تمدن در نيجريه پيش از ورود استعمارگران بريتانيايي
 اين تصوري اشتباه است كه گفته شود سرزمين نيجريه از سوي بريتانيايي ها ايجاد شده است و مردم آن، تاريخ و فرهنگ اندكي داشته اند؛ پيش از آن كه مرزهاي نهايي آن از طريق مذاكره ميان بريتانيا، فرانسه و آلمان تعيين شود.
 «گرينبرگ»(Greenberg)  و «آرمسترانگ»(Armstrong) تحقيقاتي را در زمينه هاي فرهنگي انجام دادند و اين تصور اشتباه را در خصوص عدم وجود تمدن در نيجريه پيش از استعمار، رد كردند. كشف آثار فرهنگي و فني از مردم نيجريه توسط باستان شناسان شاهدي بر اين مدعا است. همان گونه كه علم زبان شناسي، در مورد تاريخ گذشته، اطلاعاتي مي دهد، مطالعه سير تكامل زبان ها يا به عبارت ديگر گاهشماري زبان ها، اطلاعات مطلق و نيز نسبي را ارائه مي دهد. علم باستان شناسي با استفاده از بقاياي مادي، تاريخ را بازسازي مي كند و اطلاعاتي را فراهم مي نمايد كه بتواند به كمك آن منابع ديگر فرهنگي نيجريه را كامل كند. براي مثال، باستان شناسان نشان داده اند كه در شمال نيجريه، مردم پيش از ورود استعمار بريتانيا از حروف الفباي عربي براي نگارش استفاده مي كردند يا اين كه قوم انسيبيد (Nsibid) (3) در منطقه شرق دلتاي رود نيجر از الفبايي در نگارش استفاده مي كردندكه تنها توسط خود نويسندگان آنها، قابل فهم بوده است. همچنين نتايج حفاري هاي بدست آمده از مناطق «هائوسا» (Hausa) و «بورنو»(Borno) حاكي از اين است كه اين مناطق از بيش از 1000 سال قبل از ميلاد مسيح، محل سكونت بشر بوده است. آنها تأييد مي كنند كه فرهنگ «نُك» (Nok) بين سال هاي 500 قبل از ميلاد و 200 پس از ميلاد مسيح شكوفا شده است. باستان شناس مشهور پروفسور «ترستن شاو»(Thurston Shaw) در نوشته هاي خود در ارتباط با دوران گذشته و شناخته شده اي از فرهنگ نيجريه، گفته است: «در آنجا اوقات فراغت قابل توجهي وجود داشت به گونه اي كه به آنها فرصت مي داد به فعاليت هاي هنري از قبيل رقص و پايكوبي، داستان سرايي، مجسمه سازي از خاك رس و تزيين بدن بپردازند.»(4)   
 برخي از قبايل نيز «زباني را براي انتقال عقايد مذهبي» ايجاد كردند، زباني كه در زمينه هنري آن اقوام به تعابيري دست يافت. توليد اشياي هنري به شرايط اجتماعي و اقتصادي خاصي وابسته است. مهارت هاي اقتصادي كه به برخي از اعضاي يك جامعه اجازه مي دهد اشياي غيرقابل استفاده توليد نمايندكه هيچ ارتباط مستقيمي با زندگي روزمره آنها ندارد بلكه مبناي توليد چنين اشيايي، مهارت هاي فني سازندگان و اوقات فراغت كافي آنها مي باشد.
