جریان تکامل زندگی سیاسی و جنبه روان شناختی رفتاری قذافی نشان می دهد که به طور جدی به بیماری خود بزرگ بینی دچار است و نمی تواند دوری از حکومت دیکتاتوری اش را برای خود هضم کند. با درک درست از شخصیت قذافی در پیشینه تاریخی وی، می توان بی ثباتی شخصیتی را به وضوح در تصمیم گیری های او مشاهده کرد.
وی از سال ۱۹۶۹م تا کنون مستبدانه بر رأس امور کشور لیبی تکیه زده است. در جهان امروزی با توجه به چهره منحوس القاعده در سطح بین الملل و تندروی ها و سخت گیری های این گروه، قذافی همچنان در برابر اصلاحات، دگر اندیشی و تفکرات نوین از خود مقاومت نشان می دهد و تنها هدف وی حفظ ثبات قدرت و حکومت دیکتاتوری اش برای همیشه است. حتی تصمیم او برای کنار گذاشتن سلاح های کشتار جمعی اش را نمی توان در چارچوب انجام اصلاحات وی در نظر گرفت؛[۱] زیرا او برنامه کنار گذاشتن این سلاح ها و دنبال نکردن روند دسترسی به این نوع تسلیحات را به این دلیل پیگیری نمود که می خواست از این عمل برای ارائه یک چهره دموکرات و طرفدار مردم از خود در ذهن آحاد جامعه اش استفاده کند تا ضمن جلب نظر مساعد جامعه اش به سوی خود، از حساسیت های غرب نسبت به حکومتش بکاهد.

ظهور قذافی در لیبی
با توجه به سیستم حکومتی وی و روابط محدودی که دولتش با سایر کشورها دارد، نمی توان به درک جامعی از چهره سیاسی او و کشورش رسید؛ با این حال تاریخ، همواره قذافی را با جاه طلبی هایش در رأس دولت لیبی به خاطر می آورد. او برای اولین بار در تاریخ ۱ سپتامبر ۱۹۶۹ در انظار عمومی ظاهر شد، پس از آن در جریان سرنگونی شاه ادریس، قذافی و سایر افسرانی که او را در این کار یاری کرده بودند کل قانون اساسی این کشور را ملغی اعلام کرده و با طرح یک قانون اساسی جدید توسط شورای فرماندهی انقلاب، خود را به بالاترین مقام در لیبی رسانده و حکومت دیکتاتوری اش را آغاز کرد. در ابتدای کار رژیم جدید لیبی درپی موازی سازی روابط با مصر برآمد،[۲] در این راستا قذافی در گفتمان ناسیونالیستی جهان عرب تلاش کرد روابط خود را با کشور همسایه اش -مصر- توسعه دهد تا جلب حمایت مصر از حکومتش را برانگیزد، در مقابل دولت مصر نیز به حکومت جدید لیبی یعنی قذافی کمک کرد که پایه های حکومت لرزانش را محکم کند. جمال عبد الناصر با در آغوش گرفتن معمر قذافی، حمایت خود و کشورش را از سرهنگ اعلام کرد و راه چگونگی به دست گرفتن و تقویت ابزارهای رسانه ای در لیبی را به معمر قذافی نشان داد؛ مشاوران مصری اوضاع نابسامان بروکراسی اداری در لیبی را نظم بخشیدند و در بخش آموزش و پرورش به ارائه مدل های جدید آموزشی در سطوح مختلف در لیبی پرداختند تا چهره جدیدی از لیبی و قذافی را در جهان عرب ترسیم کنند. در واقع جمال عبد الناصر کمک به تغییرات اساسی دستگاه حکومتی لیبی را تنها با هدف حمایت صرف از قذافی انجام نداد، بلکه به دنبال استفاده از فرصت سرمایه گذاری در لیبی و کسب سود اقتصادی از دولت تازه تأسیس لیبی بود.

