مقدمه

اتحاديه آفريقا (l'union africaine) يك سازمان بين المللي دولتي منطقه‌اي (قاره‌اي) است كه جايگزين سازمان وحدت آفريقا (l'organisation de l'unité africaine) گرديده و در حال حاضر تمام 54 كشور قاره آفريقا عضو اتحاديه هستند كه از اين تعداد، 53 كشور عضو اصلي و مراكش صرفا ناظر آن مي‌باشد. اتحادیه در حال حاضر به یکی از بزرگترین سازمان‎های منطقه‎ای در جهان پس از اتحادیه اروپا، تبدیل گردیده است.

 

ظهور انديشه پان‌افريكنيسم

در واپسين دهه‌هاي سده نوزدهم ميلادي، انديشه پان‌افريكنيسم (le panafricanisme) با ايجاد نهادهاي سياسي براي مبارزه با استثمار و بردگي سياهان شكل گرفت و اولين تلاش‌ها در كنفرانس پان‌افريكانيسم لندن در سال 1900 ميلادي و سپس در كنفرانس بين‌المللي سياه در سال 1912 ميلادي براي اتحاد سياهان آمريكا و آفريقا شكل منسجم تري به خود گرفت.

همايش‌هاي پان‌افريكنيسم در حد فاصل سال‌هاي 1919 تا 1945 ميلادي در تثبيت و رشد نهضت آزادسازي سياهان از استثمار و استعمار نقش به سزايي داشتند. هر چند در فاصله نشست باندونگ (Bandung) واقع در جمهوري اندونزي (la république d'Indonésie) در 1955 ميلادي تا نشست لاگوس (Lagos) در نيجريه (Nigeria) در 1962 ميلادي هيچ همايشي برگزار نشد ولي گروه‌هاي مهمي همچون گروه برازاويل (le groupe de Brazzaville) متشكل از دوازده كشور زير صحرا در سال 1960 ميلادي، گروه كازابلانكا (le groupe de Casablanca) مركب از سه كشور از شمال آفريقا و سه كشور زير صحرا در سال 1961 ميلادي و گروه مونرويا (le groupe de Monrovia) مركب از گروه برازاويل و ليبي در سال 1961 ميلادي شكل گرفتند كه همگي كم و بيش در استحكام انديشه پان‌افريكانيسم و پايه‌هاي آن نقش مهمي ايفا كردند.

هرچند مواضع تند گروه كازابلانكا و ميانه‌روي گروه مونرويا موجب اختلافاتي شد، در نهايت با اتحاد اين دو گروه زمينه‌ تأسيس سازمان وحدت آفريقا فراهم آمد.

 

تشكيل سازمان وحدت آفريقا

در ماه مه 1963 ميلادي، سران کشورهای آفریقایی به دعوت رهبرانی چون قوام نکرومه
(Kwame Nkrumah)، هایله سلاسیه (Hailé Sélassié)، احمد سکو توره (Ahmed Sékou Touré)، جمال عبدالناصر (Gamal Abdel Nasser) در آدیس آبابا (Addis-Abeba) پايتخت جمهوري دموكراتيك فدرال اتيوپي (la république fédérale démocratique d’Éthiopie) گرد يكديگر آمدند و سازمان وحدت آفريقا را با عضويت 32 كشور تشكيل دادند. سند تأسيس سازمان را سي تن از سران يا نمايندگان تام‌الاختيار آنان بر پايه تفكر پان‌افريكنيسم امضاء كردند.

تأسيس سازمان وحدت آفريقا حذف جامعه مستقل انگليسي‌ زبان
(la communauté Indépendante anglophone) را به دنبال داشت اما جامعه مستقل فرانسه زبان (la communauté Indépendante francophone) همچنان به كار خود ادامه مي‌داد و كشورهاي فرانسه زبان ضمن گسترش اين سازمان بين المللي، به عضويت سازمان وحدت آفريقا نيز در مي‌آمدند.