 علي رغم كثرت گرايي و گستردگي اقوام در نيجريه، هنر در ميان آنها مشترك است. هنر عبارت است از بكارگيري مهارت براي توليد اشياي محسوس و زيبا كه از قوه ابتكار و خلاقيت هنرمند ناشي مي شود. لغت «هنر» براي اشياي گوناگوني استفاده مي شود كه آنها را از ديگران جدا مي سازد. برخي از اين اشياء را وسايل زندگي، سلاح، ظروف خانگي، ابزار آلات موسيقي،‌ مجسمه ها و درهاي كنده كاري شده، تشكيل مي دهند. چه عاملي سبب مي شود كه يك شي به عنوان يك اثر هنري مطرح گردد؟ «ج.آر.اوجو»(J.R.Ojo) چنين مي گويد: «نقاشي بر روي يك كوزه به هيچ وجه ارتباطي با كاربرد آن به عنوان ظرف آشپزي، وسيله ذخيره آب و… ندارد بلكه چنين نقاشي هايي، يك كوزه سفالي را كه به عنوان وسيله اي در خانه استفاده مي شود به يك شي ارزشمند هنري تبديل مي نمايد.»(5)  
 در حفاري هاي باستان شناسان از شمال و جنوب نيجريه، تبرهاي سنگي صيقلي و سفالينه هايي پيدا شده است كه بر روي آنها نقاشي هاي متنوعي وجود دارد. براي نمونه، سفالينه اي از پناهگاه صخره اي «داتسن كونگبا» (Dutsen Kongba) نزديك شهر «جاس» (Jos) پيدا شده است كه به هزاره چهارم پيش از ميلاد باز مي گردد. اين سفالينه از قديمي ترين سفالينه هاي كشور نيجريه مي باشد. طي حفاري از مكاني ديگر به نام «روپه» (Rope)، تبرهاي سنگي صيقلي و سفالينه هاي نقش داري كشف شده است كه با آن چه امروز مشاهده مي شود، شباهت بسياري دارد. همچنين در روستاي «ايوو الرو»  (Iwo Eleru) نزديكي شهر «آكوره»(Akure) واقع در ايالت «اوندو»(Ondo) از يك پناهگاه صخره اي، ابزارهاي سنگي و سفالينه هاي نقش دار مربوط به 9000 سال پيش از ميلاد مسيح كشف شده است. از پناهگاه صخره اي ديگري در شهر «افيكپو»(Afikpo) وسايل سنگي و سفالينه هاي نقش داري بدست آمده است كه مربوط به دوراني بين 3000 سال پيش از ميلاد و قرن اول ميلادي مي باشد. در شهر «باما»(Bama) نزديك درياچه «چاد»(Chad) ابزارهاي سنگي، سفالينه هاي نقش دار و      مجسمه هاي حيوانات‏، يافت شده و در روستاي «كورساكاتا»(Kursakata) در 110 كيلومتري جنوب غربي باما، سفالينه و مجسمه حيوانات پيدا شده است. همچنين در «شيلما»(Shilma)  واقع در50 كيلومتري جنوب باما، ابزارهاي سنگي، سفالينه و مجسمه هاي حيوانات كشف گرديده است. طي حفاري هاي صورت گرفته در دهكده «دايما»(Daima) واقع در37 كيلومتري شمال شرقي شيلما، اشياء گوناگوني پيدا شده است. اين حفاري ها، نشان از پيشرفت فناوري دارد كه با بوجودآمدن آهن پديدار گشت و با هنر از طريق جايگزين كردن حيوانات پاكوتاه با درازپاياني چون گاو، گوسفند و حيوانات وحشي پيوند خورد كه براي اولين بار در سال 500 بعد از ميلاد مسيح صورت گرفت.
 حكاكي و نقاشي بر روي سنگ آن طور كه در مناطق مركزي و جنوبي آفريقا مرسوم است، در نيجريه معمول نمي باشد و تنها يك نمونه منقوش پيدا شده است. نقاشي بر روي سنگ در شهر «برنين كودو»(Birnin Kudu) در ايالت «كانو»(kano) از نمونه هاي بسيار نادري مي باشد كه در نيجريه شناخته شده است. نقاشي كه شايد حداقل يك هزار سال قدمت دارد و تنها با يك رنگ قرمز، تصوير يك كله گاو به زمين افتاده را نشان مي دهد. همچنين نقاشي سنگي در «گٍجي»(Geji) واقع در 130 كيلومتري جنوب برنين كودو در ايالت كانو كه با رنگ قرمز ترسيم شده است تعداد زيادي از حيوانات وحشي را نشان مي دهد كه به هنر سنگي نيجريه به عنوان بُعد جنوبي اضافه شده به هنر سنگي «شارا»(Shara) اشاره مي كند.
