لیبی را می‌توان از جمله ناکام‌ترین کشورهای انقلابی خاورمیانه و شمال آفریقا متعاقب تحولات منطقه طی سال‌های اخیر در نظر گرفت. زیرا بعد از مداخله خارجی جدی در مرحله سقوط رژیم قذافی، هیچ گروه داخلی نتوانسته است بر این کشور به‌طور کامل مسلط گردد و بعد از انقلاب در دوران بی‌ثباتی کامل به‌سر می‌برد. این مسأله طی ماه‌‌های اخیر با جنگ داخلی شدید میان ملی‌گرایان و اسلام‌گرایان منجر به عمیق‌تر شدن بحران شده است. اما ورود داعش به این کشور را می‌‌توان نقطه عطف جدید در تحولات آن در نظر گرفت که علاوه بر تأثیرگذاری منفی بر ثبات در لیبی، با پیامدهای فراملی نیز همراه می‌باشد. یکی از پیامدهای فراملی حضور داعش در لیبی، نزدیکی جغرافیایی این گروه تروریستی به اروپا و مطرح شدن تهدیدات امنیتی برای اروپا است که می‌‌تواند پیامدها و تبعاتی جدی برای کشورهای این قاره به همراه داشته باشد.

نقش غرب در پیدایش داعش
در دوران کنونی و علی‌رغم موضع‌گیری‌ها و سیاست‌های اعلامی و اعمالی کشورهای مختلف غربی علیه داعش و گروه‌های تروریستی متحد آن در کشورهای مختلف خاورمیانه و شمال آفریقا، نمی‌‌توان نقش این کشورها را در پیدایش، رشد و تداوم فعالیت داعش انکار کرد. هرچند گروه تروریستی داعش، کشورهای غربی را یکی از دشمنان اصلی خود معرفی کرده و این کشورها را نیز نسبت به اجرای عملیات تروریستی تهدید کرده است و هم‌چنین در طرف مقابل، کشورهای غربی (آمریکا و کشورهای اروپایی) نیز ضمن محکومیت رفتارهای داعش، ائتلافی به‌منظور مبارزه با آن تشکیل داده‌‌اند، اما ارتباط غرب با داعش را باید فراتر از چنین مواضعی ارزیابی کرد. بدین نحو که با در نظر داشتن روند شکل‌گیری این گروه تروریستی و چگونگی ظهور آن به‌عنوان یک بازیگر جدی طی یک سال اخیر، نقش کشورهای غربی در رشد و ظهور داعش آشکار خواهد شد. البته دیدگاه یکسانی نیز در مورد میزان نقش غرب در پیدایش داعش وجود ندارد.

برخی پیدایش داعش و گسترش فعالیت­های آن را نتیجه مستقیم برنامه‌ریزی و اهداف آمریکا و کشورهای اروپایی متحد آن در نظر می‌‌گیرند و برخی دیگر ظهور این گروه تروریستی را حاصل اشتباهات و سیاست‌های غلط غرب تحلیل و ارزیابی می‌‌کنند، نه برنامه‌ریزی آن. هرچند ایفای نقش مستقیم و عامدانه یا غیرمستقیم و اشتباهات غرب در پیدایش داعش، در نتیجه این روند تغییری نخواهد داد.

در رابطه با نقش غرب در پیدایش و گسترش فعالیت داعش، گروه نخست معتقدند آمریکا و دیگر کشورهای غربی با اهدافی نظیر تعقیب راهبرد اسلام‌‌هراسی، جلوگیری از گسترش اسلام اعتدالی، زمینه‌‌چینی برای حضور نظامی در منطقه، تغییر اولویت‌‌های جهان اسلام و خاورمیانه، ایجاد تفرقه میان سنی و شیعه، مسکوت کردن مسأله فلسطین و امنیتی کردن فضای منطقه در مقابل روند گسترش قدرت و بازیگری داعش در عراق و سوریه نه‌تنها منفعلانه عمل کرده‌اند، بلکه زمینه افزایش قدرت و گسترش آن را نیز فراهم کرده‌اند (1).

