دکتر احمد بخشی استاد دانشگاه تربیت مدرس، عضو هیات علمی مرکز مطالعات آفریقا و معاون پژوهشی مرکز مطالعات آفریقا در این مرکز پژوهشی هستند. وی همچنین در حوزه مطالعات آفریقا، دارای کتاب هایی چند و همچنین مقالاتی متعدد درباره این حوزه  در کشور هستند. در این حال با توجه به سابقه مطالعات ایشان در زمینه کشورهای آفریقایی و شناخت وی از مسائل این قاره گفتگویی را با ایشان ترتیب داده ایم:

چنانچه ما شاهدیم به نظر می رسد تحولات کنونی مصر به سمت انتقال قدرت در این کشور در حرکت است. در این حال اگر بخواهیم شرایط کنونی این کشور را دوران گذاری به سمت قانون اساسی نوین بدانیم و بر روی نقش ارتش مصر متمرکز شویم، نقش ارتش را در تحولات آتی با چه مولفه هایی قابل ارزیابی می دانید؟
در واقع در دوران گذار، بسیاری از پیش بینی ها و بسیاری از مباحث تا حدی ریسک پذیر است و تحلیل قطعی نمی توان داشت و تحلیل ها متناسب با دخالت یک سری از عوامل دیگر نقص‌پذیر می شوند. در این حال با توجه به تحولات اخیر، ارتش و به طور حتم نیرو های امنیتی نقش بسیار مهمی در تحولات سیاسی مصر ایفا می کنند. در این بین اینکه چرا ارتش و نیروهای امنیتی مهم شده به ساختار سیاسی و ژئوپلیتیکی مصر بر می گردد.
مصر بعد از ایجاد رژیم صهیونیستی در همسایگی آن، چندین جنگ داشته است و فضای حاکم بر مصر هم ایجاب می کند که نقش نیروهای امنیتی و ارتش قوی باشد و خود تبدیل به نیرویی تاثیرگذار در سیاست گذاری گردد. در این حال با امنیتی تر شدن مصر از زمان انور سادات، نیرو های امنیتی هم موثرتر شده است در این حال باید گفت که نقش ارتش و نیروهای امنیتی در دوران کودتا و پس از آن بیشتر از نقش نیروهای مدنی بوده است و تاثیر گذاری آن ها هم به نوعی است که چند رهبر پیشین مصر ارتشی بودند که از متن ارتش برخاسته اند.
در تحولات اخیر هم  با توجه به مدیریت جنبش اجتماعی مصر، ارتش آنان را همراهی کردند و در تحولات پس از مبارک هم در حال به دست گرفتن سیستم هستند. در این حال با توجه به نقش آنان در تدوین قانون اساسی جدید، این نقش همچنان پررنگ خواهد بود و این نقش تا زمانی این گونه است که مساله ای به نام مساله اعراب و اسرائیل وجود داشته باشد. یعنی تا زمانی که این مساله وجود دارد نمی توان از نقش ارتش و نیروی امنیتی در مصر غافل شد. در این حال اگر فضای سیاسی در مصر فضایی آرامی باشد، شاهد پررنگ تر شدن جامعه مدنی و نیروهای اجتماعی در مقابل کمرنگ شدن ارتش خواهیم بود. در این حال باید گفت که این نقش ارتش در مصر حتی از ترکیه نیز پررنگ تر است و حالتی آماده باش دارد. در این فضا من این احساس را دارم که حتی اگر فرایند را طوری احساس کنند که مطابق میل خودشان به پیش نمی رود ممکن است دست به یک سری از کودتاها بزنند تقریبا شبیه کودتای ضد اسلام گراها در الجزایر در دهه۱۹۹۰

وضعیت گروه های معترض، گونه های آن ها و میزان انسجام (اشتراکات و اختلافات) آن ها در وضعیت کنونی مصر چگونه است؟
گروه های معترض دارای دامنه ای وسیع در این کشورند. در این حال این بدنه ی اصلی مصر بدنه ای اسلام گرا است و در کنار آنان مسیحیان و ... به گونه ای قرار دارند که من به آن  ائتلاف رنگارنگی از ایدئولوژی ها نام  مینهم. چنانچه الغد، الوفد، التجمع، اخوان المسلمین، حزب ناصری، جمعیت ملی برای تغییر، جنبش آوریل و حتی شخصیت های معروف مانند البرادعی هم هستند. گذشته از این نیز سوسیالیست هایی نیز هستند که در کنار ملی گراها و اسلام گراها هر کدام خواسته هایی دارند و به دنبال ایفای نقش خود هستند. در این حال با از بین رفتن فضای سرکوب دوران مبارک اکنون همه به دنبال استفاده از این فضا برای ایفای نقش های خودشان هستند. در این شرایط هر گونه انسجام و اختلاف در شرایط کنونی را نمی توان بررسی کرد و باید دید که گرو های اجتماعی چه مانیفست و چه ایدئولوژی را در زمان انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی بیان می کند.