سازمان وحدت آفريقا به مرور راه تكامل را پيش گرفت تا اين كه در سال 1994 ميلادي با فروپاشي نظام نژادپرست آفريقاي جنوبي (l'Afrique du Sud) و عضويتش در سازمان، هر پنجاه و چهار كشور آفريقايي به عضويت اين سازمان درآمدند.

 

تحول سازمان وحدت آفريقا

سازمان وحدت آفريقا در ابتداي تأسيس، فعاليت‌هاي خود را بر اهداف سياسي كه در ماده دوم اساس‌نامه آن ترسيم شده بود، متمركز كرد و در اين چهارچوب نقش عمده‌اي در استعمارزدايي از قاره آفريقا، حل و فصل مسالمت‌آميز درگيري‌هاي مرزي كشورهاي اين قاره، دفاع از حاكميت ملي و تماميت ارضي كشورهاي عضو و مبارزه با آپارتايد ايفا كرد.

سال‌هاي بعد سازمان وحدت آفريقا به موازات دستيابي به برخي اهداف سياسي و گسترش تعداد اعضاء، اهداف خود را به عرصه‌هاي اقتصادي، فرهنگي و علمي نيز گسترش داد.

اهداف اساسي سازمان وحدت آفريقا عبارت بود از حذف نشانه‌هاي استعمار و نژادپرستي، تقويت وحدت و همبستگي حكومت‌هاي آفريقايي و همكاري براي آسان كردن پيشرفت، دفاع از حاكميت و يك‌پارچگي سرزميني حكومت‌هاي عضو و آسان كردن همكاري بين المللي را در چهار چوب ملل متحد بود.

در واقع سازمان وحدت آفريقا حوزه مؤثري فراهم كرد كه به تمام حكومت‌هاي عضو اين امكان را مي‌داد كه مواضع هماهنگي درباره منافع مشترك مرتبط با آفريقا در فرصت‌هاي بين المللي اتخاذ كنند و به گونه مؤثر از منافع قاره دفاع كنند و قاره از رهگذر «كميته هماهنگي سازمان وحدت آفريقا براي آزادسازي آفريقا»، يك صدا حرف مي زد و اثر تعيين‌كننده مي‌گذاشت و بدون نقص، يك اجماع بين المللي در مبازره براي آزادي و مبازره عليه نژادپرستي محقق مي‌كرد.

 

 

برخي فعاليت‌هاي مهم سازمان وحدت آفريقا

در همين راستا ابتكاراتي انجام و برنامه هايي ماهوي در برخي حوزه ها محقق شد. برخي از اين ابتكارات عبارتند از:

1. طرح عملياتي لاگو و قانون نهايي لاگو مصوب 1980 ميلادي كه برنامه­ها و راهبردهاي معطوف به افزايش پيشرفت خودنگهباني و همكاري ميان كشورهاي آفريقايي را تعريف مي‌كند

2. منشور آفريقايي حقوق بشر و مردم مصوب 1981 ميلادي در نايروبي، پايتخت كنيا كه به ايجاد كميسيون حقوق بشر و مردم كه در بانجول در كشور گامبيا و نيز اعلاميه و طرح عملياتي خليج بزرگ منجر شد. اين اسناد را سازمان وحدت آفريقا براي افزايش حقوق بشر و مردم در قاره تصويب كرد

3. برنامه ارتقاء اقتصاد در آفريقا مصوب 1985 ميلادي كه يك برنامه فوري معطوف به رويارويي با بحران دهه 80 ميلادي در حوزه پيشرفت كه به دنبال يك دوره خشك‌سالي و قحطي كه بر قاره خسارت فراواني زد و بدهي‌هاي خارجي افريقا را سرسام‌آور كرد، مطرح شد

4. اعلاميه سازمان وحدت آفريقا راجع به اوضاع سياسي و اجتماعي- اقتصادي در آفريقا و تغييرات بنياديني كه در جهان ايجاد شد، مصوب 1990 ميلادي كه بر تأثير قاطع آفريقا در به‌كارگرفتن ابتكار، تعيين سرنوشت خود و برداشتن چالش‌هاي برابر صلح، دموكراسي و امنيت تأكيد مي‌كرد

