چكيده:

ثمره اي كه جنگ جهاني دوم و قطب بندي جديد كشورهاي موجود در نظام بين الملل براي آفريقا به دنبال داشت، نفوذ انديشه سوسياليزم در آفريقا و تقابل آن با انديشه هاي امپرياليستي بود. آفريقا به دليل برخي شرايط تاريخي و فرهنگي از يك سو خواهان سوسياليزم بود تا بتواند با استعمار به مقابله برخيزد و از سوي ديگر قادر به اجرايي ساختن كليه جوانب سوسياليزم در آفريقاي پسا استعمار نبود. لذا نوعي سوسياليزم آفريقايي در اين قاره پديد آمد كه علاوه بر آموزه هاي ماركسيستي، با شرايط و ساختار هاي جوامع آفريقايي منطبق بود. مفهوم طبقه در جوامع سوسياليستي آفريقا مطابق مفهوم و نمود عيني آن در اروپا نيست، بلكه هم به لحاظ ساختار و هم به لحاظ كاركرد داراي تفاوت هايي با مشابه اروپايي خود مي باشد.

مقدمه‌:

نقد دنياي سرمايه داري و نظريه پردازي در مورد فروپاشي اين جهان از ايده هايي است كه توسط كارل ماركس آلماني مطرح گرديد. اين ديدگاه در نهايت به ارائه نظريه ايي متضاد با نظريات امپرياليستي انجاميد كه با عنوان سوسياليزم يا اشتراكي گري شهرت يافت. كارل ماركس در آلمان به دنيا آمد و پس از اخذ مدرك دكتري و آغاز فعاليت هاي انقلابي خود در آلمان در سال 1843 به پاريس رفت. وي در پاريس با همفكر انقلابي و افراطي خود فردريك انگلس آشنا شد. انگلس خدمات مادي و فكري فراواني به ماركس داشته است و بسياري از آنچه كه منسوب به ماركس است از تاثيرات انگلس خالي نيست. ماركس در فرانسه به انتشار مقالات خود اقدام كرد اما با مخالفت دولت فرانسه مواجه شد. لذا به انگلستان پناه برد و در 14 مارس 1883 از دنيا رفت. اجمالاً محتواي فكري ماركسيسم را مي توان به چند دسته تقسيم كرد:

1. مسائل اقتصادي

2. مسائل فلسفه تاريخ و جامعه شناسي

3. مسائل فلسفي يا جهان بينانه

4. مسائل فلسفي (ماترياليسم ديالكتيك)

ماركس در زمان خود بسيار تلاش كرد تا بر خلاف تفكر غالب عصر خود ميان فلسفه ها و افكار و ساختارهاي اجتماعي عيني كه زمينه پيدايش اين افكار هستند، نوعي همبستگي ايجاد كند. وي تصميم گرفت تا نسبيت در عقايد و افكار را به اثبات برساند و اين افكار را بر اساس كاركردهايشان تبيين كند. همچنين انديشه هاي افراد را به نقش هاي اجتماعي و طبقات اجتماعي آنان مرتبط سازد. به اعتقاد وي هرگاه مردم از افكاري كه جامعه را به انقلاب مي كشانند سخن به ميان آورند، در واقع بيانگر اين حقيقت است كه در چهارچوب جامعه موجود، عناصري از يك جامعه نوين آفريده شده و زوال افكار قديم با زوال شرايط زندگي پيشين همراه است. در اين مكتب نظام مطلوب اقتصادي نظامي است كه در مرحله كمونيسم محقق خواهد شد و جهان به پايان تاريخ مطلوب خود خواهد رسيد.

ماركس در نظريه خود تاكيد زيادي بر نقش طبقات در پيش برد تاريخ دارد. نظريه طبقاتي وي اين است كه تاريخ جوامعي كه تا كنون موجود بوده اند تاريخ نبردهاي طبقاتي است. بنابراين نظر؛ جامعه بشري همين كه از حالت ابتدايي و به نسبت تمايز يافته اش بيرون آمد، پيوسته منقسم به طبقاتي بوده است كه در تعقيب منافع طبقاتي خود با ديگر طبقات در حال تعارض و كشمكش بوده اند. به نظر ماركس منافع طبقاتي و قدرتي كه در نتيجه اين منافع حاصل مي گردد، تعيين كننده اصلي فراگرد اجتماعي و تاريخي مي باشد. تحليل ماركس پيوسته بر اين محور استوار است كه چگونه روابط ميان انسانها با موقعيت شان در ارتباط با ابزارهاي توليد شكل مي گيرند و اين روابط با ميزان دسترسي افراد به منافع نادر و قدرت هاي تعيين كننده بستگي دارد. ماركس اين نكته را بديهي مي داند كه امكان درگيري طبقاتي در هر جامعه تمايز يافته ايي وجود دارد زيرا چنين جامعه اي ميان اشخاص و گروه هايي كه در درون ساختار اجتماعي و در رابطه با ابزار توليد پايگاه هاي متفاوتي دارند پيوسته برخورد منافع برقرار مي كند. منافع طبقاتي در نظريه ماركس به صورت اتفاقي پديد نمي آيند بلكه مردمي كه داراي پايگاه هاي اجتماعي ويژه اي هستند هنگامي كه در معرض مقتضيات اجتماعي قرار مي گيرند منافع خاصي پيدا مي كنند.