سخت گیری های امنیتی سرهنگ
با این حال قدرت گرفتن قذافی ضریب امنیتی محکمی را برای وی ارائه نمی داد، چراکه او برای تثبیت دیکتاتوری اش نیاز به حمایت های داخلی و بین المللی داشت، در این میان در دسامبر ۱۹۶۹ توسط وزیران کشور توطئه ای برای سرنگونی قذافی طرح ریزی شد، چراکه در ایدئولوژی حکومتی آنان اندیشه های رادیکالیستی قذافی جایی نداشت، آن ها انجام یک کودتای نظامی را علیه سرهنگ پی ریزی کردند اما با اقدام به موقع دستگاه امنیتی کودتا به جایی نرسید، قذافی دریافت که برای تثبیت قدرتش نیاز به کنترل شدید اوضاع حکومتی دارد. در این راستا او فرماندهی شورای انقلاب را در لیبی شخصاً به عهده گرفت و قوانین مربوط به حفاظت از انقلابش را وضع کرده و هر گونه اقدامی در جهت مخالفت با انقلابش را جرم و غیرقانونی توصیف کرد.[۳] همچنین در طی دو هفته سمت وزیر دفاع و نخست وزیر کشور را خود به عهده گرفت تا مانع از بروز هر گونه جنبش در دستگاه حکومتی اش شود، در واقع این اقدامات قذافی در نتیجه بدبینی و تردید وی نسبت به اطرافیانش صورت گرفت که او را از شکل گیری کودتا در کشورش به شدت ترسانده بود. به همین دلیل در تمام هیأت های نمایندگی در سطوح حکومتی اش، اعضای خانواده و دوستان نزدیکش را به کار گرفت تا مانع بروز هر گونه تنش در تضاد با حکومت دیکتاتوری اش بشود. از آن پس برای جلب توجه و حمایت مردمش، کوشید تا روابطش را با سایر کشورهای اسلامی بسط دهد، اسامی و علائم لاتین را از سطح شهرهای کشورش حذف کرده و فروش مشروبات الکلی و مواد مخدر را در لیبی ممنوع اعلام کرد. اما این اقدامات نتوانستند ذره ای از بدبینی مردم لیبی را نسبت به حکومت دیکتاتور کم کند، چراکه او برای مردم در جریانات سیاسی کشورشان حق انتخابی باقی نگذاشته بود و خود بدون باقی گذاشتن هیچ رقیبی، بر مسند قدرت تکیه زده بود. از دیگر اقدامات سرهنگ برای تثبیت حکومتش می توان به تنش زدایی از روابط قاهره-طرابلس اشاره کرد و در طی رایزنی های او و انورسادات آن ها مشکلات جزئی ای که در اختلافات مرزی داشتند را حل کردند. سادات نیز در حمایت از قذافی حکومت او را مشروع و قانونی برشمرد.

ایدئولوژی سرکوب
در تاریخ ۲۵ آوریل ۱۹۷۳ قذافی از طرابلس به سلمان نقل مکان کرد تا خود را از تهدیدات احتمالی قاهره فارغ کند، چراکه با وجود روابط نزدیک با قاهره، بازهم او نسبت به مصر مشکوک بود و از جهت آن احساس خطر می کرد، پس از آن او حمله سیستماتیک به نظام اداری و همچنین قشر روشنفکر جامعه را آغاز کرد و در نطق خود در شهر زواره ۵ راهبرد را در جهت ادامه حکومتش، برای همگان تشریح کرد که عبارت بودند از:

۱) تعلیق همه قوانین موجود و اجرای قوانین شریعت مدار اسلامی!

۲) پاکسازی کشور از موج بیماری های سیاسی

۳) ایجاد و استفاده از شبه نظامیان برای حمایت از حکومتش و مردم

۴) انقلاب اداری

۵) انقلاب فرهنگی[۴]

