يك انديشكده غربي در گزارش مبسوطي از مناسبات ليبي و امريكا از مراحل آغازين آن، به طور ويژه به بررسي نحوه خلع سلاح ليبي و رابطه اين كشور با آمريكا از سال 2003 به بعد پرداخته است.

انديشكده "كنترل تسليحات" در گزارشي به قلم "پيتر كريل" مي‌نويسد: معمر قذافي، رييس جمهور ليبي كه مدت طولاني در مسند قدرت بود با اعلام انصراف كشورش از برنامه‌هاي ساخت سلاح‌هاي كشتار جمعي و پذيرش بازرسان بين‌المللي براي تاييد پاي‌بندي ليبي به تعهداتش، بسياري از كشور‌هاي جهان را شوكه كرد.

بر اساس اين‌ گزارش، به دنبال اعلام قذافي، بازرساني از آمريكا، انگليس و ديگر سازمان‌هاي بين المللي تلاش در جهت برچيدن برنامه هاي توليد سلاح‌هاي كشتار جمعي ،شيميايي و همچنين موشك‌هاي بالستيك دور برد ليبي را آغاز كردند. واشنگتن نيز متعاقبا قدم‌هايي را براي عادي سازي روابط دو جانبه با طرابلس راكه به طور اساسي در سال 1981 قطع شده بود، برداشت.

به عنوان مقدمه مي توان اشاره كرد كه در پي آغاز روند تسليم محض و بلاشرط حاكم ليبي در برابر غرب، مقام هاي وقت دولت امريكا از جمله "كاندوليزا رايس" و "جان بولتون" بارها تلاش نمودند اقدام حاكم ليبي را در اين زمينه الگو و نمودي قابل پيروي براي ساير كشورهايي كه امريكا آنها را به تكثير هسته اي و عدم پيروي از تعهدات بين المللي متهم مي سازد، وانمود نمايند. در همين ارتباط، "استفين ريد ميكر"، معاون وزير خارجه وقت آمريكا، در امور نظارت بر تسليحات كشتار جمعي در نشست بررسي و باز نگري "ان پي تي" در تاريخ دوم مه 2005، با ذكر اين جمله كه در جهاني كه معيار‌هايش به سوي عدم گسترش سلاح‌هاي كشتار جمعي فزوني يافته است، گفت؛ تصميم ليبي در حقيقت بيانگر اين است كه هيچ زماني براي نمايش تعهدات يك كشور در قبال "ان پي تي" دير نيست. وي افزود: تصميم ليبي در اين رابطه پاداش هاي بسياري براي اين كشور در بر دارد.

از ديدگاه نويسنده، خلع سلاح طرابلس رويداد موفقيت آميزي براي جامعه اطلاعاتي آمريكا محسوب مي شد كه توانست برخي كمك‌هاي ارائه شده به ليبي از سوي شبكه قاچاق هسته‌‌اي با هدايت عبدالقادرخان، پدر هسته اي پاكستان را شناسايي و متوقف كند. در آن موقع، جامعه اطلاعاتي آمريكا به شدت به خاطر شكست اين كشور در زمينه اثبات ادعاهايش مبني بر تلاش عراق در زمينه ساخت سلاح هاي كشتار جمعي مورد انتقاد قرار گرفته بود.

در بخش ديگر اين گزارش نويسنده عنوان مي كند: عواملي كه ليبي را ترغيب به عقب نشيني از توليد جنگ افزار‌هاي كشتار جمعي كرد قابل بررسي هستند. بسياري از صاحب منصبان دولت بوش تاكيد كردند، حمله سال 2003 آمريكا به عراق و نيز جلوگيري از حركت و مصادره يك فروند كشتي حاوي قطعات مرتبط با ساخت سلاح‌هاي هسته‌اي در اكتبر 2003، از اصلي‌ترين دلايل تصميمات (جديد) اتخاذ شده از سوي طرابلس بودند. اما به غير از دلايل عنوان شده از سوي اكثرشناسان كه پيشتر اشاره شد، سال‌ها تحريم اعمال شده بر اين كشور در كنار تلاش‌هاي ديپلماتيك تاثير بسزايي در اين تصميم گيري ليبي گذاشتند.

حال بايد ديد پاداش­هاي مورد ادعاي مقام امريكايي براي ليبي چه بوده و چه فرجامي را براي معمر قذافي رقم زد. صرفنظر از مبادلات پنهاني غرب با حاكمان ليبي، پنهان كاري مقامات دولتي ليبي و تلاش براي انحراف اذهان عمومي و همچنين تحت فشار بودن اين كشور از سوي غرب جهت پذيرش مسئوليت برخي رويدادهايي كه شناسايي مسببين آن هنوز نيز در پرده اي از ابهام قرار دارند، چند نكتۀ اساسي ديگر از مطالعه دقيق مفاد اين گاه‌شمار استنباط مي شود:

1. در وراي اظهارات فريبكارانۀ مقامات دولت آمريكا در تلاش براي وانمود ساختن ليبي به عنوان نمونه­اي قابل پيروي براي ساير طرفين، طراحي دولت آمريكا براي خلع سلاح كامل و سپس تغيير نظام در ليبي از ميان وقايع رخداده قابل توجه است.

