چکیده
مواضع و دیدگاه هاي گروه هاي سلفیگرا همواره با توجه به شرایط زمانی و مکانی یا الزامات سیاسی اجتماعی در معرض تغییر و تحول بوده و گاه این دگرگونی ها موجب تعارضات جدي میان اعضاي گروه هاي سلفیگرا در جهان اهل سنت شده است.
جنبش سلفیه به عنوان یکی از حرکت هاي فکري شناخته شده و پرنفوذ در جهان اسلام طی 100 سال اخیر محرك و موجد جنبش هاي سیاسی و اجتماعی فراوانی در کشورهاي اسلامی بوده است. در این میان، جنبش اخوان المسلمین مصر را می توان بزرگترین و تأثیرگذارترین جنبش سلفیگراي قرن گذشته تا کنون دانست که به رغم فراز و فرودهاي بسیار، جایگاه خود را به عنوان جنبشی اسلامی و عملگرا تثبیت کرده است.
در کنار جنبش اخوان، جنبش هاي جوانتري شکل گرفته اند که گرچه خاستگاه اصلی آن ها جماعت اخوان بود، به مرور زمان تفاوت هاي فاحشی میان عقاید سیاسی آن ها و اخوان المسلمین به وجود آمد که به وضوح در نحوه عمل و فعالیت سیاسی و اجتماعی آنان مؤثر بوده است.
این مقاله در پی بررسی اصول، ارکان و وجوه تشابه و افتراق فکر سیاسی اخوان المسلمین مصر با جماعت هاي جهادي در موضوعات مهمی چون نوع نگاه به حکومت اسلامی، برداشت کلی از مفاهیم جهاد و تکفیر، چگونگی رفتار با حکومت هاي سکولار در جوامع اسلامی، نحوه رفتار با بیگانگان و کفار و در نهایت، چگونگی برخورد با سایر مسلمانان است.

مقدمه
یکی از مؤلفه هاي مهم و تأثیرگذار در عمل سیاسی میان تمام گروه ها و فرق سیاسی را باید اندیشه، مرام و دیدگاه هاي آنان در قبال چگونگی و کیفیت سیاست ورزي از مرحله نظر تا تحقق عملی آن دانست. اندیشه سیاسی، لاجرم واجد مراحل و مؤلفه هاي خاصی است و نقطه تمرکز آن فکر و تأمل درباره پدیده هاي سیاسی است. اندیشمند سیاسی با مشخص کردن نقطه اي براي آغاز اندیشه سیاسی، منظور و کانون توجه اندیشه خود را درباره چگونگی کشف عناصر سیاسی و تعاملات ذهنی با آن عناصر روشن می سازد. همچنین با توجه به مرام عقیدتی و نهادهاي فکري خویش، نحوه ارزشگذاري خود را در پدیده هاي سیاسی تعیین و کیفیت اندیشه ورزي و پس از آن بناي ذهن تحلیل خود را به صورتی روشمند بر این اصول اولیه پایه گذاري می کند.
اندیشه سیاسی هر چه باشد، نیازمند تصویر مطلوبیت هاي سیاسی برآمده از نظام معرفتی است تا بر آن اساس به پرسش هاي خود از جامعه سیاسی مطلوب پاسخ و راهکارهاي تأسیس نظام اجتماعی مقبول را ارائه دهد.
اندیشه سیاسی، صرف نظر از اندیشمند و فضاي اجتماعی و معرفتی آفرینش آن، پاسخى به یک بحران یا نیازي سیاسی و اجتماعی است. یک منشأ این نیاز سیاسی هرچه باشد، قاعدتاً از بطن جامعه و نظامات معرفتی مولدان آن تولید شده و فکر سیاسی برآمده از آن شرایط نیز نشان دهنده جهان بینی و نظام معرفتی سازندگان آن و راهنما و شاخص کنش هاي سیاسی هواداران آن است. اندیشه سیاسی را می توان نزدیکترین عرصه به فلسفه سیاسی دانست؛ زیرا اساسی ترین مقولات مدنظر در فلسفه سیاسی با اندیشه سیاسی در یک راستا است و بر همین اساس هر دو رشته در پی شناسایی و تبیین اصلیترین مؤلفه هاي سیاسی مانند قدرت دولت، آزادي افراد در جامعه و ارتباط میان قدرت دولتی و ساختار اجتماعی هستند. ریمون آرون در تعریف اندیشه سیاسی، کوشش براي تعیین اهدافی که به اندازه معمولی احتمال تحقق دارند و نیز تعیین»: می نویسد: ابزارهایی که در حد معقولی می توان انتظار داشت موجب دستیابی به آن اهداف شوند.