مدل حکومت داری ابداعی قذافی
سرهنگ قذافی در واقع به یک بیماری خود بزرگ بینی دچار بود، چراکه طی یک سخنرانی در ۹ نوامبر ۱۹۷۴ او یک مدل جدید حکومتی را تحت عنوان نظریه سوم بین الملل! ارائه کرد که معتقد بود در آینده ای نه چندان دور جایگزین کمونیسم و دموکراسی در جهان خواهد شد.[۵] با این کار در عمل او هدف ارائه یک مدل جدید حکومتی را نداشت، زیرا نه قدرت انجام چنین کاری را داشت و نه دانشش را، اما در صدد بود تا اذهان عمومی جامعه مدنی کشورش را نسبت به سایر اصول حکومت داری تخریب کند تا آن ها مدل ارائه شده توسط خودش را بپذیرند و خیال مخالفت با آن را رها کنند. در همین راستا بود که او نظربه خود را سه جلد کتاب تحت عنوان کتاب سبز ارائه داد. قسمت اول این کتاب که در سال ۱۹۷۵ منتشر شد به ارائه راه حل برای مشکلات دموکرات ها پرداخته بود، کتاب دوم او که در سال ۱۹۷۷منتشر شد به ارائه راه حل برای مشکلات اقتصادی پرداخته بود و در کتاب سوم نیز راهکارهایی برای پرداختن به مسائل اجتماعی ارائه کرده بود.[۶]
در ژانویه ۱۹۷۶ برای اولین بار کنگره جهان عرب در طرابلس تشکیل جلسه داد و در دوم مارس ۱۹۷۷ نیز کنگره دوباره به افتخار حضور فیدل کاسترو به عنوان مهمان تشکیل جلسه داد. در این کنگره قذافی اعلام کرد که اداره دولت لیبی از این پس به صورت توده ی مردمی خواهد بود. او در حالی برقراری چنین سیستم حکومتی به ظاهر مردمی ای را اعلام کرد که در واقع این سیستم به سرهنگ، جواز عمق بخشیدن به حکومت دیکتاتوری اش را می داد. حال آنکه پیاده سازی دولت توده مستلزم وابستگی دولت به سایر همسایگان است اما قذافی اعلام کرده بود حفظ اقتدار سیاسی و اقتصادی مردمش را از طریق یک حکومت مردم مدار در نظر دارد. در این بین قذافی با تشکیل جوخه های مرگ در سال ۱۹۸۰ به تهدید و ارعاب مردم و مخالفان سیاسی اش پرداخت. در همان سال قذافی دستور انحلال همه سازمان ها و احزاب مخالف حکومتش را صادر کرد، اما شاید خطرناک ترین ابزار قضایی سرکوب مخالفانف در سال ۱۹۹۷ به تصویب رسید که طبق آن دولت جواز می یافت همه ی خانواده ها یا شهرها را بدون هیچ کنترل قانونی و قضایی ای تحریم کند.[۷]
این عمل به قذافی این اجازه را می داد تا تحت عنوان ملی کردن مالکیت خصوصی اعمال کنترل کاملی بر روی اقتصاد غیردولتی و نیز سرمایه گذاری های خارجی داشته باشد و تحقق همه خواست ها، نیازها و تمایلات مردم زمانی امکان پذیر است که همگی مطیع دولت “قذافی” باشند.

رادیکالیسم مذهبی
قذافی در صدد است نه تنها بر فضای سیاسی کشورش بلکه بر زندگی اجتماعی شهروندان لیبیایی و امور مذهبیشان تسلط داشته باشد. قذافی قبل از تصرف قدرت تحت تأثیر اندیشه های مذهبی حاکم در شرق و جنوب شرق لیبی به خصوص محمد بی علی بود که آن ها اعتقاد به انجام اصلاحات اسلامی داشتند. بر این اساس قذافی بر این باور بود که تحقق آرمان های اسلامی تنها با سادگی، ریاضت و تفسیر آزاد امکان پذیر است. او مصرانه از تفسیر قرآن توسط اهل سنت در مدارس و مراکز آموزش عالی در عربستان سعودی انتقاد می کرد و خود معتقد به مدل جدیدی از تفسیر اسلام در میان مردم بود. در سال ۱۹۷۰ قذافی همواره با وجود اینکه عملاً اندیشه سیاسی اش جدا از تفکرات مذهبی اش بود، اما همواره با دینی جلوه دادن حکومتش، تلاش می کرد از دین بعنوان یک ابزار تبلیغاتی در جهت تثبیت پایه های حکومتش استفاده کند. اما نکته جالب اینجا بود که خود بزرگ بینی به جایی رسید که در اواخر دهه ۷۰ میلادی خود را ناجی بزرگ مسلمانان نامید. در سال ۱۹۷۶ نیز، “محمد حسن” موسیقیدان دستگاه قذافی ترانه ای در مدح سرهنگ سرود که در آن از قذافی با عنوان رسول صحرای عربستان یاد کرده بود. همچنین در سال ۱۹۷۹ وی در مصاحبه با یک خبرنگار ایتالیایی کتاب سبز خود را “انجیل جدید” نامید. [۸]