2. دولت آمريكا چهار سازوكار اساسي شامل موارد ذيل را براي فشار بر ليبي طراحي كرد:

- دستورالعمل اجرايي رئيس جمهور آمريكا در برقراري وضعيت اضطراري در روابط با ليبي؛

- وضع قوانين تحريم كنگره امريكا عليه ليبي؛

- قرار دادن ليبي در فهرست دولت هاي حامي تروريسم وزارت خارجه امريكا؛

- تصويب قطعنامه هايي عليه ليبي در شوراي امنيت سازمان ملل متحد؛

از اين رو حاكم ليبي در يك مرحله، موفق به جلب نظر طرف هاي غربي (به ويژه آمريكا و انگليس) در – به اصطلاح- عادي سازي روابط با خود نشد بلكه در تعقيب سير دريوزگي خود مرحله به مرحله استقلال و حاكميت ليبي را به حراج گذارد. در مرور وقايع مندرج در گاهشمار زير، دولت آمريكا از هريك از سازوكارهاي چهارگانه به مثابه قفل هايي بهره مي گرفت كه بازكردن هر يك از آنها را به صورت مرحله­اي در خدمت پيشبرد بخشي از منويات خود براي خلع سلاح كامل ليبي و سپس اجراي عمليات تغيير نظام در اين كشور مورد بهره­گيري قرار داد.

مثلاً پذيرش اتهام انفجار هواپيماي پان امريكن، پرداخت رقم هنگفت چندين ميلياردي به طرف هاي ذيربط و تحويل فردي از مقامات امنيتي خود به غرب، بهاي لازم براي لغو تحريم هاي شوراي امنيت؛ تحويل كامل سانتريفيوژها و نقشه هاي نظامي و نظاير آن براي برداشته شدن از فهرست تروريسم؛ و مجموعۀ اعمال ديگري كه در نهايت بي دفاع ماندن كامل اين كشور در برابر تهاجم غرب را آشكار مي ساخت، شرط برداشتن ديگر تحريم هاي يكجانبۀ آمريكا عليه ليبي بود.

3. كليه سفرهاي صورت گرفتۀ مقام هاي آمريكا به ليبي و بالعكس، پس از تكميل مراحل خلع سلاح ليبي مانع نشد كه به محض فراهم شدن شرايط لازم براي براندازي در ليبي، دولت آمريكا (مراجعه شود به ذيل رخداد 25 فوريه 2011)، با تعطيل نمودن سفارت خود در ليبي به بهانۀ ناامني، فعاليت براي صدور قطعنامۀ شوراي امنيت و سپس بمباران ليبي توسط هم­پيمانان اروپايي خود را كنار بگذارد.

4. عامل مهم ديگر اين است كه ذيل وقايع مرتبط با 26 ژوئن 2006 مي خوانيم كه دولت­ انگلستان طي امضاي "نامۀ مشترك صلح و امنيت"، تعهد كرده بود در صورتي كه دولت ديگري ليبي را مورد حمله قرار دهد، اين كشور را در برابر دولت مهاجم حمايت قرار خواهد داد!!! اما در عمل چه اتفاقي افتاد؟ دولت انگليس از بازيگران اصلي اجراي عمليات بمباران ناتو عليه اهداف نظامي و غيرنظامي ليبي قرار گرفت. كليه اقدام هاي منسوب به قذافي در پرداخت رقم‌هاي كلان به مقام‌هاي دولت فرانسه و ايتاليا براي كمك به پيروزي آنان در انتخابات و از اين قبيل افعال مانع از حملات اين دولت ها به همراهي امريكا و انگلستان عليه ليبي نشد.

5. بي‌ترديد سرشت ضدمردمي و سير سركوب هاي مداوم حكومت قذافي در ليبي در برانگيختن اعتراضات مردمي و منجر به فراهم شدن شرايط براي مداخلۀ خارجي در اين كشور نقش اساسي را ايفا نمود. معهذا چنانچه از بعد خارجي و از منظر و نگاه امريكا و غرب به اين موضوع نظاره كنيم، سازوكارهاي چهارگانۀ ياد شده فوق و نقشۀ اقدام امريكا و غرب در قبال ليبي مي توان به پرده­گشايي از ادعاهاي مكرر و واهي آنان در كاربرد عبارت هاي فريبنده "تعامل"، "پيوستن دوباره به جامعۀ بين المللي" و نظاير آنها در سال­ها و ماه­هاي گذشته در ارتباط با ايران كارساز باشد.