بر اساس این تعریف، در اندیشه سیاسی تأکید بر نوعی تمایل به عملی شدن فلسفه و بنیان هاي معرفت و شناخت سیاسی نهفته است. در واقع، اندیشه سیاسی می کوشد براي یافتن الگویی عملی، مفاهیم مد نظر سیاست را به کار گیرد و از میان آن ها نتیجه مطلوب خود را دریابد. بر این اساس، در بحث نظریه، هدف نهایی این است که مطلوبیت هاي شناخته شده در عرصه عمل تحقق یابد. به طور کلی اندیشه و فکر سیاسی ویژگی عملگرایانه تر دارد و از حالت صرف انتزاع در فلسفه سیاسی فاصله می گیرد. به همین دلیل، واکاوي اندیشه سیاسی منتسب به گروه هاي سیاسی که در اینجا جماعت اخوان المسلمین مصر و گروه هاي جهادي و تکفیري مد نظر است، بهترین راه براي شناخت ماهیت عملکرد سیاسی آنان به شمار می آید.
مواضع و دیدگاه هاي گروه هاي سلفیگرا از نخستین روزهاي شناسایی این جماعت ها تا عصر حاضر، با توجه به شرایط زمانی و مکانی یا الزامات سیاسی اجتماعی، در معرض تغییر و تحول بوده و گاه این دگرگونی ها موجب تعارضات جدي میان اعضاي گروه هاي سلفیگرا در جهان اهل سنت شده است.
این نکته شامل عقاید و آراي سیاسی جماعت اخوان المسلمین به عنوان یکی از سرچشمه هاي مهم زایش گروه هاي سلفیگراي جدید م یشود. از بدو تأسیس جماعت اخوان المسلمین، به ویژه پس از مرگ مؤسس آن حسن البنا، دیدگاه هاي سیاسی و اجتماعی و در برخی موارد اعتقادات مذهبی جماعت دچار تحول و تطور شده است. این تحولات نیز به جدایی افراد و ایجاد انشعاب هاي گوناگون در جماعت انجامیده است. بدین ترتیب، گروه ها و افراد تندروتر و بنیادگراتر در جامعه آزاد شدند و به تدریج جماعت هاي جهادي کوچک و بزرگی همچون جماعت جهاد اسلامی در مصر شکل گرفتند.
این جماعت ها و گروه هاي سلفی که مشخصه اصلی آن ها جهادگرایی و تکفیرگرایی بود، بعدها هسته و پایه اصلی بزرگترین گروه سلفی جهادگرا در جهان به نام سازمان القاعده را تشکیل دادند. از آنجا که فکر و اندیشه عامل انگیزه بخش مهم براي هر حرکت و جنبش اجتماعی است، دیگر اینکه تضاد در آرا و افکار سبب انشقاق و ایجاد دسته بندي هاي جدید در جماعت اخوان به عنوان بزرگترین جنبش اسلامگراي عصر جدید شده است، بررسی اندیشه سیاسی سلفی هاي اخوانی با سلفی هاي انشعاب کرده از اخوان المسلمین از اهمیتی خاص برخوردار است.

