جناب آقای نیکنام دیپلمات سابق جمهوری اسلامی ایران در کشورهای عراق و لبنان و سوریه امروز یکی از کارشناسان خبره دفتر مطالعات وزارت امور خارجه است که مسولیت بخش خاورمیانه را نیز بر عهده دارد. وی مدتی نیز ریاست بخش حوزه خلیج فارس و خاورمیانه وزارت امور خارجه را بر عهده داشته است. مدرک خود را در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد در رشته تاریخ اخذ کرده است. گفتگوی زیر به بررسی ریشه های حکومت های منطقه و خیزش مردمی و آینده آن پرداخته است.
امروزه اکثر اندیشمندان روابط بین الملل، استراتژیست ها و سیاستمداران، خاورمیانه را به عنوان heart land یا قلب زمین می شناسند. اگر چه در ابتدا خاورمیانه را برای ایجاد تفکیک میان خاور دور یعنی کشورهای شرق آسیا، آسیای مرکزی یعنی کشورهای 5 گانه ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان و خاور نزدیک یعنی کشورهای غرب آسیا شامل سوریه، اردن، لبنان و فلسطین و رژیم صهیونیستی به کار می بردند؛ اما امروزه ضمن اینکه خاور نزدیک جزئی از خاورمیانه طلقی می گردد کشورهائی همچون مصر و لیبی در آفریقا، کشورهای شبه جزیره عربستان، کشورهای حوزه خلیج فارس و ایران و عراق نیز به عنوان کشورهای تشکیل دهنده خاور میانه قلمداد می گردند.
جنبش های اعتراضی چند ماهه اخیر صرف نظر از اینکه آن ها را انقلاب بنامیم یا جنبش و خیزش یا حتی شورش، خاور میانه را بیش از پیش در کانون توجهات قرار داده است.

قبل از ورود به بحث،ابتدا پیرامون اصطلاح خاورمیانه و شکل گیری آن توضیحاتی را بفرمائید.
لفظ خاورمیانه یا middle east از سوی غربی ها برای نامیدن قسمتی از شرق استفاده می شود؛ منطقه ای که میان شرق دور و شرق نزدیک قرار داشت و این لفظ ابتدا توسط یک دریادار آمریکائی در اواخر قرن نوزدهم میلادی به کار برده شد.
آنچه که از لحاظ جغرافیائی به عنوان خاورمیانه می توان معرفی کرد مربوط است به مسائل افغانستان و ایران و بخشی از کشورهای خلیج فارس و عراق.
و عنوان دیگری مطرح است به عنوان خاور نزدیک که شامل مصر، فلسطین، اردن و سوریه و لبنان و آنچه به عنوان رژیم صهیونیستی مطرح است اما امروزه خاور نزدیک به عنوان بخشی از خاورمیانه مطرح است ضمن اینکه ترکیه را به عنوان کشوری در منطقه خاورمیانه قلمداد نمی کنند، پاکستان نیز به عنوان کشوری از قسمت شبه قاره هند طلقی می شود.
آمریکائی ها برای نامگذاری این منطقه از کلمه mi-no که از ترکیب middle east و north africa به وجود آمده استفاده می کنند.
الان آن چیزی که به عنوان خاورمیانه مطرح است منطقه ای میان مرزهای شرقی ایران تا دریای مدیترانه و منطقه شبه جزیره عربستان و دو کشور شمال آفریقا یعنی مصر و لیبی است اما اگر آنچه را که آمریکائی ها به عنوان خاورمیانه بزرگ مطرح می کنند و از آن استفاده می کنند از موریتانی تا منطقه شرق ایران را در بر میگیرد الان اداره خاورمیانه در وزارت خارجه آمریکا تمام کشورهای شمال آفریقا را نیز در بر می گیرد.

خاورمیانه اسلامی یعنی آنچه مقام معظم رهبری معتقدند در حال شکل گیری است کدام مناطق را در بر می گیرد و این خاورمیانه اسلامی چه مشخصه هائی را داراست؟
سابقه خاورمیانه، اسلامی است و امروزه ما با نوعی بیداری اسلامی و بازگشت به خویشتن اسلامی مواجه هستیم که شاخص اصلی و نمود آن مخالفت با ظلم که تحت عنوان اشغالگر و امپریالیسم و صهیونیسم و کمونیسم و غرب مطرح است و دیگری مقابله با دولت های دست نشانده منطقه است.
الان تمامی کشورهای خاورمیانه ای که سابقا جزئی از خاک امپراطوری عثمانی بوده اند یا توسط استعمارگران به وجود آمده اند و هنوز ادامه دارند یا کودتائی بوده اند و استمرار پیدا کرده؛  یعنی هیچکدام مردمی نیستند لذا در حالت سرکوب نهادینه شده است.
و از این جهت است که شما الان می بینید که یک حرکت فراگیر به وجود آمده است چون اصل و اساس همه کشورهای منطقه دچار مشکل است.