به عبارت روشن­تر، به رغم، كش و قوس هاي صورت گرفته، هدف امريكا و غرب چيزي كمتر از برچيدن كامل برنامه هسته‌اي ج.ا.ايران و سپس اجراي منويات شوم خود در تعاقب اين امر نخواهد بود و اين امر مستلزم دقت نظر فراوان در درس گرفتن از "گذشتۀ پشت سر به مثابه چراغي پيش روي ما" در اين راستا است.

گاه شمار خلع سلاح ليبي و روابط با آمريكا

گاه‌شمار‌هاي ذيل به رويداد‌هاي مهم در روابط في‌مابين ليبي و آمريكا و نيز فعاليت‌هاي صورت گرفته در زمينه سلاح‌هاي كشتار جمعي و بازرسي در راه خلع سلاح ليبي از آغاز التزام اين كشور در سال 2003 اشاره مي كنند.

دهه 1970

26 مه 1976: تعهد جهت دست كشيدن از توليد سلاح هاي هسته اي؛ ليبي "ان پي تي" را هفت سال بعد از اين كه اين معاهده توسط سلطان ادريس زانوسي، حاكم وقت ليبي مورد پذيرش اوليه قرار گرفته بود، امضا كرد.

دوم دسامبر 1979: حمله اراذل و اوباش و آتش سوزي مقابل ساختمان سفارت آمريكا؛ در طرابلس كه اعضاي سفارت خانه متعاقب حادثه اين مكان را ترك و سفارت خانه بطور موقت تعطيل شد.

29 دسامبر 1979: دولت آمريكا ليبي را در فهرست تازه تهيه شده كشورهاي حامي تروريسم قرار داده و كشورهاي جاي گرفته در اين فهرست تحت تحريم‌هاي مختلفي قرار مي گيرند.

1978-1981: ليبي بيش از دو هزار تن اورانيوم از نيجر مي خرد. اتحاد جماهير شوروي در خلال اين سال‌ها سرگرم تكميل راكتور تحقيقاتي 10 مگاواتي هسته‌اي در منطقه "تاجورا" است.

* آغاز فعاليت هاي مخفيانه هسته اي ليبي

دهه 1980

جولاي 1980: توافقنامه پادماني ليبي با آژانس بين المللي هسته اي لازم الاجرا مي شود. اين توافقنامه ها اين امكان را براي آژانس بين المللي هسته اي و بازرسي هايش از تاسيسات مرتبط با فعاليت‌هاي هسته اي در اين كشور فراهم مي آورد تا اين نكته كه دولت ليبي از برنامه هاي هسته اي بشر دوستانه اش در راه مقاصد غير قانوني نظامي سو استفاده نمي كند، تاييد شود.

پيرو اين مسئله، ليبي فعاليت‌هاي هسته‌اي مخفيانه‌اي در ارتباط با غني سازي اورانيوم و جدا سازي پلوتونيوم را آغاز مي كند. هم پلوتونيوم غني شده و هم ميزان بالاي اورانيوم غني شده مي تواند به عنوان ماده شكاف پذير در ساخت جنگ افزار‌هاي هسته اي مورد استفاده قرار گيرد.

ششم مه 1981: آمريكا سفارت ليبي در واشنگتن را بسته و ديپلمات ‌هاي اين كشور را اخراج مي كند.

* قدرت نمايي واشنگتن طي درگيري هوايي

19 اوت 1981: يك فروند هواپيماي جنگنده آمريكايي دو فروند جت نظامي ليبي را بعد از گشودن آتش برفراز درياي مديترانه سرنگون مي سازد.

19 ژانويه 1982: ليبي معاهده سلاح‌هاي بيولوژيكي را مي پذيرد. اين معاهده كشور‌هاي عضو را از گسترش، توليد و انباشت سلاح‌هاي تهاجمي بيولوژيكي باز مي دارد.

هفتم ژانويه 1986: "رونالد ريگان"، رييس جمهور وقت آمريكا دستور اجرايي را مبني بر تحميل تحريم‌هاي اقتصادي بيشتر عليه ليبي در واكنش به تداوم حمايت طرابلس از تروريسم بين المللي از جمله دو حمله در تاريخ دسامبر سال 1985 در فرودگاه رم و وين صادر كرد.

طيق اين فرمان، واردات از ليبي و صادرات آمريكا به اين كشور و همچنين قراردادهاي تجاري و مسافرت به ليبي قدغن مي‌شد. دارايي‌هاي ليبي در آمريكا نيز مصادره شدند. ريگان همچنين دستوراجراي تحريم ها را تحت اختيار برخي از قوانين آمريكا از جمله قانون اضطراري قدرت‌هاي اقتصادي بين المللي قرار داد.