بنابر این، مقاله حاضر، با در نظر گرفتن اهمیت انجام چنین پژوهشی در اندیشه سیاسی جماعت هاي سلفی، مسأله اصلی خود را تشریح اصول و ارکان و وجوه تشابه و افتراق فکر سیاسی منتج به عمل در این دو گروه سلفی قرار داده است.
در اینجا فرض بر این است که این دو دسته عقاید سلفیگرا داراي وجوه تشابه، افتراق و تضاد هستند که بررسی مقایسه اي آن دو را میسر و موجه می کند. همچنین این نکته مفروض انگاشته شده است که شرایط زمانی و مکانی، ویژگی هاي فردي و خاستگاه اجتماعی برخی اعضا و افراد وابسته به جماعت اخوان، سبب بروز انشعاب هاي درون گروهی و شکل گیري آرام گروه هاي جهادي تکفیري از دل این تضادها یا رشد و گسترش آن ها شده است.
این مقاله می کوشد عقاید و انگاره هاي سیاسی، اجتماعی و دینی معطوف یا منبعث از اندیشه سیاسی جماعت اخوان المسلمین را با عقاید و اندیشه هاي سیاسی گروه هاي سلفی جهادي تکفیري مقایسه کند. بنابر این، پنج عنصر کلیدي اندیشه سیاسی این دو طیف سلفیگرا ذیل عناوین، شامل نگاه به نوع و جنس حکومت، تحزب و رقابت سیاسی و نوع نگاه به «حکومت اسلامی» مفاهیم امت و ملت، اندیشه جهاد و تکثیر، چگونگی تعامل با حکومت سکولار، بیگانگان و کفار و در نهایت دیدگاه هاي این دو طیف سلفی در قبال چگونگی تعامل یا تقابل با سایر مسلمانان مورد بررسی مقایس هاي قرار می گیرد.

1. حکومت اسلامی در اندیشه سیاسی اخوان المسلمین و جماعت هاي جهادي
در ارتباط با اندیشه سیاسی و دیدگاه هاي جماعت اخوان و گروه هاي جهادي درباره حکومت اسلامی آنچه اهمیت می یابد، شاخصه هاي نوع و جنس حکومت، تحزّب و رقابت سیاسی و نقش و جایگاه امت و ملت در حکومت است.

الف) نگاه به نوع و جنس حکومت
حکومت مطلوب در نظر قاطبه جماعت هاي اسلامگرا چیزي جز حکومت اسلامی به معناي تام و تمام کلمه نیست. اگرچه تفاوت هایی در روش هاي نیل به حکومت اسلامی مطلوب میان جماعت اخوان المسلمین و جماعت هاي سلفی جهادي و تکفیري وجود داشته و دارد، هدف نهایی و غایی هر دو گروه تشکیل حکومتی اسلامی است.
جماعت اخوان با توجه به تحولات عظیمی که در راهبردهایش به منظور نیل به حکومت اسلامی رخ داده است، با گزینش روش و منش عملگرایانه تلاش دارد مطلوبیت هاي مدنظر خود را براي نیل به نظامی مطابق اسلام یک به یک و به آرامی کسب کند. به همین علت، روش هاي قهریه را در تشکیل حکومت اسلامی کنار نهاده است. علاوه بر این، می توان گفت جماعت اخوان المسلمین با کنار نهادن یا به حاشیه راندن عقاید سنتی خود مبنی بر احیاي نوعی خلیفه گري اسلامی در جهان اسلام، تمرکز بیشتري بر اسلامی شدن قوانین و اعمال دولت اسلامی دارد و حکومت اسلامی را به عنوان یک آرمان همچنان حفظ کرده است. از این رو، جماعت اخوان سال ها مشی سیاسی خود را بر ارشاد و تبلیغ در بطن جامعه مسلمان قرار داده است و تلاش دارد جامعه اسلامی را براي تأسیس حکومتی اسلامی آماده کند. اگرچه این تفکر منبعث از آراي رهبران اولیه اخوان است، بیش از آن و به شکلی سازمان یافته میتوان آن را در بخش هایی از اندیشه سید قطب دید. وي معتقد بود جامعه اسلامی به بیراهه رفته و عملاً به جامعه اي جاهلی بدل شده است و باید آن را از این کژراهه نجات داد. اگرچه راهکارهاي قطب سبب تهییج گروه هاي تکفیري و بعدها سازمان هاي جهادي شد، مغز و معناي کلام وي آن بود که باید جامعه را براي حکومت اسلامی آماده کرد. از این رو، جماعت اخوان المسلمین توجهی خاصبه تبلیغ و ارشاد جامعه دارد و بناي حکومت اسلامی را منوط به آمادگی مسلمانان براي پذیرش حقیقی این مهم می داند.