 سنگ نوشته هاي حكاكي شده در يك پناهگاه صخره اي بر روي رگه اي از سنگ گرانيت در منطقه «ايگبارا اوكه»(Igbara Oke) – حوالي شهر «آكوره»(Akure) در ايالت «اوندو»(Ondo) -  تنها نمونه اي از نوع خود در نيجريه مي باشد كه به نظر مي رسد تصويري از يك ماهي است. در   حفاري هاي باستان شناسي در سرزمين «نُك» (Nok) كه «برنارد فگ»(Bernard Fagg) مسؤوليت آن را به عهده داشته وسايلي از عصر حجر و مخلوطي از ابزارهاي سنگي و آهني كشف شده است كه در ميان آنها اشكال سفالي هم به چشم مي خورد. همچنين در سال 1936، به هنگام استخراج از معادن، هنرهاي تجسمي «نُك» و كشفيات ديگري از مناطقي چون «وامبا»(Wamba)، «شره»(Shere)، «كاتسينا آلا» (Katsina Ala)، «كاگارا»(Kagara)، «بواري»(Bwari) و «انكيرينگ»(Ankiring) بدست آمد كه همه اين مجموعه به هنر نُك نام گذاري شد. بررسي هاي انجام شده، قدمت اين مجموعه را متعلق به اواسط قرن پنجم پيش از ميلاد دانسته است لذا اشكال سفالي به عنوان اولين اثرهنري پلاستيكي در آفريقا و جنوب صحرا مطرح گرديد.
 در سد «كانجي دام»(Kanjidam)، پيش از آب گرفتگي، اشياي فلزي و سفالينه هاي منقوش متعلق به قرون دوم قبل از ميلاد و هشتم بعد از ميلاد پيدا شده است. از شهر «زاريا»(Zaria)، مجسمه هاي گلي و سفال هاي شكسته اي كه بر روي آنها نقاشي صورت نگرفته، يافت شده است. همچنين در سال 1938، اشياي برنزي به صورت تصادفي در شهر «ايگبو اوكو»(Igbo Ukwu) كشف گرديده است. «ترسن شاو» (Thursan Shaw) در سال 1959 چند شي برنزي پيدا كرد. اشياي برنزي پيدا شده با توجه به شكل و ويژگي هاي تزييني خاصي كه دارند، نشان مي دهند كه به معبدي تعلق داشته اند.(6) 
 هنر «ايگبو اوكو»، هنري جداگانه نيست و وسايلي شبيه به آن در روستاي «اِزيرا»(Ezira) در 16 كيلومتري آن پيدا شده است. اين وسايل مربوط به قرن 15 ميلادي است و شامل 30 شي برنزي از قبيل النگو، انگشتر و ناقوس مي شود. «لئو فروبنيوس»(Leo Frobenius) با بردن چند نمونه هنري «ايفه» به آلمان، توجه جهانيان را به سوي آن جلب كرد. 28 سال بعد به طور تصادفي مجسمه سر انساني از جنس برنز يافت شد و در سال 1975 وسايل برنزي بزرگ كشف گرديد. همچنين مجسمه هاي سفالي كه اشكال مختلفي از افراد درباري از وزيران و فرماندهان در يك طرف گرفته تا افراد كوتاه قد و مرده در طرف ديگر را در معرض نمايش قرار مي دادند. علاوه بر اين، سنگفرش بسياري از اماكن شهر ايفه از سفال پوشيده شده است.
 «پيتر گارتيك»(Peter Gartake) طي حفاري هاي خود از شهر ايفه در سال هاي 72-1971 تعدادي از سنگفرش هاي سفالي و وسايلي را يافته است كه در آيين هاي مذهبي و مناسك ديني ازآنها استفاده مي شد و براي مردم آن شهر بيگانه نبوده است. جاي هيچ شكي نيست كه آن وسايل توسط خود مردم و براي استفاده آنها توليد شده بود. تعدادي ديگر از باستان شناسان چون «اليور مايرا» (Oliver Myera)  و «ويلت»(Willet)، چنين اشيايي را كشف كرده اند. همچنين آثاري وجود دارد كه نشان مي دهد مردم اين منطقه در خلق هنر خود از چوب استفاده مي كرده اند كه كشف درهاي كنده كاري شده چوبي، بيانگر اين موضوع مي باشد. «اوجو»(Ojo) معتقد است علي رغم سهولت در دادن شكل به گِل پيش از پختن آن، تكنيك و كارهاي ظريف در مجسمه سازي نسبت به كنده كاري بر روي چوب بسيار سخت تر است.