5. منشور آفريقايي مشاركت مردم مصوب 1990 ميلادي كه بر تأثير سازمان وحدت آفريقا در اجراي كامل قرار دادن شهروندان آفريقايي در قلب روند پيشرفت و اتخاذ تصميمات گواهي مي‌دهد

6. معاهده موسس جامعه اقتصادي آفريقا مصوب 1991 ميلادي معروف به عنوان معاهده ابوجا كه معطوف به جايگزيني اين جامعه در 6 مرحله پيش از انجام يك بازار مشترك آفريقايي مي ‌باشد

7. سازوكار پيش‌گيري، اداره و تنظيم درگيري‌ها مصوب 1993 ميلادي در جهت رهبري خود آفريقايي‌ها در يافتن راه‌حل درگيري‌ها و در ايجاد صلح، امنيت و ثبات در قاره

8. برنامه عملياتي قاهره مصوب 1995 كه يك برنامه معطوف به ازسرگرفتن پيشرفت سياسي، اقتصادي و اجتماعي آفريقا است

9. موضع آفريقا راجع به بحران بدهي خارجي آفريقا مصوب 1997 كه يك راهبرد معطوف به رويارويي با بحران بدهي‌هاي خارجي قاره بود

10. تصميم الجزاير راجع به تغييرات دولت بر خلاف قانون اساسي مصوب 1999 ميلادي و اعلاميه لومه راجع به چهارچوب واكنش به تغييرات خلاف قانون اساسي دولت مصوب 2000 ميلادي

11. اعلاميه راجع به كنفرانس امنيت، ثبات، پيشرفت و همكاري در آفريقا كه اصول بنيادين گسترش دموكراسي و حكمراني خوب در قاره را مستقر مي­كند

علاوه بر آن قاره آفريقا چند ابتكار گروهي تحت هدايت سازمان وحدت آفريقا در حوزه حمايت از محيط زيست، مبارزه عليه تروريسم بين­المللي، بيماري‌هاي همه‌گير نظير ايدز، مالاريا و سل، اداره مسائل بشري در مواردي نظير افزايش پناهندگي و اشخاص بيخانمان، مين‌هاي زميني، سلاح‌هاي سبك و كالبير كم و نظاير آن گرفته است.

 

بروز اشكالات ساختاري در سازمان وحدت آفريقا و طرح تشكيل يك سازمان جديد

در ابتداي سده اخير ميلادي سازمان وحدت آفريقا با عناويني نظير عدم تحرك و پويايي كافي در عرصه بين المللي و قاره‌اي مورد انتقاد شديد قرار گرفت.

در پرتو تحولات نظام بين الملل پس از جنگ سرد، كشورهاي عضو سازمان براي آن كه بتوانند نقش و جايگاه اين قاره را در مناسبات نظام بين‌الملل در قرن بيست و يكم ميلادي گسترش دهند، تلاش‌هايي را براي تأسيس اتحاديه آفريقا از دهه 90 آغاز كردند.

در ابتدا به پيشنهاد معمر قذافی (Mouammar Kadhafi) طرح تأسيس ايالات متحده آفريقايي
(les Etats-unis de l'africaine) را كه از ساختار اتحاديه اروپا الگو گرفته بود، ارائه كرد كه در خلال بررسي در نشست هاي بعدي كنار گذاشته و بررسي طرح اتحاديه آفريقا در دستور قرار گرفت.

 

تشكيل اتحاديه آفريقا

سران سازمان وحدت آفريقا در نشستي فوق العاده در 9 سپتامبر 1999 ميلادي در شهر سيرت (Syrte) واقع در جماهير بزرگ عربي سوسياليست خلق ليبي
(la Grande Jamahiriya Arabe Libyenne Populaire et Socialiste) با انتشار بيانيه‌اي موسوم به «بيانيه سيرت» (la déclaration de Syrte) تصميم به تأسيس اتحاديه آفريقا گرفتند.