ماركس براي تحليل و تفكيك اجزاء يك نظام يا جامعه و رابطه اين اجزاء با يكديگر از استعاره هاي مختلفي استفاده كرده است. يكي از شناخته ترين استعاره ها عبارت است از مفهوم زير بنا و روبنا. ماركس چنان كه گفته شد، اين نظر را پيش كشيد كه صورت بندي جامعه به مثابه يك ساختمان را از دو جزء بزرگ شامل زير بنا و روبنا ساخته شده است. از اين دو جزء زير بنا و روبنا، كه شامل شيوه توليد جامعه است، جزء مهم تر و در حقيقت شالوده جز دوم است كه روبنا ناميده مي شود. شيوه توليد جامعه كه به عنوان زيربنا محسوب مي گردد خود در برگيرنده دو جزء شامل نيروهاي توليد و روابط توليد است. نيروهاي توليد نيز به نوبه خود وسايل توليد و نيروي كار را در برمي گيرند. اينها مجموعاً شرايط مادي توليد را مي سازند.

جزء ديگر زيربنا روابط توليد ناميده شده است. روابط توليد عبارت است از مناسباتي كه در فرايند عملي توليد بين انسانها بر قرار مي گردد و مناسبات تملك و مالكيت از جمله مالكيت خصوصي بر ابزار توليد از مهم ترين وجوه آن است. مثلاً در جامعه سرمايه داري مالكيت بورژوازي اساس مناسبات تملك است. اين تملك در سرشت قدرت سياسي نيز منعكس مي گردد. اگر اينها را – يعني شيوه توليد – زيربناي صورت بندي جامعه قرار دهيم بر روي شالوده آن يك رو بنا ساخته مي شود كه شامل سياست، حقوق و ايدئولوژي است. رابطه اين دو به اين ترتيب است كه زيربنا بيشتر نقشي مستقل و روبنا بيشتر نقشي تبعي دارد. در نتيجه ماركس و پيروان وي هدف و ويژگي اصلي انقلاب كمونيستي و به تبع آن برقراري نظام سوسيالستي را براندازي مالكيت خصوصي مي دانند. به اعتقاد ماركسيست ها چنانچه سرمايه كه قدرتي اجتماعي است، به مالكيت جمعي همه اعضاي جامعه تبديل گردد، خصلت طبقاتي خود را از دست خواهد داد. گرچه كمونيسم امكان تملك محصولات اجتماعي را از هيچ كس دريغ نمي كند بلكه اين امكان را سلب مي كند كه با تملك اين محصولات، تسلط اسارت آور بر كار انساني ديگر برقرار گردد.

انديشه سوسياليزم به دليل دامنه نفوذ بالا در طي 2 قرن گذشته، موفق به تغيير نظام ساختاري بسياري از كشورهاي جهان از جمله بسياري از كشورهاي قاره آفريقا شده است. اگرچه برخي ساختارهاي سياسي، اجتماعي، اقتصادي، سنت ها، ارزش ها و بسياري از عوامل مختص به قاره سياه گاه مشكلاتي را در مسير اجراي انديشه هاي سوسياليستي ايجاد كردند اما اين اوصاف آفريقا شاهد گرايش به انديشه سوسياليستي در دوره اي از تاريخ بوده است.