برخلاف جماعت اخوان، گروه هاي جهادي و تکفیري چنین سعه صدر یا اهمالی را در برابر تشکیل حکومت اسلامی برنمی تابند و تلاش دارند با اعمال انقلابی به سرعت جامعه کافرشده را به جامعه اي مسلمان تبدیل و حکومت اسلامی را با جهاد مداوم احیا کنند. گروه هاي جهادي و تکفیري نشان می دهند و راهکارهاي سید قطب و دیدگاه هاي عبدالسلام فرج را که خواهان حرکت هاي انقلابی و اصلاح امور مسلمین به صورت جهادي و نه تدریجی بودند، پیگیري می کنند. آنان به طور معمول با رهبر (ولی امر) خود بیعت می کنند و عملاً نوعی خلیفه گري کوچ کشده را به نمایش می گذارند. اوج این نوع رفتار را میتوان در بیعت گروه هاي مختلف جهادي و تکفیري در سراسر جهان عرب با اسامه بن لادن، رهبر تشکیلات القاعده، مشاهده کرد.

بنابراین دیدگاه هاي سیاسی جماعت اخوان و گروه هاي سلفی جهادي درباره تشکیل حکومت اسلامی، به رغم تشابه در ذات و اهمیت وقوع و تأسیس این نوع حکومت، عملاً دو مسیر متفاوت را طی کرده و نمودها و نمادهاي متفاوتی را براي یک حکومت اسلامی مطلوب یا حکومت اسلامی قابل دسترس ارائه کرده است. جماعت اخوان المسلمین با اتخاذ نگاهی ارشادي و جامعه محور، اصلاح معطوف به حکومت اسلامی را می پسندد، اما جماعت هاي جهادي و تکفیري تلاش دارند بدون توجه محوري به وضع جوامع اسلامی به انقلابی از بالا دست بزنند و هرچه سریعتر به هدف غایی خود که همان برپایی حکومت اسلامی است، دست یابند.

