ماه هاست كه مصروبه ويژه قاهره وشهرهاي بزرگ آن اوضاع آشفته‌اي راازسرمي‌گذرانند. اين ناآرامي‌ها مدتي قبل از بركناري مرسي شدت گرفت و پس ازآن به اوج خود رسيد و در روزهاي اخير به كشته شدن صدهاغيرنظامي ودهها نظامي انجاميد.از آنجا كه بر سر كار آمدن مرسي طي انتخاباتي آزاد و بركناريش توسط نظاميان انجام گرفت،عموم تحليل‌ها،به ويژه درايران، به سود مرسي و هوادارانش بود،حال آنكه مسئله وجه ديگري نيز دارد كه مي‌بايد مورد تأمل قرار گيرد. توجه به اين وجه و وجوه ديگر بدان لحاظ اهميت داردكه اولاًبه شناخت بهترودقيق تراين تحولات كمك مي‌كند. تحولاتي كه به گونه‌اي اجتناب‌ناپذير كل منطقه وكل جهان عرب راتحت‌ تأثيرقرارخواهددادوثانياً نشان مي‌دهدكه نسبت اين تحولات باماو منافع و مصالح ما و متحدان ما چيست؟

1- نكته مهم در فهم كنش و واكنش بين مرسي و مخالفانش اين بود و هست كه او در جريان انتخاباتي آزاد به رياست رسيد، اما از آن پس عملاً به هيچ يك از ضوابط مديريت دموكراتيك ملتزم نبود. مديريت او به مراتب بيش از مديريت ايام مبارك، حتي در ساليان آخرحكومتش، انحصارگر و ديكتاتورمنش بود. مسئله دراينجاشخص مرسي نبود،اوشخصاًفاقد ظرفيت و خصوصيات لازم براي چنين كارهايي بود. اين مركزيت اخواني بود كه چنين مي‌خواست و چنين مي‌كرد و او عامل اجرايي اين همه بود. اين مركزيت خواهان تصفيه تمامي نهادهاي دولتي،رسانه‌اي،مطبوعاتي، نظامي، قضايي، آموزشي و دانشگاهي وحتي ديني بود. اينان در طي مدتي كوتاه، هزاران سمت مديريتي را به اخواني تغيير دادند .باتوجه به سابقه سوئي كه نخبگان مصري ازاخوان داشتند - خصوصاً از 1954 به بعد و طرح ترور نافرجام ناصر و انجام كودتا عليه اوونيزسوءاستفاده ازآزادي‌هايي كه سادات به هدف ناصرزدايي از 1970 به بعد به آنها اعطا كرد و به ويژه سوءاستفاده‌هاي كلان مالي- اين همه براي آنان غيرقابل تحمل بود. مخصوصاً كه آنان از ارتباط تنگاتنگ اخواني‌هاوسعودي‌هاوآمريكاازدهه پنجاه قرن گذشته مطلع بودند.لازم به يادآوري است كه رابطه اخوان و سعودي تا حدودي پس از حادثه 11 سپتامبر و عمدتاً پس از سقوط مبارك، به سردي گراييد. آنها پس از قدرت و محبوبيت يافتن ناصر، نزديكترين و صميمانه‌ترين روابط را با سعودي ها داشتند.