مشكلات سوسياليزم در آفريقا

هر يك از كشورهاي آفريقايي به مقتضاي شرايط تاريخي و فرهنگي خاص خود، پس از جنگ جهاني دوم و وقوع انقلاب هاي استقلال طلبانه در دهه هاي 60 و 70 گرايش شديدي به سوي تفكر ناسيوناليست پيدا كردند. ناسيوناليسم به مثابه يك ايدئولوژي مي توانست كشورهاي آفريقايي را كه سال ها تحت سيطره استعمار قرار داشتند را به سوي آزادي و استقلال رهنمون كند. لذا تفكرات ناسيوناليستي با بستري ضد امپرياليستي و در تلاش براي ايجاد دولت- ملت هاي مستقل به سرعت در ميان ملل آفريقايي ريشه دوانيد، به گونه ايي كه به جرأت مي توان اذعان داشت كه تفكر غالب بر سياست مدرن آفريقا، به دليل حمايت هاي فراوان دولت هاي آفريقايي از آن، تفكر ناسيوناليستي است. تمام كشورهاي استقلال يافته آفريقايي كاملا ضد امپرياليستي و ناسيوناليست شده بودند اما اين امر موجب سازش كشورها با ايدئولوژي هاي معين نمي شد. هر كشور ايدئولوژيكي خاصي را براي نيل به اهداف سياسي و اقتصادي خود در پيش گرفته بود. البته بيشتر رهبران سياسي فلسفه خاصي براي خود داشتند كه اغلب در مركز تمام فعاليت هاي كشور قرار داشت. بطور مثال سنگور رهيافت نگرومه اي، كايندا؛ انسانيت، نايرره؛ اجماع و موبوتو؛ موبوتويسم را تبليغ مي كردند. به هر حال با وجود اين تنوع، ايدئولوژي هاي دوران پسا استعماري در آفريقا را مي توان وجوه مختلفي از ناسيوناليسم دانست كه در 4 گروه اصلي طبقه بندي مي شوند:

1. سوسياليسم آفريقايي

2. سوسياليسم علمي

3. توده گرايي (پوپوليسم)

4. سرمايه داري دولتي

از اين ميان آنچه مورد توجه تحقيق حاضر است؛ فاكتور اول مي باشد كه در ادامه به شرح و بسط آن خواهيم پرداخت. اما پيش از پرداختن به موضوع ماهيت سوسياليزم در آفريقا ابتدا بايد اشاره ايي به چگونگي راه يابي اين تفكر به كشورهاي آفريقايي و موانع و مشكلات تطبيق آن با فرهنگ آفريقايي داشته باشيم.طبيعت سوسياليزم آفريقايي داراي تفاوت هاي اساسي در قياس با همتايان اروپايي خود مي باشد. دولت هاي مدرن آفريقايي بر خلاف دولت هاي مدرن اروپايي محصول احساسات و خواسته هاي ناسيوناليستي داخلي نبودند، بلكه در نتيجه فشار خارجي پديد آمدند.

مرزبندي هايي كه توسط قدرت هاي امپرياليستي در قاره آفريقا صورت پذيرفت سبب انقسام و جدايي قوميت ها و نژادهاي آفريقاي و در مقابل محصور شدن اقوام و مليت هاي گونه گون در يك حصار مصنوعي شد. اين بدان معناست كه فرهنگ ها و هويت هاي متعارض به ناچار و ناخواسته گرد هم جمع شدند. بطور خلاصه دولت هاي مدرن آفريقايي بدون آنكه هويتي مستقل و يكپارچه داشته باشند كه بر اساس آن خود را دولتي مستقل تلقي كنند، تشكيل شدند.اين وضعيت تا اواسط قرن بيستم ادامه داشت. در دهه 50، تفكر ناسيوناليستي بطور جدي امپرياليست را به چالش كشيد. اين تفكر كه در غالب مبارزه با استعمار بروز كرده بود؛ خواستار آزادي هر چه سريعتر قاره آفريقا از چنگال سيطره خارجي بود. از اين جهت ناسيوناليسم آفريقايي را مي توان واكنشي به خواسته هاي سنتي خودمختاري دانست. « رهبران آفريقايي برخلاف همتايان اروپايي خود در صدد اخراج استعمار و تصرف دولت هاي موجود به منظور حكمراني بودند و نه جاي دهي به ملت خود تحت حاكميت دولتي مستقل! »

نظريه ماركس در تحليل جهان سرمايه داري علي رغم ابعاد بسيار برجسته و فوق العاده، قادر به پاسخ گويي و تطبيق جهان شمول نبود. كار ماركس عمدتاً نقد سرمايه داري قرن 19 بود و در نوشته هاي خود مطالب زيادي پيرامون اين دوره و اصلاحاتي كه بايد در آن صورت بپذيرد به رشته تحرير درآورد. اما توجه به اين نكته ضروري است كه دنياي جديد مكاني متفاوت است كه با مطالعات ماركسيستي تفاوت زيادي دارد، حتي در سيستم هاي امروزين اروپايي، تحليل هاي ماركسيستي (عمدتاً به خاطر رشد طبقه متوسط و فقدان طبقه كارگر انقلابي‌) با مشكلات متعددي مواجه هستند و در خارج از اروپا نيز شواهد اندكي در حمايت از تئوري ماركس وجود دارد. آفريقا نيز به يقين هرگونه عقيده اي را كه در ارتباط با الگوي ماركس در مورد تحليل طبقاتي به عنوان يك دلالت جهاني (جهانشمول) بوده است را آزمايش كرده است.