در اين اعلاميه بر خواست كشورهاي آفريقايي بر ايجاد اتحاديه آفريقا با هدف تند كردن روند يك‌پارچه‌سازي قاره در جهت پيدايش اين امكان كه قاره آفريقا بتواند نقشي مهم در اقتصاد جهاني ايفاء و از اين رهگذر براي حل مسائل اجتماعي، اقتصادي و سياسي چند وجهي قاره آفريقا تلاش كنند، تأكيد شده است.

در سال 2000 ميلادي در نشست وزرای خارجه کشورهای آفریقايي در ابوجا (Abuja) پايتخت جمهوري فدرال نيجريه (la république fédérale de Nigeria) تحت عنوان «کنفرانس امنیت، توسعه و هماهنگی برای آفریقا» شش مرحله برای تأسیس اتحادیه آفریقا پیش‎بینی گردید که مورد قبول وزیران خارجه کشورهای افریقایی قرار گرفت.

این مراحل عبارتند از:

مرحله اول: تقویت همگرایی منطقه‎ای موجود و تأسیس سازمان‎های منطقه‎ای جدید در مناطقی که نیازمند چنین همگرایی‎هایی است. (در مدت 5 سال)

مرحله دوم: تثبیت تعرفه‎ها و سایر موانع تجارت منطقه‎ای و تقویت هماهنگی در میان بخش‎ها به ویژه در حوزه‎های بازرگاني، کشاورزی، مالیه، حمل و نقل، ارتباطات، صنعت، انرژی و همچنین هماهنگی فعالیت‎های سازمان‎های منطقه‎ای موجود (در مدت 8 سال)

مرحله سوم: تاسیس یک منطقه آزاد تجاری و اتحادیه گمرکی در سطح هر یک از سازمان‎ها اقتصادی منطقه‎ای موجود (در مدت 10 سال)

مرحله چهارم: هماهنگی و سازگاری تعرفه‎ها و نظام‎های بدون تعرفه در میان سازمان‎های اقتصادی منطقه‎ای موجود با نگرش به تأسیس یک اتحادیه گمرکی قاره‎ای (به مدت 3 سال)

مرحله پنجم: تأسیس بازار مشترک افریقا و پذیرش سیاست‎های مشترک در زمینه بازار (به مدت 4 سال)

مرحله ششم: یک‌پارچگی در عرصه تمامي بخش‎ها و تأسیس بانک مرکزی آفریقا، پول واحد آفریقایی و تنظیم اتحادیه مالی و اقتصادی افریقا و نیز ایجاد نخستین پارلمان افریقایی (به مدت 5 سال).

در همين سال سران آفريقا در شهر لومه (Lomé) يايتخت جمهوري توگو (la république Togo)، اساس‌نامه اتحاديه آفريقا (l'acte constitutife de l'union africaine) را تصويب كردند.

در جولای 2001 ميلادي سران آفريقا در سي و هفتمین نشست سازمان وحدت آفریقا در لوزاكا (Lusaka) يايتخت جمهوري زامبيا (la république de Zambie)، طرح جديدي براي اجرايي كردن اتحاديه آفريقا ارائه كردند و پایان حیات سیاسی سازمان وحدت افریقا اعلام شد. در اين طرح پيش‌بيني شد كه شوراي صلح و امنيت به عنوان يكي از اركان اتحاديه در آينده ايجاد شود.

در نشست سران آفريقا سال 2002 ميلادي در شهر دوربان (Durban) واقع در آفريقاي جنوبي، اتحاديه آفريقا آغاز به كار كرد.

اتحاديه آفريقا به دنبال صلح، امنيت و توسعه پايدار براي قاره آفريقا برآمد و در اين راستا توسعه كشورهاي عضو، ريشه كني فقر در آن‌ها و اتصال اقتصاد آن‌ها به اقتصاد جهاني را مدنظر دارد.

تحولات اتحاديه آفريقا

در مي 2003 ميلادي اتحاديه يك نيروي نظامي متشكل از سربازان اتيوپي، موزامبيك و آفريقاي جنوبي به كشور جنگ زده بروندي (Burundi) مشهور به كابوس آفريقا، اعزام كرد. در 2004 ميلادي كنفرانس اتحاديه شوراي صلح و امنيت را ايجاد كرد.