با توجه به نقش اخوان المسلمین در تحولات و جنبش اخیر مصر، آیا به راستی  نگاه اخوان المسلمین به مدل حزب عدالت و توسعه در ترکیه دوخته شده است و این راستا حرکت می کند؟ در این حال این امر سیاستی تاکتیکی است یا استراتژیکی؟
در نگاه به اخوان از بیرون، خیلی تصور می کنند این حزب به دنبال افراط گرایی اسلامی است اما عملا آنان می گویند رویکرد میانه رو و محافظه کاری دارند. در این حال در فضای اخیر نیز نشان داده است که درجه محافظه کاری اخوان خیلی بالا است حتی در زمانی که تحولات اخیر می خواست شروع شود گروه ۶ آوریل وقتی فراخوان برای روز خشم  دادند در ابتدا اخوان مخالفت کرد و بعد وارد اعتراض ها شد.
علاوه بر این باید این نکته را متذکر شد که به طور کلی ایدئولوژی ها و احزاب وقتی در مرحله ایدئولوژی هستند و ماقبل عمل گرایی و پیش اجرایی، ممکن است رویکردی افراطی و ایدئولوژیک داشته باشند، اما زمانی که وارد مرحله عمل می شوند بسیاری از افراطگرایی ها تعدیل می شود و یا کنار گذاشته می شود و امر واقع این است که زمانی که گروهی سر کار می آید متناسب با شرایط زمانی و مکانی و ساختار نظام بین الملل و منطقه ای عمل کند. در این حال من  احساس می کنم با توجه به اینکه رویکردی محافظه کارانه در پیش گرفته است بیشتر به دنبال این است که در فضای حاضر سهم بیشتری از کیک پس از مبارک داشته باشد و خیلی از تحلیل گران هم معتقدند این حزب فضای خوبی برای مانور دارد.
من اعتقاد دارم رهبران اخوان مدل ترکیه را به عنوان مدلی ترکیه ای در برابر مدل القاعده ای نام می برند و چون می خواهند هم فضای بین المللی و منطقه ای در سطح جهان اسلام با هدف کاهش تعارضات را با خود همراه کنند و هم موفقیت مدل ترکیه را  مورد نظر قرار دارند می گویند به آن نزدیک تر هستند. این امر اکنون در واقع تاکتیکی است که در صورت به صحنه ی عمل آمدن از سوی اخوان، مدلی استراتژیک خواهد شد. در این حال باید گفت که ساختار جامعه مصر و تفکرات مصری باعث خواهد شد تا مصر الگویی جدید را  عرضه کند که متناسب با جامعه مصر باشد.

اگر به نقش غرب و  امریکا در مصر توجه کنیم امریکا و غرب با توجه به نقش محوری مصر در جهان عرب از کدام یک از موارد تحولات عمیق اجتماعی و دگرگونی های رفورمی و سطحی در مصر حمایت می کند؟ در این راستا دلایل و متغیر هایی که در نگرش سیاست خارجی امریکا به مصر موثر است را چه می دانید؟
تا کنون مصر به دنبال رفورم بوده است و شواهد و عملکردها نیز موید این رفتار است. در این حال یکی از ضعف های جنبش های شمال آفریقا این است که رهبری و ایدئولوژی ندارند؛ لذا  سمت و سوی تحولات روحیه و حالتی رفورمی و سطحی و ظاهری می یابد و در ساختار تغییرات بنیادین انجام نمی گیرد. در این حال این رفورم در استراتژی امنیت ملی امریکا پس از ۱۱ سپتامبر هم لحاظ شده است که رژیم های پادشاهی برای ما هزینه بردار هستند در نتیجه به دنبال تغییراتی بودند. باید در نظر گرفت که تنها این بعد از قضیه و مطرح شدن تئوری توطئه مطرح نمی باشد، زیرا نقش نیروهای اجتماعی و مردم نادیده گرفته می شود.
اما در عین حال باید این نکته را بیان کرد که امریکا در این تحولات کنار ننشسنه تا تحولات به پایان برسد و سپس وارد عمل شود بلکه این کشور علاوه بر اینکه از قبل برنامه داشته، هم اکنون نیز متناسب با تحولات، برنامه ریزی و جهت گیری می نماید. اکنون نیز در تونس و مصر هم فضا را به سوی رفورم، مدیریت می کند و مقطعی به طور مثال ۶ ماهه را برای کاهش تندروی در نظر می گیرد تا فضا به سمت اعتدال پیش رود. گذشته از این امریکا و غرب علاوه بر منافع خود، امر دیگر را نیز در نظر دارند و آن هم منافع اسرائیل است و تلاش می کنند تا فضا را به سمت رفورمیسم ببرند چون اگر فضا انقلابی شود ممکن است ناسونالیست ها و اسلام گراها، علیه اسرائیل دست به اسلحه برند و جنگ اعراب و اسرائیل دوباره احیا شود.