· آفريقا در اولين چشم انداز به سبب عدم استخدام و استفاده از شيوه هاي توليد سرمايه داري، تفاسير ماركسيستي كلاسيك را نيز تجربه نكرده است. علي رغم تلاش امپرياليسم براي جذب قسمت هاي مختلف اقتصاد استعماري به سمت سيستم جهاني سرمايه داري، اين روش در فعاليت هاي دولت هاي آفريقايي حاكم نشد. فقدان صنعتي شدن گسترده قاره آفريقا - جز آفريقاي جنوبي- خود شاهدي بر اثبات اين مدعاست. بنابراين هيچ گونه سرمايه اضافي به علت فقدان شيوه توليد سرمايه داري به وجود نيامد.

· در برخي از كشورهاي آفريقايي طبقه پرولتاريا وجود دارد اما فقدان طبقه بورژوايي كلاسيك نتوانسته در ايجاد يك نظام ماركسيسم انقلابي پويا كه باعث سرعت بخشيدن به تغيير تاريخي و انتقال از مرحله كاپيتاليسم به سوسياليسم شود، موفق گردد. با توجه به اين واقعيت برخي كشورهاي آفريقايي را به عنوان دولت هاي بي طبقه در نظر گرفته اند. در حالي كه در آفريقا زندگي روستايي متكي بر «حقوق انتقال ناپذير زمين براي همه» مي باشد و رهبران هم مسئول و هم پاسخگو به مردمانشان هستند و اين نوع روابط به عنوان يك نمونه ايده آل از روابط اجتماعي در سراسر قاره پذيرفته شده است. در اين مورد تام ام بويا (Tom Mboya) يك ناسيوناليست كنيايي معتقد است: «تقسيم دقيق طبقات شبيه به آنچه در اروپا اتفاق افتاد در سوسياليزم آفريقايي هيچ جايگاهي ندارد و هيچ همانندي نيز در جامعه آفريقايي ندارد. در جامعه سنتي هيچ مشكل تشكيلاتي وجود ندارد و اساساً جامعه امروزي آفريقا نيز مشكلي ندارد». ديگر سياستمداران ملي و تمامي كساني كه در جامعه آفريقايي زندگي مي كردند با ام بويا موافق بودند. نايرره، سنگهور، سكوتوره و همه بر اين نكته تاكيدا داشتند كه مالكيت مشتركي بر ابزار توليد وجود دارد (براي مثال همه به زمين دسترسي دارند) و رهبران آفريقايي براي مردمانشان خدمت مي كنند و از آنان بهره برداري نمي كنند.

كاملاً واضح است كه تكيه صرف بر انديشه ماركس به تنهايي نمي تواند در توضيح سياست آفريقاي پسا استعمار كافي باشد. ماركس پيش از قرن 20 از دنيا رفت و هرگز تلاش نكرد تا طبقات اجتماعي در افريقا را مورد تجزيه و تحليل قرار دهد. هر چند كه شرايط آفريقا نمي تواند در توضيحات غالب اروپايي از طبقه اجتماعي گنجانده شود اما اين بدان معنا نيست كه طبقه اجتماعي و منازعات اجتماعي در اين قاره وجود ندارد بلكه نشانگر اين است كه روابط اجتماعي به وسيله طبقه تعيين مي گردد و طبقه از زمان هاي اوليه در صدر سياست آفريقايي قرار داشته است و اين نقش مهم هم امروز ادامه دارد. بنابراين با اين پيش فرض كه جوامع آفريقايي، جوامع داراي طبقه هستند بحث را پيش مي گيريم و در اين مجال به بررسي سوسياليزم آفريقايي مي پردازيم.

سوسياليزم آفريقايي

براي بررسي سوسياليزم در آفريقا لزوماً نبايد به دنبال سيستم هاي رايج كاپيتاليسم رفت و در چارچوب اين نظام به تجزيه و تحليل موضوعات مختلف پرداخت. زيرا آفريقا هنوز تا سيطره كامل سرمايه داري بر آن فاصله زيادي دارد. گرچه اين بدان معنا نيست كه كاپيتاليسم به طور كلي در آفريقا حضور نداشته است، بلكه بخش هايي از اقتصاد آفريقا تحت سلطه و تصرف آن بوده است. امروزه برخي از كشورهاي آفريقايي هنوز به آن دسته از فعاليت هاي اقتصادي مشغول هستند كه اجداد و پيشينيانشان بدان ها همت مي گماشتند. براي مثال تنها تعدادي از دهقانان و كشاورزان ارتباط اندكي با بازار سرمايه داري دارند، زيرا كه ابزار توليد خاص خود يعني (ابزارهاي اساسي كشاورزي و زمين) را دارا مي باشند. در نتيجه آنان به طور عمده براي خود توليد مي كنند و از استثمار و بهره برداري يك طبقه پرهيز مي كنند. بدين ترتيب روابط طبقاتي در اين قاره نه تنها يك شيوه سرمايه داري را توليد مي كند بلكه تا كنون از يك شيوه توليد ماقبل سرمايه داري تاثير پذيرفته اند.