اين ركن با هدف مداخله در درگيري­هاي مسلحانه داخلي هر يك كشورهاي عضو و يا درگيري‌هاي مسلحانه ميان كشورهاي عضو تأسيس گرديد تا از وخامت اوضاع پيش‌گيري و صلح را مجددا مستقر كند. در همين راستا امكان اعزام نيروي مسلح متشكل از كشورهاي عضو به مناطقي كه در آن نسل‌كشي يا جنايت عليه بشريت در حال وقوع است و نيز به عنوان نيروي ناظر صلح مهيا شد.

اتحاديه در سال‌هاي بعد به سودان، موريتاني و سودان نيز نيرو اعزام كرد. طبق برنامه قرار است تا سال 2010 ميلادي نيروي واكنش سريع اتحاديه نيز شكل بگيرد.

در 18 مارس 2004 ميلادي، اتحاديه «پارلمان پان‌افريكن» را در شهر ميدرند (Midrand) واقع در آفريقاي جنوبي مستقر كرد. اين ركن مهمترين ركن اتحاديه است كه درباره مسائل كلي آفريقا بحث و بررسي و به كنفرانس نظر مشورتي و يا نظارتي مي‌دهد.

شوراي اجرايي اتحاديه در سال 2007 ميلادي تصميم گرفت تا ديوان دادگستري
(la cour justice) اتحاديه آفريقا را متشكل از 11 قاضي از مليت‌هاي گوناگون در آروشا (Arusha) واقع در جمهوري متحده تانزانيا (la republique unie de Tanzanie) تأسيس كنند تا پس از تصويب اساس‌نامه آن تا پايان همان سال ميلاي به عنوان بازوي نظارتي اتحاديه (نظارت بر حسن اجراي قوانين) فعاليت كند.

اتحاديه به دنبال اعطاي صلاحيت تقنيني به پارلمان، تأسيس ديوان حقوق بشر، بانک مرکزی آفريقا، صندوق پول افریقا، بانک سرمایه‎گذاری آفريقا و جامعه اقتصادي مشترك آفريقا تا سال 2023 ميلادي مي‌باشد.

علاوه بر اين برخي از سران آفريقا به دنبال آنند تا دولت آفريقا (l'Etat de l'Afrique) را ايجاد كنند تا از رهگذر آن به گونه بهتري مسائل خود را حل كنند.

اين گروه معتقدند كه علت اصلي دخالت بيگانگان در امور آفريقا نبود يك دولت واحد آفريقايي است و بنابراين براي خروج از اين وضعيت بايستي آن را ايجاد كرد به وي‍ژه آن كه دو بال آن يعني پارلمان آفريقا و دادگاه آفريقا (ديوان دادگستري) ايجاد شده است و وقت آن فرا رسيده تا قوه مجريه آفريقا (دولت آفريقا) ايجاد شود تا موتور محرك آفريقا باشد.

 

چشم‌انداز و اهداف اتحاديه

چشم‌انداز اتحاديه عبارت است از:

اتحاديه آفريقا يك موسسه پايه‌اي است و اصل سازمان‌دهي قاره در زمينه تقويت يك‌پارچه‌سازي اجتماعي- اقتصادي كه قاره را در جهت نيرومند كردن اتحاديه و همبستگي ميان كشورها و مردم آفريقا، شتاب داده است.

اتحاديه آفريقا بر چشم انداز آفريقاي واحد و نيرومند و بر ضرورت برپا كردن ياري ميان دولت­ها و تمام اقشار جامعه مدني، به ويژه زنان، جوانان و بخش خصوصي به منظور نيرومند كردن هبستگي و پيوستگي ميان مردم آفريقا، مبتني است.

سازمان‌دهي براي كار و فعاليت قاره‌اي اتحاديه آفريقا بر ايجاد صلح، امنيت و ثبات قاره به عنوان پيش‌نياز اجراي برنامه‌هايش در حوزه پيشرفت و يك‌پارچه‌سازي، اثر اساسي مي‌گذارد.