ب) تحزب و رقابت سیاسی
یکی دیگر از مباحث مهمی که در قالب حکومت و حکومتداري، اندیشه سیاسی گروه هاي اسلامگراي سلفی را به خود مشغول کرده، مسأله تحزبّ و کثرتگرایی در جامعه اسلامی در قالب حکومت اسلامی است. اگرچه ذات و بنمایه دیدگاه هاي سلفیگرا چندان تفاهم و توافقی با حضور و نقش آفرینی احزاب در حکومت اسلامی ندارد، گذر زمان و مقتضیاتش سبب شده است زاویه دید و نظر برخی گروه هاي سلفی، از جمله جماعت اخوان المسلمین به تکثر در جامعه اسلامی تغییر کند، به گونه اي که عملاً موافقت خود را با کثرتگرایی و تحزب در جامعه اسلامی اعلام کرده است.
سید قطب به عنوان یکی از نظریه پردازان مهم سلفی، اساساً با مفهوم تحزب مخالف بود و سرشت حکومتی را که برپایه انتخابات و تحزب بنا شده باشد، با روح اسلام و شرع مغایر می دانست. اگرچه سید قطب به عنوان یک اخوانی سرشناس باید بیشترین تأثیر را بر اخوان داشته باشد، به مرور زمان جماعت هاي جهادي و تکفیري بیش از اخوان المسلمین به اندیشه هاي وي وفادار ماندند. جماعت اخوان المسلمین رسماً تحزب و تکثر در حکومت را پذیرفته و برخلاف سلفی هاي جهادي، حزب را مفهومی منفی در حکومتداري نمی پندارد. بنابراین، جماعت اخوان
تلاش کرده هم در عرصه عمل و هم در عرصه نظر، مفهوم تحزب، انتخابات و کثرتگرایی را مورد تأیید قرار دهد و ضمن پايبندي به قواعد دموکراتیک، پیگیر اهداف اسلامی خود باشد و از هر گونه تلاش براي از میان برداشتن و تضعیف شاکله دموکراتیک خودداري کند. برخلاف جماعت اخوان، گروه هاي جهادي و تکفیري از اساس مفهوم تحزب و کثرتگرایی را در جامعه اسلامی و حکومتداري رد می کنند.
محمد عبدالسلام فرج در رساله الفریضۀ الغایبۀ می نویسد: احکامی که امروز بر مسلمانان حاکم است، احکام کفر(آمیز) و قوانینی است که کافران وضع کرده و از این رو، وي و قاطبه سلفی هاي جهادي مفاهیمی همچون تحزب مسلمانان را بدان سوق داده اند را خلاف شرع می دانند و نفی می کنند و اساساً نمی توانند نفرت و انزجار خود را به این شیوه حکومتداري که بر پایه انتخابات و از طریق احزاب، حاکمیت خدا را به مردم تفویض می کند، پنهان دارند.
سلفی هاي جهادي و تکفیري و در رأس آن ها سازمان القاعده با تفسیر خاصی که از دموکراسی و تکثر به دست می دهند، آن را مطلقاً خلاف شرع می دانند و بدین علت با هر گونه تحزب و آزادي بیان به شدت مخالفاند. اساساً در نظام سیاسی مد نظر القاعده، با توجه به آنکه نهاد خلافت مطلوبیت خاصی دارد و قوانین نیز توسط فقها و علماي سلفی با تأسی به احکام الهی تبیین و وضع می شوند، دیگر مجالی براي طرح احزاب یا تکثر سیاسی یا عقیدتی باقی نمی ماند.