· شيوه توليد :

 

مورخان آفريقايي در دهه هاي 60 و 70 زمان زيادي را براي مشخص كردن ماهيت شيوه هاي توليدي ما قبل از سرمايه داري صرف كرده اند. اين امر باعث شد تا فهم بهتري از نيروهاي اجتماعي مرتبط با سرمايه داري آشكار گردد. نقطه شروع براي اين مورخان نوشته هاي كارل ماركس بود كه توجه به شيوه هاي توليدي غير از كاپيتاليسم نگاشته شده بود. براي مثال ماركس استدلال مي كرد كه در اروپا فئوداليسم مقدم بر سرمايه داري بوده است. گرچه شواهد اندكي مبني بر وجود چنين نوع روابط طبقاتي نزد آفريقاييان در دست است اما فئوداليسم متكي بر روابط بين مالكان زمين بود كه سرمايه اضافي را از دست رعيت خارج مي كند. در اتيوپي فئوداليسم وجود داشت اما با فئوداليسم اروپايي متفاوت بود؛ زيرا آنان همانند يك آريستوكراسي زمين خاص خود را دارا بودند اما در ديگر جوامع آفريقايي زمين در دست همگان قرار داشت و هر خانواده در يك اجتماع حق انكار ناپذيري بر زمين داشت.

بي شك مورخان آفريقايي به دنبال يك شيوه توليد آفريقايي «بي نظير و بي بديل» بودند. براي مثال برخي از آفريقاييان به شيوه توليد خراج يا خويشاوندي كه در نهايت منجر به شكل گيري طبقات مي گردد، اشاره مي كنند. در اين جوامع برخي خانواده ها به دليل موقعيت خاص هدايا و باج هايي دريافت مي كنند و اين خانوداه ها طبقه حاكم راشكل مي دهند. برخي ديگر از تاريخ دانان آفريقايي، تجارت خارجي را به عنوان منبعي از انباشت سرمايه اضافي مورد تاكيد قرار مي دهند. براي مثال مجموعه هاي مردمي غرب آفريقا از طريق راه هاي تجاري صحرا و مبادله كالا توسط طبقه اي از بازگانان و تجار حاصل مي شد.

به جرات مي توان گفت تعداد بيشماري از شيوه هاي توليد در تاريخ آفريقا و جهان موجود مي باشد كه در نتيجه شرايط محلي متفاوت حاصل آمده است و به نوبه خود تحليل اجتماعي را پيچيده مي كند. اين در حالي است كه ماركس به آساني دو مدل تحليل ارائه مي كند: «بورژوازي در مقابل پرولتاريا». بنابراين متخصصان آفريقايي نشان داده اند كه آفريقا پيش از استعمار محدود به جامعه بي طبقه نبوده است. نخبگان آفريقا همچون همتايان اروپايي خود، رعاياي خود را استثمار مي كردند. لذا مي توان بيان داشت كه آفريقا هم در شيوه هاي توليد پيش از سرمايه داري و هم شيوه هاي سرمايه داري منحصر به فرد مي باشد.

گرچه ابزار توسعه نقش مهمي در سرمايه داري دارد اما هنوز زمان جايگزيني اين ابزار با ابزار قديمي فرا نرسيده است و اين امر مي تواند سياست آفريقايي را بوسيله تعامل ميان اين دو نوع شيوه توليد توضيح دهد. براي مثال شكل گيري طبقه در آفريقا براساس الگوي سرمايه داري يعني دستمزد – كار استوار مي باشد آفريقا هنوز هم مكان مناسبي براي جذب اقتصاد قدرتمند تجاري شهري مي باشد. دولت هاي امروزين آفريقايي مجموعه پيچيده اي از ساختار طبقاتي را دارا مي باشند. از يك طرف ميان شيوه هاي توليد سرمايه داري و پيش از سرمايه داري را در اختيار دارند و از سوي ديگر ساختار پيچيده آنها در سيستم هاي طبقات سياسي انعكاس يافته است.