ریشه و اساس جنبش ها چیست؟ آیا اساسا می توان این اعتراضات را ریشه دار دانست یا آنچه به وجود آمده صرفا مساله ای آنی بوده است؟
من معتقدم بحث از یک لقمه نان گذشته بود و مساله در واقع سرکوب فکری و ذهنی بود که حکومت بن علی و قبل از او ایجاد کرده بودند.
این حالت در تمام منطقه وجود داشته، مثلا در مصر سابقه برخورد با حکومت بسیار طولانی مدت است، در بحرین از 30 سال پیش برخورد با حکومت آل خلیفه وجود داشته و سرکوب آل خلیفه نسبت به شیعیان وجود داشته و یا در عربستان مبارزه با حکومت، مربوط به امروز و دیروز نیست و حتی در میان خود وهابیون سلفی حرکت هائی علیه حکومت آل سعود به وجود آمده، یا حرکت هائی که در کویت شکل گرفته سابقه طولانی دارد، در یمن وضع به همین صورت است و از زمان اتحاد درگیری میان معارضان و حکومت وجود داشته و ما امروز این را به صورت علنی تر می بینیم و بحث بر سر یک لقمه نان و مسائل اقتصادی نیست ،ممکن است که وضع معیشتی به مردم فشار بیاورد اما باعث نمی شود فرد جلو گلوله برود.

در این کشورها سرکوب همیشه وجود داشته است چرا امروز مردم قیام کرده اند؟ چرا امروز قیامشان منجر به برکناری سران حکومت ها می شود؟
شما آب را که در نظر بگیرید یک نقطه جوش دارد و در خاورمیانه علی رغم اینکه همیشه اعتراض وجود داشته و سرکوب می شده است، امروز به نقطه جوش رسیده اند؛ یعنی گرم شدن اینها به زمان نیاز داشت و وقتی به نقطه جوش رسیدند به جرقه ای نیاز داشت تا به غلیان بیفتند.
ظلمی که به فلسطینی ها  انجام می شوند و تمامی حکومت های منطقه به جز ایران و سوریه  و مقداری هم ترکیه در سال های اخیر با رژیم صهیونیستی همدستی دارند و مردم منطقه این را می دیدند و نمی توانستند چیزی بگویند عمده این حکومت ها از نزدیکترین جریان ها با رژیم صهیونیستی بودند. یکی از نکاتی که در سرکوب فکری مردم مداخله داشت دیدن ظلمی بوده که به فلسطینی ها میشده و ارتباطی که این حکومت ها با این رژیم داشته اند و امروزه هر کشوری که با آمریکا و رژیم صهیونیستی بیشتر هماهنگ بوده بیشتر در معرض خطر است.

عربستان و اردن با توجه به نزدیکی که با رژیم صهیونیستی و آمریکا دارند را چگونه می بینید؟
عربستان و اردن دو مورد خاص هستند اولا حکومت اردن یک حکومتی است که دست نشانده انگلیس است یعنی پدر بزرگ پادشاه کنونی اردن توسط انگلیس روی کار آمد و تا سال 1951پادشاه اردن بود و هدف اصلی از ایجاد کشور اردن تجزیه فلسطین بزرگ بود.
الان 70 درصد جمعیت اردن فلسطینی الاصل هستند و فلسطینی های اردنی از ابتدا تحت فشار بوده اند و امروز فلسطینی اردن جرات اعتراض ندارد و اساسا اردن برای تضمین امنیت رژیم رژیم صهیونیستی به وجود آمده است.
امروزه آمریکا و رژیم صهیونیستی تمام تلاش خود را روی این مساله قرار داده اند که دو کشور عربستان و اردن تغییر نکند.

آینده مصر و تونس به عنوان دوکشوری که حاکم اصلی خود را ساقط کرده اند و همچنین لیبی که در آستانه سقوط است تحت حاکمیت چه گروه هائی خواهد بود؟ اسلام گرایان ،لیبرال ها و روشن فکران یا نظامیان.
قضیه مصر یک قضیه ادامه دارا است و این انتظار را نباید داشت که در این کشور تغییرات بنیادین سریعی صورت بگیرد.
نکته دیگر اینکه این تحولات برای کشورهای دیگر الگو میشود. وقتی می بینید در تونس وقتی با فشار مردم محمد الغنوشی برکنار می شود یا استعفا می دهد چند روز بعد احمد شفیق توسط نظامیان کنار گذاشته می شود. بنا بر این هر کدام از این کشور ها از دیگری الگو می گیرند الان دو رئیس حکومت عوض شده اند اما نظام ها تکان نخورده اند و هنوز نمی توان این تحولات را به صورت انقلاب ببینیم، الان مبارک و نخست وزیر تعیین شده او هم نیست اما قوه حاکمه مبارک وجود دارد، درست است که قرار بود در 28 اسفند قانون اساسی با تغییرات ده بندی اش به رفرانوم گذاشته شود اما این کافی نیست چون هنوز سیستم کار خود را انجام میدهد.
در تونس وضع به همین صورت است حالا گفته اند انتخابات 4 ماه دیگر انجام می شود، باید منتظر ماند.
در لیبی اگر انقلابیون بتوانند حرکت خود را تسریع کنند و به طرابلس برسند ما شاهد اولین انقلاب عربی به مفهوم واقعی آن خواهیم بود.
در مصر حرکت انقلاب شروع شده اما به صورت مرحله ای نه به صورت دفعی.