علاوه بر این دیدگاه، رویکرد دیگری نیز که بر نقش غرب در ظهور داعش تأکید دارد عمدتاً از سوی تحلیل‌گران و برخی مقامات آمریکایی مطرح شده و بر نقش غیر عامدانه غرب در کمک به ظهور داعش تأکید می‌کند؛ البته برخی از این صاحب‌نظران نیز بر سکوت غرب در مقابل کمک متحدان منطقه‌‌ای خود به داعش اشاره دارند.

در این راستا، «نوام چامسکی» محقق و پژوهشگر سرشناس آمریکایی معتقد است اشغال ده ساله خاک عراق از سوی نیروهای آمریکایی و انگلیسی منشأ اصلی پیدایش گروه تروریستی داعش در این کشور بوده است. زیرا اشغال عراق با فروپاشی شالوده‌‌های اجتماعی این کشور و متعاقب آن منازعات فرقه‌‌ای و رشد افراطی‌گری همراه بوده است. علاوه بر چامسکی، «شیرین هانتر» نیز بر تأثیر سیاست­‌های منطقه‌‌ای آمریکا در پیدایش داعش تأکید می‌کند. وی با اشاره به تحولات منطقه در سال‌های اخیر معتقد است با توجه به تمایل آمریکا برای برکناری «بشار اسد» و تضعیف ایران، آمریکا و متحدانش، نفوذ رو به رشد گروه‌هایی مانند "جبهه النصره"، وابسته به القاعده و داعش را نادیده گرفتند و در زمان کنونی با تهدیدهای چنین گروه‌هایی مواجه هستند. چنین دیدگاهی در مورد نقش آمریکا در ظهور داعش در میان برخی مقامات آمریکایی نیز وجود دارد. «هیلاری کلینتون» وزیر امور خارجه سابق آمریکا در مصاحبه‌ با «جفری گولد برگ»، اشتباه دولت آمریکا در برخورد با عراق و سوریه را علت به وجود آمدن گروهی مانند داعش دانسته است. هم‌چنین این موضوع که داعش دست‌پرورده متحدان آمریکا است، از سوی مقامات کنونی آمریکایی نیز اعلام شده است. به‌طوری که "جو بایدن" معاون باراک اوباما رئیس‌جمهوری آمریکا، طی اظهاراتی تأکید کرد داعش با حمایت مالی و تجهیزاتی متحدان ما (امریکا) ایجاد شده است (2).

ظهور داعش در لیبی و مرکز آغازین عملیات آن
تأثیرگذاری کشورهای غربی در ظهور و گسترش داعش در کنار انگیزه­‌های چنین گروه‌هایی و وضعیت متزلزل منطقه نه‌تنها منجر به تداوم فعالیت داعش در عراق و سوریه و گسترش تهدیدات آن در کشورهای همسایه آن‌ها شده است، بلکه زمینه حضور این گروه تروریستی در کشورهای بی­‌ثبات دیگری نظیر لیبی را نیز فراهم آورده است. مسأله‌ای که با توجه به موقعیت جغرافیایی این کشور، زمینه بروز تهدیدات جدی و مستقیم داعش علیه مناطق دورتری را مهیا کرده است.

تنش­‌های سیاسی و نظامی مداوم در لیبی پس از سقوط معمر قذافی در سال ۲۰۱۱، موقعیتی ایده‌آل برای گروه‌های افراطی همچون داعش ایجاد کرد تا دامنه فعالیت خود را گسترده‌‌تر کنند. در زمان جاری و متعاقب اختلافات داخلی در لیبی، دو دولت، دو پارلمان و دو نیروی نظامی یکی با گرایشات اسلامی- افراطی و دیگری با گرایشات ملی، در شرق و غرب کشور لیبی در حال فعالیت می‌باشند که خود موجب بروز بحران سیاسی در این کشور شده است. اختلافات سیاسی موجود در کنار انتشار گسترده سلاح به جا مانده از دوران قذافی، سبب تقویت گروه‌های تکفیری در نقاط مختلف این کشور و بیعت برخی از شاخه‌های آن‌ها در شهر «درنه» با ابوبکر البغدادی، خلیفه خودخوانده داعش در چند ماه گذشته گردید (3).