2- دموكراسي يك فرهنگ و يك نظام است و نه يك حادثه. مسئله اين نيست كه رئيس‌جمهور صرفاً طي انتخاباتي آزاد برگزيده شود و سپس هرآنچه مي‌خواهد انجام دهد.او مي‌بايد به آنچه لازم است، ملتزم باشد و ملتزم بماند.واقعيت اين است كه مرسي و اخواني‌ها چنين نبودند. آنها به مشروعيتي كه صرفاً ناشي از انتخابات بود، تأكيد داشتند. اين سخن درستي است، اما در جايي كه جامعه با رئيس منتخب، مشكل يا لااقل مشكل حادي نداشته باشد. حال آنكه جامعه مصر از ماه‌ها قبل در غليان بود. غلياني كه جامعه را قطبي كرد. انسجام اجتماعي را شكست و رژيم حاكم قادر نبود به تنهايي اين معضل را از ميان بردارد. در چنين اوضاع واحوال بحراني، مرسي باسماجت، با تمامي طرح ها و ابتكارات مخالفان براي خروج از بن‌بست مخالفت مي‌كرد.چنين موقعيتي و البته با شدت و عمقي به مراتب كمتر، براي كشورهاي شرق اروپا و جمهوري‌هاي غيرآسيايي استقلال يافته از شوروي سابق به كرات پيش آمد و رژيم حاكم به راه حل‌هاي پيشنهادي تن در داد. اين حالت بعضاً در كشورهاي اروپايي، به ويژه در ايتاليا پيش مي‌آيد و حزب حاكم به انتخابات زودهنگام و ساير راه‌حل‌هاي مياني تن درمي‌دهد و جامعه را از بن‌بست مي‌رهاند.اصل در نظام دموكرات اين است كه گروه هاي مختلف به همكاري و تعامل متقابل و فعال ملتزم باشند. اعم از آنكه در اكثريت باشند يا در اقليت. مسئله اين نيست كه دموكراسي مصري همانند دموكراسي اروپايي باشد. اين خلط مبحث است. مسئله اين است كه نظامي كه صرفاً به مشروعيت ناشي از انتخابات دموكراتيك تكيه مي‌كند، مي‌بايد اصول اوليه مديريت دموكراتيك را بپذيرد و در چارچوب آن با ديگران تعامل كند.

3- مرسي با كمي بيش از 51درصد آرا انتخاب شد، اما اين درصد در قاهره و شهرهاي بزرگ به مراتب كمتر بود. مضافاً آنكه در انتخابات مجلس مصر كه حدود يك سال قبل از انتخابات رياست جمهوي انجام گرفت، احزاب اسلامي بيش از 80درصدآرا را كسب كردند. اين فاصله معنادار،حاكي از آن بود كه مصريان به سرعت از گروه هاي اسلامي فاصله گرفتند. اينان طي آن مدت آنچنان رفتار غيرقابل قبولي از خود نشان دادند و آنگونه در رسانه‌هاي خود سخن گفتند و نظر و فتوا دادند كه ترس و بلكه تنفر بسياري را برانگيختندكه موهن‌ترين و سخيف‌ترين اين نظرات به رابطه زن و مرد راجع مي‌شود كه نقل آن نيز شرم آور است. براي نمونه، يك بار سخنان يك شيخ سلفي در مورد رابطه زن و مرد آنچنان وقيحانه و ضد زن بود كه مجري زن برنامه، از شرم، كاغذي را كه در دست داشت، بر روي صورت گرفت و به صحبت ادامه نداد.درست است كه اخوان را در اين ميان سهم چنداني نبود، اما مشكل در اين بود كه پس از انتخاب مرسي، آن رفتارها و آن اظهارنظرها ادامه يافت و بلكه تشديد شد. اين مجموعه، اوضاع دشواري پديد آورد كه در نهايت به قطبي شدن جامعه انجاميد.جامعه امروز مصر به واقع جامعه‌اي قطبي شده است. هواداران مرسي از يك طرف و مخالفانش در طرف ديگر و كساني كه فارغ از اين قطب‌بندي، ظاهري همچون يكي از اين دو گروه دارند، توسط گروه ديگر تحمل نمي‌شوند. در مدت اخير، مقالات متعددي در مطبوعات مصر مي‌توان يافت كه نويسنده از اينكه زنان محجبه و مردان ملتحي مورد بي‌مهري و تمسخر قرار مي‌گيرند، شكايت كرده است.