آیا در مصر امکان بازگشت مبارک ها وجود دارد؟
در مصر پرده ترس پاره شده است و نمی تواند خود را بر افکار تحمیل کند یعنی به این صورت نیست که مردم حکومتی دیگر را غیر قابل دسترسی بدانند.
جامعه یمن یکی از قوی ترین جوامع قبیله ای در میان کشورهای عربی است و از لحاظ دموکراسی نیز در میان دیگر کشورهای عربی مقداری جلوتر است به واسطه این که احزاب و نشریات یک نوعی آزادی محدودی دارند، آینده یمن را چگونه می بینید و آیا این موج حکومت یمن را واژگون خواهد کرد؟
یکی از قدیمی ترین حکومت ها در منطقه در یمن بوده است، یمن هم دارای حکومت باستانی بوده هم اینکه یمنی های زیادی در کشورهای دیگر وجود دارند و حتی در اندونزی و مالزی نفوذ زیادی دارند.
جامعه یمن جامعه ای قبیله ای است و حکومت هائی که در یمن در 50 سال اخیر به وجود آمده اند حاصل برخورد کشورهای عربستان و مصر در شمال این کشور و انگلیس در جنوب بوده است و عمدتا کودتائی و نظامی هستند.
امروزه نیز حکومت علی عبدالله صالح حکومتی نظامی است مثل صدام یعنی شما میتوانید علی عبدالله صالح را یک صدام کوچک در نظر بگیرید.
الان آمریکا روی یمن سرمایه گذاری زیادی دارد هم باید ثابت بماند و هم در اختیار آمریکا باشد. از سال 1991 آمریکا حساب ویژه ای روی یمن دارد.
من هم یمن شمال رفتم هم جنوبی، یمنی ها مردم آزاده ای هستند اما تحت نفوذ تفکرات بعثی بوده اند.
اگر یک طیف ضد آمریکائی بخواهد در یمن حکومت را به دست بگیرد آمریکا اگرچه ممکن است خود مستقیما وارد نشود اما از طریق همسایگان یمن مداخله خواهد کرد و یا از طریق نفوذ خود بر روئسای قبایل استفاده خواهد کرد.
آمریکائی ها با دادن پول و اسلحه و امکانات و بورس برای فرزندان این قبایل سرمایه گذاری بسیاری روی روئسای قبایل یمنی انجام داده اند.

بحرین نه وسعت چندانی دارد نه جمعیت فراوانی، آمریکا و عربستان نیز به شدت پشت حکومت بحرین هستند. آیا امکان تغییر در بحرین وجود دارد؟
در بحرین حتی اگر تغییرات دموکراتیک به وجود بیاید موازنه در منطقه تغییر خواهد کرد و شیعیان بحرین سعی می کنند مرحله به مرحله جلو بروند اگر چه شعار براندازی را سر می دهند چراکه هر پله ای جلو بروند برنده هستند. نمی توان گفت الان در بحرین انقلاب است اما می توان از یک قیام اسم برد.

آیا این خیزش و جوش و خروش را باید تنها محدود به 5 کشور لیبی و مصر و تونس و بحرین و یمن دانست یا باید منتظر گسترش هرچه بیشتر آن بود؟
الان در آذربایجان نیز مردم به دنبال حجاب هستند در عمان هم همین طور، در قطر نیز تحرکات اینترنتی علیه حکومت توسط مردم به وجود آمده، در کویت مردم در حالت غلیان هستند اما وضعیت دموکراسی در کویت در وضعیت بهتری نسبت به دیگر کشورها ی خلیج فارس است.
در واقع ما نمی توانیم مشخصا کشور بعدی را نام ببریم این بستگی به میزان آگاهی مردم و به خصوص غلبه آن ها بر ترس از حکومتشان است.

آمریکا چه برنامه ای را برای تجزیه کشورهای اسلامی در نظر دارد و آیا اساسا آمریکا خواهان تجزیه این کشورها هست یا نه؟
تجزیه زمان می خواهد تجزیه سودان 28 سال طول کشید و دارفور را از 2003 شروع کرده اند در رابطه با مصر و لیبی و جاهای دیگر مطرح نیست و مقدمات آن فراهم نیست. هر مقدار که کشورها کوچکتر و ضعیفتر باشند به نفع آمریکا است.

منبع: پورتال جامع سیاسی سیاست ما