اما روند آغازین نقش آفرینی داعش در لیبی به ماه‌های گذشته برمی‌گردد. اواخر اکتبر سال ميلادي گذشته خبرهایی از تشکیل اولین هسته داعش در شهر «درنه» لیبی منتشر شد. درنه در 250 کیلومتری شهر شرقی بنغازی قرار دارد و پیش از سرنگونی قذافی در سال ٢٠١١ نیز یکی از مکان‌های اصلی نیروهای شبه‌نظامی و اسلام‌گرایان افراطی لیبی بوده است. با آغاز درگیری‌های سوریه، صدها نفر از این شهر عازم سوریه شدند؛ برخی از آن‌ها در صفوف گروه تروریستی تکفیری داعش به سطوح بالا راه یافتند و برخی نیز به لیبی بازگشتند. با بازگشت این افراد، افراطی‌گری مسلحانه در بخش‌هایی از لیبی شدت بیشتری به خود گرفت. به نحوی که در سال ٢٠١٣ درنه عملاً از کنترل دولت طرابلس خارج شده بود (4).

موقعیت جغرافیایی و شهرهای تحت تصرف داعش در لیبی
گروه تروریستی داعش پس از حضور در شهر «برقه» در شرق لیبی با اولین رژه عناصر خود با حضور صدها خودروی نظامی در لیبی اعلام موجودیت کردند. داعش «ابوحبیب الجزراوی»، عضو عربستانی خود را اعزام کرده تا در مناطق شرق لیبی برای البغدادی بیعت بگیرد، پس از این امر، این گروه تروریستی هم‌چنین «ابوالبراء الازدی» را به عنوان والی درنه تعیین کرده است. اما این تنها آغاز گسترش حوزه نفوذ داعش در لیبی بود. داعش اکنون در شهرهای مهمی هم‌چون طرابلس تا بنغازی و سرت و البته شهر درنه فعالیت و حضور دارد.

استان سِرت قرارگاه سرهنگ معمر قذافی، امروز به پناهگاه اصلی داعش تبدیل شده است، به این علت که گروه مذکور از شهر درنه در شرق لیبی، حرکت کرده تا به سرت که در مرکز واقع شده رسیده است. در واقع داعش حكومت خود را در شهر سرت ليبي برقرار كرده و بر اساس گزارش‌ها در اين شهر منع رفت و آمد اعلام شده و در اين راستا دانشگاه شهر سرت نيز تعطيل شده است. دلیل انتخاب شهر سرت به­ عنوان مرکز فعالیت داعش در لیبی علاوه بر موقعیت جغرافیایی نزدیک به حوزه نفوذ ابتدایی این گروه در لیبی، به عوامل دیگر نیز ارتباط دارد. این شهر به سواحل مدیترانه دسترسی مناسبی دارد؛ زادگاه قذافی بوده و هم‌چنین مرکز اصلی نیروهای وابسته به گروه تندرو «انصارالشریعه» می‌باشد که داعش توانسته است بسیاری از نیروهای ان را به سوی خود جذب کند (5).

کاسته شدن فاصله حوزه نفوذ داعش تا اروپا
هرچند کشورهای غربی با نقش داشتن در رشد و تقویت داعش، هزینه­‌های سنگینی را به خاورمیانه تحمیل کردند، اما پیشروی داعش در لیبی در دوران اوج بی­‌ثباتی در این کشور منجر به ایجاد وضعیتی شده است که تهدیدات گروه تروریستی داعش را به اروپا نزدیک کرده است. در واقع هرچند تا چند ماه گذشته داعش تنها برخی منافع گزینشی کشورهای غربی را در خاورمیانه مورد تهدید قرار داده بود، ولی نفوذ عناصر این گروه به لیبی زمینه بروز تهدیدات مستقیم از سوی آن (داعش) علیه اروپا را مهیا کرده است.