قبایل، درسر بزرگ قذافی
یکی دیگر از اقدامات سرهنگ قذافی برای تثبیت حکومت دیکتاتوری اش عقب نگه داشتن مردم تحت ساختار قبیله ای و عشیره ای بود، تا مانع آشنایی مردم کشورش از امور حکومتی و کشورداری شود، همچنین این کار عملاً از رشد قشر روشنفکر در میان آحاد جامعه جلوگیری به عمل می آورد، ضمن اینکه او به راحتی می توانست بر قبایل و هر گونه جنبش مخالف در میان آنان تسلط داشته باشد. اما در جریان تحولات اخیر این کشور، ساختار قبیله ای لیبی نتیجه ای معکوس در تضاد با اندیشه های قذافی از خود بروز دادند و در کمال ناباوری سرهنگ؛ قبایل، زمینه برای برخودهای شدید با وی را مهیا کردند، چراکه کشته یا زخمی شدن هر یک از اعضای قبایل در جریان اعتراضات، سایر اعضای قبیله را به خونخواهی از قهرمانشان علیه قذافی می شوراند. نکته جالب توجه دیگر اینجا بود که ساختار پراکنده قبیله ای مردم لیبی، عملاً مبارزه ی نیروهای امنیتی را با آنان غیرممکن می نمود چراکه قبایل در نقاط معینی تمرکز ندارند و دسترسی به آن ها آسان نیست. به هر حال سیاست عقب مانده نگه داشتن مردم تحت ساختارهای قبیله ای توسط قذافی در جریان تظاهرات اخیر مردم تبدیل به یک دردسر بزرگ برای سرهنگ شده و او را در دامی که خود پهن کرده بود، گیر انداخت.[۹]

سخن پایانی
در هر صورت ممکن است که قذافی با توجه به فشارهای داخلی و بین المللی که به آن گرفتار شده است، مجبور به کنار گذاشتن سلاح های کشتار جمعی اش و برقراری حکومت مردم سالار دینی واقعی در کشورش بشود، لیکن نمی توان به این حرکت او اطمینان داشت، زیرا جریان تکامل زندگی سیاسی و جنبه روان شناختی رفتاری او نشان می دهد که به طور جدی به بیماری خود بزرگ بینی دچار است و نمی تواند دوری از حکومت دیکتاتوریاش را برای خود هضم کند. با درک درست از شخصیت قذافی در پیشینه تاریخی وی، می توان بی ثباتی شخصیتی را به وضوح در تصمیم گیری های او مشاهده کرد. در این اوضاع امنیت واقعی لیبی تنها با اصلاحات دینی و دموکراسی حل می شود؛ اما هیچ گونه عملی که حاکی از تغییر رفتار قذافی در جهت تحولات ساختاری باشد در عملکرد وی دیده نمی شود. در حال حاضر اصلاح اوضاع سیاسی-مذهبی لیبی بدون حضور فیزیکی هیچ نیروی خارجی ای امکان پذیر است چراکه این مردم لیبی هستند که کاملترین درک از رفتار قذافی در عرصه سیاست داخلی کشورشان را دارند نه سیاست مداران واشنگتن، شسکت دولت مردان کاخ سفید در لیبی تصویر جهانی سیاست مداران دموکرات آمریکایی را نه تنها در قاره آفریقا بلکه در تمام جهان ویران می کند، اگر آمریکا می خواهد به سود خود اندیشه های مردم در کشورهای قرار گرفته در موج دومینوی عربی را تغییر دهد نیاز دارد دلایل محکمی برای اثبات توانمندی اش در کنار گذاشتن دیکتاتورهای این کشور ها ارائه کند، در غیر این صورت به سود آمریکا است که سکوت اختیار کند و اجازه بدهد خود مردم لیبی، مصر، یمن، بحرین و … در باره اوضاع داخلی کشورشان تصمیم بگیرند.

پی نوشت:
۱- جان ال رایت، تاریخ مدرن لیبی، انتشارات دانشگاه جان هاپکینز ۱۹۸۲، صفحه ۱۲۲
۲ – منصور ال کیکیاها، قذافی در لیبی، انتشارات دانشگاه فلوریدا ۱۹۹۸، صفحه ۴۲
۳ – لسلی جفری، لیبی: مبارزه برای بقا، انتشارات سنت مارتین، ۱۹۹۶، صفحه ۱۹۲-۳
۴- Wright, Libya: A Modern History , p. 179-8
5- The Green Book , pp. 43-69
6 – پیشین
Tremlett Gadaffi : The Desert Mystic ,pp. 164-5- 7]
8- ” Al-Bayan al-Awa “first communiqué of the revolution, accessed Sept. 25, 2005
9 – همه چیز درباره قذافی، خبرگذاری آفتاب، کد مطلب: ۱۲۱۶۵۰
At: http://www.aftabnews.ir/vdccpsqsx2bqie8.ala2.html

منبع: بررسی استراتژیک