• طبقه اجتماعي در آفريقا

در تبين نظام طبقاتي جامعه آفريقايي يكي از بهترين ايده ها، تئوري ماكس وبر در تعيين طبقات اجتماعي است. ديدگاه وبر بيش از آنكه به مسائل اقتصادي و شيوه هاي توليد مرتبط باشد با مباحث قدرت و موقعيت اجتماعي (شأن اجتماعي) در ارتباط است. به هنگام استقلال گروه هاي اجتماعي مشابهي در جوامع آفريقايي وجود داشتند. در راس اين هرم يك اليت تحصيل كرده بوروكرات و متخصص قرار داشت كه از قوانين استعماري بيشترين بهره را برده بودند و پس از استعمار نيز بيشترين منافع را به واسطه نزديكي به نهاهاي دولتي طلب مي كردند. گروه ديگر طبقه سرمايه گذار تاجر بودند. اين گروه كه توسط رژيم هاي سرمايه داري تشكيل شده بودند، جاي پاي محكمي در بازار سرمايه داشتند. رهبران سنتي در جريان انقلاب ها بروز كردند. كارگران معادن، صنايع كوچك و بخش حمل و نقل نيز در پائين ترين سطح سلسله مراتب دولت هاي آفريقايي جاي داشتند. در دوره استقلال اكثريت قريب به اتفاق مردم آفريقايي در طبقه دهقان قرار داشتند كه در مزارع كوچك فعاليت داشتند.

آفريقاشناسان در مفهوم طبقه بايد انعطاف بيشتر توجه داشته باشند. به تعبير ماكس وبر؛ «از بعد اقتصادي، تنها به وسيله قدرت سياسي تعريف مي شود بلكه بر عكس ظهور قدرت اقتصادي هم ممكن است كه ناشي از وجود قدرت در ديگر زمينه ها باشد» (منبع ص 509، شماره 13‌). اين مسئله بعدها توسط نئوماركسيست ها و ليبرال ها در تحليل طبقاتي مورد استفاده قرار گرفت. به عقيده اين محققان كار ماركس كاملاً تقليل گرايانه است. همانگونه كه نيكوس پولانزاس: «تحليل كلاسيك ماركسيست در ابتداي امر گرفتار اقتصاد بوده است. تبعيت كامل شكل گيري طبقه ازبحث جبر اقتصادي بسياري از عوامل سياسي كه بسيار مهم مي باشند را بر جسته مي سازد». وي همچنين خاطر نشان مي سازد: «اين عوامل سياسي در دوراني كه طبقه اقتصادي مسلط هستند مي توانند دوره هايي از تاريخ را ايجاد كنند. بنابراين مالكين منابع توليد، ضرورتاً طبقه حاكم نمي باشند. در عوض يك نخبه سياسي ممكن است تسلط امور را به دست گيرد».

براي جستجوي طبقه در آفريقا هنوز عقلايي است كه به ماركس اتكا كرد. بطور كلي گروه هاي غالب هنوز هم از موقعيت شان براي بهره برداري از توده ها استفاده مي كنند و به انباشت سرمايه اقدام مي كنند. نكته اين است كه اين احتمال وجود دارد كه نخبه حاكم براي دست يابي و حفظ موقعيت سلطه خود از نيروي سياسي، بيشتر از قدرت اقتصادي استفاده كنند. اليت حاكم نياز نيست كه مالك منابع باشد بلكه همين كه بر ابزار توليد كنترل داشته باشد كافي است. به عبارت ديگر يك طبقه پيشرفته از نظر سياسي قدرت را در دست دارد تا مازاد اقتصادي را انباشت كند. اگر قدرت سياسي در تشخيص طبقات حاكم داراي اهميت بسيار است بنابراين جاي شگفتي نيست كه اين طبقه دولت را به عنوان مجري اصلي قدرت در دست گيرد. دولت ابزاري براي انباشت ثروت و امكانات است كه مي تواند بسيج اجتماعي را فراهم آورد.

• دهقانان

در جوامع آفريقايي بر خلاف نظام هاي رايج سوسياليستي كه طبقه كارگر در اكثريت قرار داشتند، دهقانان به عنوان يك ‌«توده» شناخته مي شدند. تئودر شانين دهقانان را به عنوان توليد كنندگان محصولات كشاورزي معرفي مي كند كه با كمك تجهيزات ساده، مستقيم و غير مستقيم براي مشتريان و انجام دادن تعهداتشان نسبت به دارندگان قدرت سياسي و اقتصادي كار مي كنند. (ص 509 كتاب منبع وجود دارد، شماره 8). بنابراين دهقانان آفريقايي يك طبقه اجتماعي هستند كه با دسترسي آزاد به زمين و فعاليت در مزارع كوچك روستايي مبادرت به تامين نيازهاي ضروري مي كنند. از اين منظر آنها براي توليد به خود متكي هستند كه مي توانند خود را از بازارهاي كاپيتاليسم بي نياز گردانند. البته دهقانان گاه به منظور تامين برخي كالاها همچون روغن، نفت چراغ ... كه خود قادر به توليد آنها نبوده و يا برآوردن تقاضاهاي حاكميت سياسي (مانند ماليات و باج و خراج) ناگزير به ورود به بازار هستند.