با استقرار داعش در لیبی این گروهک تروریستی توانست در فاصله 350 کیلومتری اروپا قرار گیرد و شهر سرت در لیبی را به عنوان دروازه ورود به این قاره قرار داده است. کاهش فاصله جغرافیایی تهدید داعش برای اروپا در صورتی روی داده است که طی هفته‌‌های اخیر برخی کشورهای اروپایی همانند فرانسه با حملات این گروه تروریستی مواجه شده‌‌اند و کاسته شدن از مسافت جغرافیایی داعش به اروپا می‌‌تواند بر میزان جدیت و تعداد این حملات بیفزاید. در واقع با ظهور داعش در لیبی، سواحل جنوبی دریای مدیترانه به طور مستقیم تحت اختیار آن‌ها قرار گرفته است و این امر با توجه به فاصله حدود 300 کیلومتری حوزه نفوذ داعش با جزیره سیسیل ایتالیا می­‌تواند موج جدیدی از وحشت و البته تهدید را برای کشورهای اروپایی ایجاد کند (6).

پیامدهای نزدیکی جغرافیایی داعش به اروپا
اروپا در زمان کنونی با حضور داعش در لیبیِ متلاشی و پاره‌پاره مواجه است و مقر داعش در لیبی تا ایتالیا در جنوب اروپا تنها 350 کیلومتر و تا جزایر آن حدود 300 کیلومتر فاصله دارد. در این روند نیز سیل مهاجرین از لیبی به سمت ایتالیا رو به افزایش است. «جنتلونی» وزیر خارجه ایتالیا چندی پیش اعلام کرد، «مهاجرت‌های غیرقانونی ادامه دارد و از آغاز سال جدید تاکنون، ۷ هزار و ۸۸۲ نفر از راه دریا وارد سواحل ما شده‌اند، در حالی که این رقم در مدت مشابه سال قبل ۴ هزارو ۵۴۸ نفر بوده است». با این اوصاف و تنها با در نظر گرفتن موقعیت جغرافیایی لیبی و ایتالیا، رم نمی‌تواند نسبت به امنیت ملی و تهدید لفظی داعش مبنی بر تصرف رم - هر چند توخالی بنماید- بی‌تفاوت باشد (7).

مسأله دیگر، تهدید مستقیم تروریستی داعش برای اروپا است. یقینا داعش در قالب موج مهاجرت از لیبی به اروپا، نیروهای خود را در پوشش مهاجر روانه ایتالیا یا کشورهای دیگر اروپایی خواهد کرد و این مسأله با پیامدهای امنیتی برای این کشورها همراه خواهد بود. محتمل‌ترین آن نیز حضور نیروهای داعش در قلب اروپا و افزایش عملیات‌های تروریستی در این کشورها است که علاوه بر تبعات امنیتی، پیامدهای دیگری مانند نارضایتی سیاسی نیز خواهد داشت. این موضوع بعد از آن‌که ایتالیا در راستای مبارزه با تروریسم اعلام کرد خواهان حمله به داعش در لیبی است، به‌طور جدی‌تر مطرح شد. در واکنش به این موضع ایتالیا، فرماندهان داعش، اروپا را تهدید کردند «از طریق سواحل مدیترانه با قایق‌های نظامی نیم میلیون نیرو را به اروپا اعزام خواهیم کرد و این قاره را غرق نیروهای خود خواهیم کرد». هر چند اجرای چنین عملیاتی از سوی داعش بعید به نظر می­رسد ولی اجرای عملیات‌های در مقیاس کوچکتر از مواردی است که باید کشورهای اروپایی منتظر آن باشند.