4- مشكل بزرگ عموم احزاب اسلامي در جهان عرب، در حال حاضر اين است كه رفتار و منش آنان پس از پيروزي به كلي دگرگون مي‌شود. اينان قبل از پيروزي، افرادي بسيط ، ملايم و بلكه خجول هستند. اما پس از يافتن قدرت، ويژگي‌هايي دقيقاً متضاد مي‌يابند. واقعيت اين است كه اين حجم از تغيير در احزاب ديگر وجود ندارد.در هنگام مأموريتم به عنوان سفيردرمراكش، با عموم احزاب، چه آنهايي كه در قدرت بودند و چه آنهايي كه در اقليت پارلماني بودند، اعم از اسلامي و غيراسلامي در ارتباط بودم و البته تمامي آنها از چنين ارتباطي استقبال مي‌كردند. شخصيت‌هاي حزب اسلامي «عدالت و توسعه» كه هم‌اكنون اكثريت پارلماني را حائز هستند و دولت را در دست دارند، عموماً افرادي بيش از حد مبادي آداب، مسالمت جو و خجالتي بودند؛عليرغم آنكه در آن هنگام آنان به لحاظ شمار آرا، سومين حزب بودند. آنها بعضاً در مراسم رسمي يادر مراسم روز ملي كشورهاي مختلف، شركت مي‌كردند، اما بيشتر در حاشيه مراسم قرار مي‌گرفتند و با حالتي خجولانه با طرف غيرمغربي، به ويژه اگر غربي بود، صحبت مي كردند. اين حالت تا به آنجا نيرومند بود كه در مواردي، از اينجانب مي‌خواستند كه واسطه آشنايي و بعضاً ملاقات‌شان با برخي سفرا شوم. حال آنكه خود مستقيماً مي‌توانستند اقدام كنند.اما پس از قدرت يافتن رويكردشان تغيير كرد و اين تغيير در كشورهاي ديگر ازجمله مصر به مراتب بيشتر بود. اگر رفتار متواضعانه و سخنان ملايم و محافظه‌كارانه و كيفيت بيان معمولاً عذرخواهانه مرشد سابق اخوان مصر، «مهدي عاكف» را با اخلاف او مقايسه كنيد، اين تفاوت را به خوبي درخواهيد يافت .بيان چرايي و چگونگي چنين تحولي به طول مي‌انجامد، اما به هر حال وجود دارد و آن را سهم مهمي است در روي آوري مردم به اين احزاب قبل از يافتن قدرت و رويگرداني‌شان پس از آن. مهمتر آنكه اينان پس از پيروزي ديگر تمايلي به مذاكره و همكاري ندارند و آن فروتني و مسالمت‌جويي احياناً افراطي، به كنار مي‌رود.

5- تحولات دو سال و نيم اخير جهان عرب در بستري از راديكاليسم ديني، مذهبي و تكفيري شكل گرفت. سقوط صدام و حوادث بعدي، اين آتش نيمه روشن - نيمه خاموش را شعله‌ور ساخت و پيروزي حزب‌الله در جنگ 33 روزه و تأثر عميق حماس از مدل حزب‌الله و مقاومتش در جنگ 22 روزه، به تحريك كساني كه ارتقاء موقعيت ايران و طرفدارانش را تهديدي براي خود و مذهب و هويت خود مي‌ديدند، منجر شد. در چنين وضعيتي، تحولات از تونس و مصر آغازيدن گرفت. دراين بستر حتي احزاب معتدل و عملگراي اسلامي به طور طبيعي تحت‌ تأثير اين موج راديكال قرار گرفتند، چه از بعد ايدئولوژيك و فكري و چه از بعد اجتماعي و سياسي. مضافاً آنكه براي حفظ موقعيت و محبوبيت خود، مجبور شدند به آن تظاهركنند.اين جريان تابه آن حد نيرومند بود كه حتي حزب مسالمت‌جو و پراگماتيستي چون«النهضه» تونس را هم تحت تأثير قرار داد. عليرغم سياست درونگرا و ذاتاً محافظه‌كار تونس،اين كشور اولين كشور عربي بود كه در آغاز ناآرامي‌ها در سوريه، سفيرش را اخراج كرد و در برابر سيل جواناني( چه زن و چه مرد) كه عازم سوريه بودند تا در كنار تكفيريان بجنگند، بي‌تفاوت ماند و مفتي تونس را به آن لحاظ كه جنگ در سوريه را از مصاديق جهاد نمي‌دانست، بركنار كرد. طبيعتاٌ اخوان مصر به مراتب بيش از ديگران تحت تأثير اين راديكاليسم قرار گرفت. رگه‌هاي اين تأثر را هم در سياست داخلي و هم در سياست خارجي مصر دوران مرسي مي‌توان ديد. بدون شك از اين پس، اخوان هم از جهت عقيدتي و هم از جهت سياسي افراطي‌ترخواهد شدواين يكي ازمهمترين نقاط اصطكاك منافع ومصالح ماومتحدان ما با آنها است.