دهقانان آفريقايي كه هدف عمده استثمار در آفريقا بودند علي رغم بي نيازي به بازار، به دليل دسترسي محدود به نهادهاي دولتي قدرت غالبا به نوعي خط و مشي محافظه كارانه براي خود اتخاذ كرده اند . لذا در دوره پسا استعمار شواهد اندكي از بسيج دهقانان - همانند آنچه در چين و ويتنام رخ داد- به عنوان يك طبقه اجتماعي كه به دنبال به چالش كشيدن قدرت حاكم است به ندرت به چشم مي خورد. كولين ليز معتقد است: «تركيب حكومت استبدادي و بيچارگي و بدبختي مردم است كه مي تواند يك دهقان انقلابي را به وجود آورد تابتوان شاهد انقلاب دهقاني بود». به طور خلاصه دهقانان آفريقايي را مي توان با زمين هايشان تعريف كرد، گرچه اعضاي خانواده اغلب در تلاش براي درآمد اضافي از طريق بازار هستند. اين كارگران يك گام در اقتصاد سنتي و يك گام در اقتصاد مدرن دارند و اين امر موجب بروز طبقه اي به نام «طبقه رعايا» در جوامع آفريقايي است.

• كارگران

طبقه كارگر در آفريقا هيچگاه نتوانست به يك توده پرولتاريا مبدل گردد. اين مسئله نه به دليل تفاوت در سطح صنعتي شدن بلكه به دليل موقعيتي بود كه كارگران آفريقايي در جوامع خود داشتند.آنان به دليل برخورداري از موقعيتي برتر به عنوان يك «آريستوكراسي كار» و نه يك پرولتاريا تبديل شدند. امنيت و ثبات شغلي، در آمد بالاتر از دهقانان و منافع شخصي مانع طغيان طبقه كارگر در برابر هيئت حاكمه مي گردد. تنها در آفريقاي جنوبي؛ جايي كه جنبش اتحاديه تجاري نقش مهمي را در جنگ عليه آپارتايد ايفا كرد، پرولتاريا به عنوان يك مدل مشابه ماركسيستي ظهور پيدا كرد كه در نهايت منجر به انقلاب صنعت در آفريقا گرديد.

• بورژوازي تجارت

بورژوازي تاجر در آفريقا تقريباً نزديك ترين گروه اجتماعي به ايده ماكس وبر در مورد بوژوازي كلاسيك است. اين گروه علي رغم فشارهاي وارده از سوي دولت هاي استعماري و پسا استعماري توانستند توسعه يابند. اين تاجران، كارخانه داران و كشاورزان تا كنون به اندازه بورژوازي (به معناي عام) توسعه نيافته اند. لذا بايد اين طبقه را به عنوان بورژوازي كوچك ناميد. آنان تنها مالكين خرده پايي بيش نيستند كه به ميزان محصولاتشان در فروشگاه ها ديگر طبقه ها را استثمار مي كنند. بنابراين قدرت اقتصادي آنان محدود است زيرا بيشتر كالاها در ابتدا لازم است كه از بازارهاي خارجي به دست آيد. در بسياري از كشورهاي آفريقايي بورژوازي تاجر عمدتاً از اتباع خارجي هستند. مثلاً در غرب اين قاره تجار لبناني معروفند. گرچه نا گفته نماند كه در سراسر آفريقا، تعدادي از سرمايه گذاران خارجي و غير بومي در مزارع كشاورزي وجود دارند ولي نمي توانند به لحاظ قدرت اقتصادي به طبقه حاكم برسند. در نتيجه مي توان اذعان داشت كه بورژوازي تجارت از موقعيت نسبتاً ضعيفي برخوردار هستند و آفريقاشناسان بايد به دنبال گروه هاي متنفذتر در آفريقا باشند.

• بورژوازي بروكرات

بورژوازي بروكرات از معاونان، مقامات حزبي، اعضاي پارلمان، مقامات اداري، مقامات نظامي، مديران صنايع و هر فردي كه بتواند از رياستش بر نهادها بهره داري كند، تشكيل شده است. اين گروه به عنوان يك طبقه داراي يك ارتباط تاريخي با نهادهاي استعماري است. در حقيقت يك اليت تحصيل كرده توسط سرويس استعماري تحت عنوان مقامات اجرايي عالي رتبه و تخصصي به كار گرفته شد و همين گروه كوچك متشكل از بروكرات ها، پزشكان و دبيران بود كه پايه اصلي جنبش ناسيوناليست را در استقلال آفريقا تشكيل داد.