* حمله هوايي آمريكا بر عليه ليبي

15 آوريل 1986: نيروهاي آمريكا مبادرت به بمباران هوايي عليه ليبي در واكنش به دخالت طرابلس در حمله تروريستي به ديسكويي واقع در برلين كه منجر به كشته شدن دو نظامي آمريكايي شد كردند.

* ماجراي لاكربي

21 دسامبر 1988: هواپيماي شركت هوايي "پن آمريكن" با شماره پرواز 103 در مسير لندن به نيو‌يورك برفراز لاكربي اسكاتلند منفجر مي گردد كه منجر به مرگ 259 مسافر و يازده نفر شاهد اين ماجرا در روي زمين شد.

در نوامبر سال 1991، ماموران آمريكايي و انگليسي مسئول رسيدگي به اين حادثه، دو مقام رسمي دولت ليبي را به عنوان مظنونين اصلي اين بمب گذاري نام نهادند.

* ماجراي يو تي اي

19 سپتامبر 1989: هواپيماي فرانسوي خطوط هوايي "يو تي اي" با شماره پرواز 772 به مقصد پاريس منفجر و 171 مسافر كشته مي شوند. مقام هاي مسئول رسيدگي به اين ماجرا با يافتن شواهدي دال بر تروريستي بودن اين حادثه در سال 1991 به دو ليبيايي ظنين شدند.

* شروع صدور قطعنامه هاي رنگارنگ بر عليه مردم ليبي

21 ژانويه 1992: شوراي امنيت سازمان ملل متحد با تصويب قطعنامه اي شماره 731 خواستار آن شد تا ليبي مظنونان بمب گذاري هواپيماي "پن آمريكن" و "يو تي اي" را تسليم و به خانواده‌هاي بازماندگان غرامت پرداخت كند.

31 مارس 1992: شوراي امنيت سازمان ملل متحد با تصويب قطعنامه 748 تحريم هايي را بر عليه ليبي از جمله تحريم‌تسليحاتي و ممنوعيت مسافرت هاي هوايي به اين كشور را اعمال كرد.

سال 1993

11 نوامبر 1993: شوراي امنيت سازمان ملل متحد قطعنامه 883 را به تصويب مي رساند و تحريم ها بر ليبي شدت مي يابند. بر اين اساس، اين تحريم توقف محدود دارايي هاي ليبي و نيز ممنوعيت صادرات تجهيزات نفتي به اين كشور را در بر مي گيرد.

* نصب نسل دوم سانتريفيوژ از سوي ليبي

سال 1995

جولاي 1995: بنابر گزارش آژانس بين المللي هسته اي، ليبي با نصب سانتريفيوژ‌هاي گازي غني سازي اورانيوم تصميماتي راهبردي را براي بخشيدن جان تازه اي به فعاليت‌هاي هسته اي خود، اتخاذ كرده است.

سانتريفيوژهاي گازي قابليت غني سازي اورانيوم جهت استفاده در راكتورهاي هسته اي و نيز ماده جدا شدني لازم در جنگ افزار هسته اي را دارند.

سال 1996

آوريل 1996: ليبي با امضاي معاهده آفريقايي "پليندابا" به كشورهاي عضو منطقه عاري از سلاح هسته اي مي پيوندد. اين معاهده اعضا را از توسعه، دستيابي و تصرف سلاح‌هاي هسته اي منع كرده اما هنوز لازم الاجرا نشده است.

* آغاز تحريم هاي يكجانبه آمريكا بر عليه ليبي، سوريه، ايران

5 اوت 1996: قانون تحريم ايران و ليبي شكل گرفت. بر اساس آن، رييس جمهور اختيار دارد تا شركت‌هاي خارجي را كه بيش از 40 ميليون دلار در سال در صنايع نفتي ليبي سرمايه گذاري مي كنند، تحريم كند.

* اقدام عجيب ليبي در تحويل دو مظنون ماجراي لاكربي

سال 1999

5 آوريل 1999: ليبي دو مظنون بمب گذاري در هواپيماي شركت هوايي "پن آمريكن" با شماره پرواز 103 كه بنا بر گزارش‌ها از مقامات اطلاعاتي اين كشور بودند، براي محاكمه تحويل مقامات هلندي مي دهد. بلافاصله بعد از اين اقدام، فرانسه اذعان مي كند كه طرابلس با مقامات اين كشور بر سر انجام تحقيقات در زمينه شناسايي مسببين حادثه انفجار هواپيماي "يو تي اي" همكاري داشته است. شوراي امنيت سازمان ملل متحد نيز تحريم هايي كه بر اين كشور و از سال 1992 وضع كرده بود را به حالت تعليق در مي آورد.

منبع: فارس