در چنين چشم‌اندازي اتحاديه به دنبال اهداف اتحاديه زير است: 

الف- تحقق وحدت و همبستگي ميان كشورهاي آفريقايي و ميان مردم آفريقا

ب- دفاع از حاكميت، يكپارچگي سرزميني و استقلال اعضاء

پ- تند كردن روند يكپارچگي سياسي و اجتماعي- اقتصادي قاره آفريقا

ت- گسترش و حمايت از مواضع مشترك آفريقايي درباره منافع قاره و مردمش

ث- آسان كردن همكاري‌هاي بين المللي مبتني بر منشور ملل متحد (la Charte des Nations Unies) و اعلاميه جهاني حقوق بشر (la Déclaration universelle des droits de l’homme)

ج- گسترش صلح، امنيت و ثبات در قاره آفريقا

چ- گسترش اصول و نهادهاي دموكراتيك، مشاركت مردمي و حكمراني خوب
(la bonne gouvernance)

ح- گسترش و حمايت از حقوق بشر و مردم مبتني بر منشور آفريقايي حقوق بشر و مردم (la Charte africaine des droits de l’homme et des peoples) و ديگر اسناد مناسب مرتبط به حقوق بشر

خ- ايجاد شرايط مناسب كه به قاره اجازه مي­دهد نقش قلب اقتصاد جهاني و مبادلات بين­المللي را بازي كند

د- ايجاد پيشرفت مستمر برنامه­هاي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي و نيز يك پارچگي اقتصاد آفريقا

ذ- افزايش همكاري و پيشرفت در تمامي حوزه‌هاي فعاليت بشري به منظور افزايش سطح زندگي مردم آفريقا

ر- هماهنگ و متوازن كردن سياست‌ها ميان جامعه منطقه‌اي اقتصادي حاضر و آتي به منظور تحقق تدريجي اهداف اتحاديه

ز- تند كردن پيشرفت قاره از رهگذر افزايش پژوهش در تمام حوزه‌ها به ويژه در علوم تجربي و فناوري

س- همكاري كردن با شركاي بين­المللي مناسب به منظور ريشه كني بيماري‌هاي قابل پيشگيري و افزايش سلامتي در قاره.

 

منابع و مآخذ:

1.      تقي‌زداه انصاري، مصطفي (1380)، حقوق سازمان‌هاي بين المللي، تهران: قومس

2.   خلخالي، سعيدرضا (بي‌تا)، اتحاديه آفريقا، همگرايي نوين در قالب نو كاركردگرايي، تابناك (http://www.tabnak.ir/fa/pages/print.php?cid=72409)

3.   رستگار اصل، مهدي (1388)، اتحاديه آفريقا، اتحاديه اروپا؛ نبوغ و خلاقيت يا الگوبرداري، پژوهشنامه آفريقا، ش 1

4.      سلطان احمدي، كاظم (1386)، اتحاديه آفريقا؛ واقعيت‌ها و چالش‌ها، مطالعات آفريقا، ش15

5.   سلطان احمدي، كاظم (1387)، اتحاديه آفريقا و تشكيل دولت آفريقايي؛ چالش‌هاي فرارو، مطالعات آفريقا، ش 18

6.   صباغيان، علي (بي‌تا)، آشنايي با اتحاديه آفريقا، همشهري آنلاين )http://www.hamshahrionline.ir/News/?id=15288(

7.      ضيائي بيگدلي، محمدرضا (1385)، حقوق بين­الملل عمومي، تهران: گنج دانش

8.      حبيب‌‌زاده، توكل (1386)، حقوق بين­الملل عمومي1 (جزوه درسي)، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)

9.      حبيب‌‌زاده، توكل (1386)، حقوق سازمان‌هاي بين­المللي (جزوه درسي)، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)

10.       Acte constitutive de l'union africaine (قانون مؤسس اتحاديه آفريقا)

11.       www.Africa-union.org

12.       www.bashgah.net

19/11/88- 10805