با توجه به نقش اقلیت مسیحی قبطی در مصر نقش این اقلیت را در تحولات کنونی و فراروی این کشور چگونه مورد بررسی قرار می دهید؟
قبلا در انفجارهای گذشته مثل اسکندریه دولت تلاش می کرد تا بین قبطی ها و مسلمان اختلاف ایجاد کند تا قبطی ها از مسمانان بترسند، اما شما در مراسم تشیع جنازه قبطی ها شاهد هستید که مسلمانان نیز در بیرون از کلیسا خضور دارند و از آنان محافظت می کنند و این نشان دهنده این است که سیاست تفرقه اندازی بین این دو گروه خنثی می گردد و نوک پیکان اتهامات هم از جانب مسلمانان و هم از جانب مسیحیان به سوی دولت جهت می گیرد و دولت متهم اصلی معرفی می گردد. این همکاری ها به نحوی است که در برپایی اعتراضات در میدان التحریر نیز مسیحیان شرکت دارند و با تحولات اجتماعی همراهی می کنند اما باید توجه داشت که قبطی ها بر اساس درصدی که در جامعه دارند خواهان نفوذ و قدرت هستند و در این حال با توجه به همکاری آنان در جریان براندازی مبارک، نقش آنان باید در آینده سیاست و حکومت در مصر لحاظ گردد.

چنانچه شورای عالی نظامی حاکم بر این کشور در راستای تغییر حداکثری مورد مطلوب مردم و احزاب منتقد حرکت نکند چه سناریوهایی را برای آینده این کشور می توان متصور شد؟
در واقع شورای عالی حاکم ممکن است در راستای تغییر حداکثری و بنیادی نباشد، زیرا یکی از وظایفش همین موضوع می باشد اما فضا را برای انتخابات دموکراتیک آماده می کنند و اجتماعات هر هفته نیز نشانگر این است که شورای عالی نظامیان نباید فرایندی غیر قانونی انجام دهد و یا انتخابات را به تاخیر اندازد بلکه می بایست خواسته های معترضین را لحاظ کند. باید توجه داشت که حرکت در مسیر خواسته های مخالفان توسط شورای عالی نظامی در مسیر تحقق اهداف نظامیان است زیرا این گروه بدون شک در تدوین قانو ن اساسی و برگزاری انتخابات منافع خود را لحاظ خواهند کرد و از این فرصت هم استفاده می کنند تا فضای افراط را بکاهند. در این حال آنان اعلام کرده اند در ۶ ماه آینده انتخابات را برگزار می کنند اما باید منتظر ماند و دید که دیگر گروه های اجتماعی چه میزان از آرای مردم را جذب می کنند.

احتمال تسری هر گونه تحول در این کشور به دیگر کشورهای منطقه به خصوص شمال آفریقا را در دوران گذار چگونه ارزیابی می کنید؟
به طور حتم تحولات تونس تاثیر دومینویی و یا سونامی وار بر منطقه داشته است و امروزه ما شاهد حرکات شبیه به تحولات تونس و مصر هستیم. اما باید توجه داشت که با توجه به ساختار کشورها و نقش منطقه ای و گرو های ایفاگر نقش، شکل تحولات ممکن است فرق کند اما بسیاری از اندیشمندان و تحلیلگران، آینده خاور میانه را با آینده مصر ارتباط داده اند و تاثیرات آن را هم اکنون می بینید که حداقل در بقیه دیگر کشورها مثل اردن یمن و ... تاثیر داشته.
در این حال چون در بسیاری از این کشورها رهبری و ایدئولوژی های مخالف وجود ندارد، ممکن است فضا به سمتی پیش رود که امریکا مدیریت کند. در این بین چون گرو های جوان آغازگر تحولات بوده اند، این احتمال وجود دارد که این حرکت ها را مدیریت کند؛ امری که اولویت را با توجه به ترکیب و خواسته نیروها، آن را نه بیداری اسلامی بلکه تحولات پسااسلام نام می نهد و معتقد است که این جوانان دیگر مانند ۳۰ یا ۴۰ سال گذشته و یا حتی مانند پدرانشان نمی اندیشند بلکه نسل جوانان خواستار تفسیری متفاوت از پدرانشان می باشند. اما به نظر من فضای کلی تحولات نشان از تقاضای مردم برای احیای هویت اسلامی شان دارند و امید می روند که اسلام گرایان معتدل بتوانند از این فضا استفاده نمایند، امری که می تواند برای جهان اسلام مفید باشد و برداشت های افراطی و تفریطی مانند القاعده و سلفی ها را کمرنگ نماید.

منبع: مرکز بین المللی مطالعات صلح