6- مصر دوران سختي را از سر مي‌گذراند. مشكل مي‌توان گفت كدامين آينده در انتظار او است. البته ابتلائات اين كشور به مراتب بيشتر و عميق‌تر از مسئله اخوان و نظاميان است. فقر، عقب‌ماندگي، افزايش جمعيت، مسئله اشتغال و جوانان، عدم مرجعيت ديني قابل قبول و قابل اجماع، از هم‌گسيختگي وحدت و انسجام اجتماعي و زنده شدن تمامي عناصر منفي نهفته در تاريخ و جامعه آن، كه به بدبيني و سوءظن عميق گروه هاي مختلف ديني، فكري و اجتماعي انجاميده است. در اين ميان حوادث خونيني اتفاق افتاده است. بدون شك كشته شدن صدها نفر در جريان متفرق كردن آنها از يك يا دو ميدان قاهره، محكوم است. اما مشكل بتوان گفت اين حادثه، هولناك‌ تر و جنايت ‌بارتر از انفجار بمب در بين مردم عادي است؛ بمب‌هايي كه در مساجد، حسينيه‌ها، قهوه‌خانه‌ها، بازار ، محل تجمع كارگران ساده يا در مراسم تشييع و مراسم مذهبي ديگر منفجر مي‌كنند و زن و مرد و كودك و پير را به خاك و خون مي‌كشند. از عراق گرفته تا پاكستان و افغانستان و تا ضاحيه جنوبي در بيروت.در اينجا به هيچ عنوان هدف، دفاع از اقدامات خشونت‌آميز نظاميان نيست، مسئله اين است كه اين تنها جنايت رخ داده در منطقه ملتهب ما نيست. ما مي‌بايد قضاوتي متوازن و به ويژه موضع‌گيري متوازن‌تري در قبال آنچه اتفاق افتاده و خواهد افتاد، داشته باشيم و فراموش نكنيم كه اقدامات ارتش، مورد تأييد اكثريت عظيمي از مردم اين كشور و به ويژه نخبگان آن است؛ اگرچه عموم آنها از حوادث اتفاق افتاده، متأثر و هراسناك هستند.اما مسئله در آنجا كه به ما مربوط مي‌شود. بدون ترديد مي‌بايد اصل جنايت را محكوم كنيم، اما به گونه‌اي سخن نگوييم كه رابطه كنوني و آينده خود را با كسان ديگري كه موافق اخوان و اقدامات آنها نيستند، تخريب كنيم. اينان مهمترين بخش جامعه فعال مصر هستند و نقش بزرگي در آينده كشور خود و كشورهاي عربي ديگر خواهند داشت و به دلايلي كه توضيحش به طول مي‌انجامد در نهايت به ما و متحدان ما نزديك تر هستند.در ميان ما بيشتر كساني كه مايل به اتخاذ مواضع صريح‌تري در محكوميت مخالفان اخوان هستند، خواهان رابطه نزديك ‌تري با مصر هستند. غافل از آنكه اخوان تنها بخشي از جامع? بزرگ اين كشور است. اگر خواهان چنين رابطه‌اي هستيم نبايد با مواضع نشأت گرفته از احساسات و ناديده گرفتن واقعيت‌هاي ديگر، زمينه‌هاي دوستي و همكاري آينده را از بين ببريم و حتي آن را به دشمني تبديل كنيم. البته نبايد فراموش كرد كه در درگيري روز نخست، 43 تن از نظاميان كه 18 نفرشان افسر بودند، كشته شدند. اين به آن معني است كه تحصن‌ كنندگان از سلاح گرم استفاده كرده‌اند؛ مضافاً كه در بسياري از موارد، اين مردم و كسبه عادي هستند كه با اخواني‌ها درگير مي‌شوند. اين همه ايجاب مي‌كند كه مسئله در كليت آن ديده و ارزيابي شود و متناسب با اين كليت و با نگاه به آينده موضع‌گيري كنيم.

منبع: اطلاعات