مشکلات و مسائل دیگر نیز برای اروپا مطرح می‌‌باشد. ناامن کردن دیگر کشورهای حوزه جنوبی دریای مدیترانه و پس از آن رویای تسلط بر این دریا نیز از جمله تهدیدات احتمالی بلندمدت حضور داعش در لیبی است. در این رابطه «دیلی تلگراف» به نقل از منابعی در گروه تروریستی داعش اعلام کرد که این گروه قصد دارد تا با ورود به لیبی و سپس تسلط بر تمام کشورهای واقع در شمال آفریقا و ساحل مدیترانه راهی به سوی جنوب اروپا و ایتالیا بگشاید و رویای تسلط کامل بر دریای مدیترانه و ورود به اروپا را برای خود محقق کند. به نوشته این روزنامه، داعش برنامه‌هایی در دست دارد که بر اساس آن اعضای این گروه قصد دارند از کشتی‌ها و قایق‌های مهاجرت غیرقانونی به اروپا استفاده کنند و خود را به ایتالیا و جنوب قاره اروپا برسانند. این امر در صورت تحقق هرچند به صورت معدود و موردی، می‌تواند چالش‌های جدی برای امنیت کشورهای جنوب قاره اروپا از جمله ایتالیا، اسپانیا و تاحدودی فرانسه ایجاد نماید (8).

علاوه بر این، گزینه محتمل دیگر، عملیات داعش در عرصه دریایی علیه اروپایی­‌ها است؛ زیرا این موضوع دور از ذهن نخواهد بود که داعش با دغدغه‌‌های اقتصادی برای حمله به کشتی‌های باری و تجاری که در دریای مدیترانه به سمت اروپا و بالعکس حرکت می‌کند،‌ نقشه‌هایی را اجرایی کند.

جمع‌بندی
هر چند با پیشروی‌های داعش در سوریه و عراق و اجرای عملیات­های تروریستی داعش در اروپا، کشورهای غربی تهدیدات احتمالی داعش علیه خود را تا حدودی درک کرده‌اند، اما ورود این گروه تروریستی به لیبی به‌عنوان کشوری بی­‌ثبات و چندپاره در مرزهای جنوبی اروپا معنای دیگری برای غرب و به‌ویژه کشورهای اروپایی حوزه دریای مدیترانه دارد. تسلط نسبی نیروهای داعش بر برخی شهرهای لیبی فاصله جغرافیایی این گروه تروریستی با اروپا را به کمتر از 400 کیلومتر رسانده است. این مسأله پیامدها و خطرات جدی و مهمی برای کشورهایی نظیر ایتالیا، اسپانیا و فرانسه خواهد داشت؛ زیرا اعضای این گروه تروریستی در قالب موج رو به رشد مهاجرت از لیبی و شمال آفریقا به اروپا می‌‌توانند وارد این کشورها شده و عملیات‌‌های مد نظر رهبران داعش، همانند حادثه پاریس را اجرایی کنند. هم‌چنین این نزدیکی جغرافیایی، زمینه را برای جذب تعداد بیشتری از مسلمانان تندرو اروپایی به داعش مهیا خواهد کرد.

علاوه بر ورود اعضا داعش به اروپا از طریق مهاجرت غیرقانونی و اجرای عملیات‌های تروریستی، احتمال گسترش حوزه نفوذ داعش در دیگر مناطق جنوبی دریای مدیترانه نیز وجود دارد و در این شرایط هرگونه تسلط احتمالی داعش بر سواحل دریای مدیترانه می‌‌تواند تهدیداتی جدی علیه کشتی‌‌های باری، تجاری و مسافری اروپایی ایجاد نماید. اما مهم‌تر از این مسائل، رسیدن تهدید مستقیم پدیده داعش به اروپا است. پدیده­‌ای که کشورهای اروپایی در کنار آمریکا و متحدان منطقه‌‌ای آن در رشد و تقویت آن در بحران­های سوریه و عراق نقش داشته‌اند.


اندیشکده تبیین
----------------------------------------

منابع:

1- http://tabyincenter.ir/index.php/menu-examples/child-items-5

2- http://fa.uscloseup.com/content/67181

3- http://tabyincenter.ir/index.php/free-menu-pajohesh/

4- http://www.daesh.ir/1393/12/07/

5- http://www.alef.ir/vdchzvnii23n-wd.tft2.html?260912

6- http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1944568

7- http://www.ettelaat.com/etiran/?p=105736

8- http://www.dana.ir/News/246157.html