-ابر وارد دستگاه تنفسي مي شود، بسيار حائز اهميت است.

70 درصد اورانيوم ضعيف‎ شده در موشك‌ها آتش‌زا هستند
افرادي كه در مجاورت اين زباله-ابر قرار مي‌گيرند، نخستين گروه قربانيان را تشكيل مي‌دهند.
موشكي كه به هدف اصابت مي‌كند قابليت اشتعال داشته و غبارهاي اكسيده را در محيط پراكنده مي‌سازد -بر اساس حساب احتمالاتي كه در اين بررسي انجام گرفته_ 70 درصد اورانيوم ضعيف‎ شده موجود در موشك‌هايي كه "هوشمند" ناميده‌اند و هميشه به هدف اصابت مي‌كند، آتش‌زا بوده و تقريبا نيمي از آن جزء اكسيدهاي محلول است.
محاسبات ذره‏ شناسي نشان مي دهد كه غبار اكسيد اورانيوم ضعيف ‎شده از راه دستگاه تنفسي وارد بدن انسان مي شود و ذرات بسيار كوچكتري را نيز به وجود مي آورد كه از غبارهاي اورانيوم در صنايع نيز كوچكتر است، يعني به اندازه‌اي كم تر از ميكرون.
در مورد سرنوشت غبار اورانيوم ضعيف‎ شده در بدن انسان، راه اصلي جذب آن همان گونه كه مي دانيم راه دستگاه تنفسي است كه بخشي از غبارها محلول و بخش ديگر در مايعات بدن غيرمحلول مي‌باشد.

60 درصد اكسيد اورانيوم از طريق دستگاه تنفسي وارد بدن انسان شده و در آن رسوب مي‌كند
با توجه به خصوصيات اكسيد اورانيوم ضعيف‎ شده حاصل از كاربردهاي نظامي، ضروري است كه به تفاوت عملكرد و عكس العمل‌هاي آن با غبارهاي حاصل از فعاليت‌هاي صنعتي در زمينه اورانيوم بپردازيم. در هر صورت تقريبا 60 درصد از آنچه در عمل تنفسي وارد بدن انسان شده است در دستگاه تنفسي رسوب كرده و مابقي در بازدم آزاد مي‌شود.
علاوه بر اين تقريبا 25 درصد از عناصر وارد شده در بدن كه تقريبا 1 ميكرون قطر دارد تا مدت زيادي در شش ها باقي مانده در حالي كه مابقي در مجاري تنفسي بخش بالا رسوب مي‌كند و سپس وارد دستگاه گوارش مي شود، بخشي از آن از راه ادرار تخليه مي‌شود، ولي بخش ديگر اين عناصر روي استخوان‌ها رسوب كرده و تراكم ايجاد مي‌كند.
اين 25 درصد عناصر بسيار كوچك [ميكرون‎ پايه] باقي‎مانده در شش‌ها، نيمي از آن به شكل محلول در مايعات بدن جريان پيدا مي‌كند و نيمي ديگر به شكل نامحلول باقي خواهد ماند.

انواع مسموميت‌هاي حاصل از اورانيوم ضعيف ‎شده
اين نوع فعل و انفعالات و مجاورت در محيط آلوده تا كنون در موقعيت‌هاي پيشين كه مرتبط به تابش ذرات آلفا در شش‌ها مي‌باشد، بين شهرنشينان ديده نشده است. چگونگي اين نوع مجاورت با حد نصاب ضايعاتي كه در حفاظت پرتو افكني در نظر مي‌گيرند كاملا تفاوت دارد و بررسي آن حتي از نمونه‌هايي كه در مورد افرادي كه در هيروشيما و ناكازاكي قرباني پرتوافكني‌هاي شديد بوده‌اند قابل تفكيك مي‌باشد.
استانداردهاي حفاظت پرتو افكني بر اساس چنين مشاهداتي بوده و در نتيجه مي‌تواند خطر چنين مواردي را تقليل دهد.
وقتي به انواع ديگري از مسموميت، بجز مسموميت راديولوژيك بپردازيم، از دو ديدگاه موضوع روشن خواهد شد:

_ از ديدگاه تركيب غبارهاي فوق العاده كوچك اورانيوم ضعيف ‎شده كه از كاربرد سلاح‌هاي نظامي منشأ مي‌گيرد

_ از ديدگاه مسموميت شيميايي اورانيوم

اكسيد اورانيوم ضعيف‎ شده، داري مسموميت شيميايي و پرتو افكن است
مسموميت محيط زيست توسط اكسيد اورانيوم ضعيف ‎شده ناشي از مصارف نظامي، داراي مسموميت شيميايي و پرتو افكن است: در نتيجه بايستي تأثيرات [هم‎ افزايانه] (سينرژيك) اين دو عامل تركيبي را ارزيابي كرد. به عبارت ديگر، پرتو افكني و مسموميت شيميايي اورانيوم ضعيف ‎شده در هم‎بايي با يكديگر، "كوكتلي" را به وجود مي آورد كه به شكل ما بعدي خطرات آن را افزايش مي‌دهد. سپس بايد از عامل آب و هوايي خشك ليبي ياد كنيم كه به عنوان عامل مساعد در پراكندن ذرات اورانيوم عمل كرده و موجب مي گردد كه طي سال‌ها مردم، اين ذرات ميكرون‎ پايه را تنفس كنند. ساز و كار عمل اصلي در كوتاه‎ مدت و در درازمدت به تعليق درآمدن غبار و نتايج بلعيدن آن از طريق دم و بازدم است.

خطر اورانيوم ضعيف‎شده براي مردم ليبي
خطر اورانيوم ضعيف‎ شده براي مردم ليبي به دليل كاربرد آن در جنگ 2011 با رويكردي باز و با تكيه به بررسي‌هايي كه اخيرا در اين زمينه صورت پذيرفته، مورد بررسي قرار گرفته است. خطر پرتوهاي آلفا در شش‌ها هنوز در رابطه با محيط شهري مورد بررسي قرار نگرفته‌اند. با اين وجود ارزيابي اندازه‌ها و خطر حاصل از دو نوع تاماهاك (3 كيلوگرم و 400 كيلوگرم اورانيوم) مي تواند ما را به نتايجي چند هدايت كند.
در بهترين حالت (به‎ فرض اينكه 1000 تاماهاك با 3 كيلوگرم اورانيوم - يادآوري مي كنم كه در روز اوّل جنگ 112 شليك از اين نوع موشك را اعلام كردند) از ديدگاه آماري تعداد افرادي كه دچار تومور مي شوند بسيار اندك است. مسئله آمار، امّا به هيچ عنوان موجب قضاوت درباره اين نوع سلاح‌ها كه قابل پذيرش است يا نه، نخواهد بود و يا تأييد كم ‎ضرر بودن آن نيز نمي‌باشد. در بدترين حالت (يعني بر اساس 1000 تاماهاك با 400 كيلوگرم اورانيوم) تعداد افرادي كه به تومور مبتلا خواهند شد چندين هزار نفر خواهد بود.

منبع: خبرگزاری فارس