 علاوه بر هنر ايفه، هنر «بنين» نيز از شهرت خاصي برخوردار مي باشد، اما بر خلاف هنر ايفه، نقد و بررسي بسياري درباره هنر بنين از سوي انديشمندان صورت گرفته است. «گراهام»(Graham) و «كنّا»(Connah) دلايلي مبني بر استفاده هنرمندانه از مس در قرن 13 ارائه داده اند در حالي كه «فيليپ دارك»(Phillip Dark) معتقد است كه كنده كاري بر روي چوب و عاج در حوالي قرن 13 امري جا افتاده بوده است. بنابر اين ساخت مجسمه هاي چوبي قبل از استفاده از برنز صورت مي گرفته كه در نيمه اول قرن 14 آغاز شده است.
 علي رغم هنر ايفه، هنر در بنين بدون انقطاع در عصر مدرن ادامه يافت. در سال 2004 ميلادي، مركز فرهنگي آلمان معروف به «انستيتوگوته»، آثار هنري ايفه را در نمايشگاهي در لاگوس در معرض ديد بازديدكنندگان بين المللي قرار داد. هنر بنين صرفاً استفاده از برنز است و تقريباً سفال را بكار نمي گرفتند و از نظر تنوع و گستردگي بسيار غني مي باشد. به عبارت ديگر، ساخت و عرضه مجسمه هايي از پادشاهان و حيواناتي از قبيل پلنگ، لاك پشت، مار و مرغ قابل توجه است. علاوه بر بكارگيري برنز، استفاده از عاج و انواع جواهرات، از ويژگي هاي هنر بنين بوده است. البته نماد حيوان مختص هنر بنين نمي باشد، آن چه به هنر بنين اختصاص دارد عرضه سر فيل است كه خرطوم آن به سر انسان ختم مي شود و نوعي ماهي كه در گِل زندگي مي كند كه با «اوبا اوهن»(Oba Ohen) پادشاه قرن 14 بنين همدم شده به طوري كه در مجسمه اي، پاهاي او به صورت ماهي گِلي به نمايش درآمده است.
 هنر شهر «اوو»(Owo) نيز مشهور است. نزديكي و همسايگي با بنين بيانگر اين است كه از هنر و ادبيات بنين تأثير پذيرفته است. همچنين هنر بنين شباهت هاي زيادي با هنر «نوپه»(Nupe) و مجسمه هاي برنزي آن دارد. به دليل گستردگي و تنوع در آثار هنري بويژه استفاده از برنز در «نوپه» برخي معتقدند كه اين آثار به دوران «تسوئيدد»(Tsoeded) بنيانگذار حكومت پادشاهي «نوپه»، تعلق داشته است كه اين آثار شباهت زيادي با هنر ايفه دارند. «آرنولد رابين»(Arnold Rabin) اشياي برنزي را به عنوان مدرك از آبادي هاي اطراف منطقه مركزي بنين گردآوري كرده است. مجسمه هاي سنگي در اطراف ايفه و «اهسيره»(Ehsire) در ايالت «اوندو»(Ondo) در جنوب غربي نيجريه پيدا شده اند. علاوه بر اين، سنگفرش هاي سفالي در روستاي «ايفاكي»(Ifaki)، حوالي «اشوره»(Eshure) و «ايه»(Aye) در سه كيلومتري ايفاكي پيدا شده است. اشكال سنگي در روستاي «اسي»(Esie) كه از شهر «اورو»(Oro) واقع در ايالت «كوارا»(Kwara) چندان دور نيست، كشف شده است. همچنين در منطقه مركزي «كراس ريور»(Cross River)  اشياي عتيقه و بقاياي سنگي كشف گرديده كه از سوي باستان شناسان براي آن،تاريخي در نظر گرفته نشده است.