ج) نقش و جایگاه امت و ملت در اندیشه سیاسی اخوان و سلفی هاي جهادي
مفهوم امت اسلامی یکی از مفاهیم کلیدي است که از آغازین روزهاي پیدایی جهان اسلام و اندیشه هاي سیاسی مبتنی بر حکومت اسلامی، ذهن مسلمانان را به خود مشغول کرده است. امت اسلامی، مفهومی کل گرا است و شامل تمام مسلمانان دارالاسلام می شود که پیشاز انشقاق کشورهاي اسلامی در عصر مدرن، تحت لواي حکومت اسلامی و خلیفه گري تعریف می شدند. برخلاف مفهوم امت، مفهوم ملت و ملیت با ظاهر و تعاریف معاصر، مفهومی کاملاً مدرن به حساب می آید و به رغم سابقه قومیت گرایی هاي مختلف در تاریخ اسلام، به دلیل تعارضبا مفهوم امت و عدم همخوانی با مفهوم جدید ملی گرایی، قومیت گرایی در سازوکار اعتقادي مسلمانان و جوامع اسلامی سنتی و ماقبل مدرن، تعریف نمی شد.
اسلامگرایان سلفی در آغاز چندان اهمیتی به این مفهوم نمی دادند و همواره بر مفهوم امت در مقابل ملت گرایی و ملی گرایی تأکید می ورزیدند. سید قطب با مذمت ملی گرایی و ناسیونالیسم عربی، آن را مفهومی وارداتی و غربی می دانست که مخدوش کننده قوام امت اسلامی است. اساساً وي قومیت گرایی و ناسیونالیسم را نشانه هایی از جاهلیت تلقی می کرد. قطب با تأکید بر مفهوم امت اسلامی در برابر ملت و ملی گرایی، ایدئولوژي و اساس مرام اسلامگرایان را در قبال این دست مفاهیم مشخص کرده است و عملاً تمام اسلامگرایان سلفی، از جمله اخوانالمسلمین و سلفی هاي جهادي و تکفیري در عرصه نظر کمابیش با این دیدگاه موافقند.
جماعت اخوان المسلمین از آغازین روزهاي تأسیس، مفهوم امت را پررنگتر از مفهوم ملت دنبال کرده است، اما می توان رگه هایی از ملی گرایی عربی را در دیدگاه هاي سرکردگان این گروه
یافت. حسن البنا در نوشته هایش به برخی بنمایه هاي عرب گرایی اشاره دارد. همچنین طی دهه هاي اخیر عقاید سیاسی و مذهبی جماعت اخوان به گونه اي شکل گرفته که برخلاف عقاید مخالفت جدي و سرسختانه اي با این مفاهیم نکرده است. این طرز نگاه به ملت بیش از آنکه برگرفته از ایدئولوژي اسلامی اخوان باشد، تاکتیکی بود که به علت فضاي عمومی ناسیونالیسم عربی در جهان عرب، خواه ناخواه بر ذهن اخوانی ها تأثیر گذاشت. به آرامی جایگاه و نقش این انگاره از یک تاکتیک فراتر رفت و بخشی از برنامه هاي دائم اخوان شد، به نحوي که سازمان درونی اخوان را متأثر ساخت. بدین ترتیب، طی روندي پرچالش شعبه هاي بومی و ملی اخوان تشکیل شدند و رسمیت یافتند.
بنابراین، به مرور زمان جماعت اخوان (جماعت هاي اخوان) با کاستن از نقش جهانی خود (امت گرایی) تمرکز بیشتري به مسائل مناطق خود (ملی گرایی) داشته است. نباید جماعت سلفی اخوان را سازمان قومی و ملی گرا تصور کرد، بلکه به علت شرایط و کارکردهایی ویژه که اخوان آن ها را پذیرفته، مفهوم ملت و ملی گرایی در عمل و نظر این جماعت رنگ و نقشی تازه و بیشتر به خود گرفته است.
برخلاف جماعت اخوان، گروه هاي سلفی جهادي تکفیري به نمایندگی القاعده، عمده تمرکز خود را بر مفهوم امت اسلامی و دارالاسلام معطوف داشته اند. اساساً در ذات فکري گروه هایی همچون القاعده چیزي به عنوان تکثر جایگاهی ندارد؛ خواه این تکثر در عرصه ذهن و بیان باشد یا در صحنه دیانت یا دولت ملت. مفاهیم به کار رفته در اعلامیه ها و مصاحبه هاي رهبران القاعده بیش از آنکه به ملت و قومیت تأکید کند، مفاهیمی کلی و عام نگرند و متأثر از مفهوم امت گرایانه، جهان اسلام و جمیع مسلمانان را خطاب قرار می دهند.
اما این تأکیدهاي امت محور بدان معنا نیست که سلفی هاي جهادي به لحاظ تاکتیکی به قومیت گرایی و مفهوم شورانگیز و بسیج کننده ملت و ناسیونالیسم بی توجه باشند.
در برخی موارد و جایگاه ها، مفهوم ملت و ناسیونالیسم عربی، در پناه و لفافه اسلامگرایی و با تصور تأییدشان از سوي اراده خداوندي، مطلوبیت هایی براي سران القاعده داشته و از منظر اسلامگراییِ سلفیِ جهادي بدان نگریسته شده است. بدین ترتیب، نوعی ناسیونالیسم مذهبی شده که ذاتاً فاقد اصالت بوده و اصالتش را از شریعت وام گرفته است، در ادبیات سلفی هاي جهادي دیده می شود. می توان گفت سلفی هاي اخوانی و سلفی هاي جهادي هر دو بر مفهوم امت اسلامی در برابر ملت و قومیت تأکید دارند. البته تأکید اخوانی ها بر ملت و قومیت تحت تأثیر شرایط و جو حاکم بر مصر و کشورهاي عربی تقویت و به آرامی واجد نوعی اصالت شده است. در مقابل، در دیدگاه سلفی هاي جهادي، گرچه قومیت گرایی واجد اصالت نیست و مباین مفهوم امت اسلامی است، با پوشیدن رداي مذهب، واجد نوعی اصالت عرضی شده و تأکیدات عمدتاً تاکتیکی و البته محدودي بر آن می شود.

ادامه دارد . . .

منبع: بانک مقالات جهان اسلام