بورژوازي بروكرات به طور كاملاً ماهرانه، قدرت سياسي را به سمت قدرت اقتصادي تغيير داده است و نه تنها اعضايش از حقوق دولت بلكه از خدمات اداره مانند ماشين ها و حساب هاي مخارج... بسياري از مزاياي ديگر بهره مند هستند. در بسياري از موارد بروكرات ها پول هاي فرواني را از طريق دست هاي پنهان (غير قانون) كسب مي كنند. بنابراين همكاري با نهادهاي دولتي عاملي براي بالا بردن استاندارد زندگي در آفريقاي پس از استعمار است. براي مثال ان ديوا كوفله – كاله نتيجه گيري كرده است كه بورژوازي بروكرات حدود 2 درصد از جمعيت كامرون را تشكيل مي دهد، در حالي كه بيش از يك سوم در آمدهاي ملي دولت را در اختيار دارد. با وجود قرار داشتن دولت در قلب بورژوازي دموكراتيك، آگاهي مشترك طبقاتي ارتباط مستقيم با تسبط آن گروه بر ساختار دولت دارد و اين موضوع منجر به منازعه بين بورژوازي بوركرات و ديگر طبقات مي شود. در تمام آفريقا بورژوازي بروكرات تلاش كرد تا حد امكان، فعاليت اقتصادي بيشتري را بخش خصوصي؛ در دست گيرد (تا آنكه قدرت را به يك بورژوازي تاجر در يك بخش خصوصي تسليم نمايد). در پايان ذكر اين نكته ضروري است كه اين گروه در سياست آفريقايي پسا استعماري بيشترين قدرت را در اختيار داشته است.

• رهبران سنتي

در كنار طبقه بورژواي بوروكرات، رهبران سنتي در جوامع آفريقايي داراي اقتدار هستند. اين رهبران كه همان نخبگان قديمي هستند در دولت هاي مدرن آفريقايي جايگاه برجسته اي دارند. در بسياري از كشورهاي آفريقايي رهبران سنتي از موقعيت اجتماعي خود به عنوان سكوي پرش قدرت سياسي مدرن استفاده مي كنند. مقامات و پادشاهان آفريقايي در دوران استعمار براي كسب قدرت خود را با سيستم حكومت استعماري تطبيق دادند و در دوران پسا استعمار نيز با مدرن ساختن خود درصدد كسب قدرت برآمدند. براي مثال تعدادي از حكومت هاي آريستوكراسي نقش مهمي را جنبش هاي ناسيوناليستي منتهي به استقلال ايفا كردند. از اين منظر نلسون ماندلا نه تنها رهبر كنگره ملي آفريقا در آفريقاي جنوبي بود بلكه او يك خانواده قدرتمند و داراي قدرت رهبري را در ترانسكي به ارث برده بود. در عصر پسا استعماري مقامات اغلب در احزاب محلي محبوبيت كسب كردند يا عضو پارلمان گرديدند و يا رهبر دولت محلي شدند. تعدادي از رؤساي دولت ها هم ارتباطات خانوادگي قوي دارند. اين روش به صورت يك جريان قوي از اقتدار از زمان هاي قبل از استعمار در طول سال ها حكومت امپراطوري و به تدريج تا زمان مدرن وجود داشته است.

• سرمايه گذاران بخش غير رسمي

گروه ديگري كه در جامعه آفريقايي ايجاد شد و تحليل هاي ماركسيستي را به چالش طليبد به نام «سرمايه گذاري بخش غير رسمي» معروف شد. اين افراد زندگي خود را از طريق تجارت هاي كوچك تامين مي كردند كه اغلب در بين فعاليتر هاي قانوني و غير قانوني در نوسان است. نزديك ترين مجموعه در نوشته هاي ماركس «لومپن پرولتاريا» مي باشد. او اين واژه را براي توصيف طبقه «پست جامعه» يعني جامعه زددان، روسپي گران، خانه به دوشان، گدايان و ديگر گروه هايي كه از به دست آوردن آگاهي طبقاتي دور هستند، بكار مي برد.

لومپن پرولتاريا يك واژه نادرست و توهين آميز است كه مورد استفاده قرار مي گيرد. اما اين گروه، يك گروه بزرگ اجتماعي است كه در تمام جوامع آفريقايي موقعيت طبقات پائين را اشغال مي كند. سرمايه گذاران بخش غير رسمي سعي مي كنند كه احتياجات خود را از طريق كارهاي جايگزني و فعاليت هاي داراي سرمايه اندك تامين كنند. براي مثال تعددي از زنان روستايي كه از «ستم و يوغ روستا» دوري فرار مي كنند در شهرهاي آفريقايي اشتغالاتي از قبيل درآمدهاي خانگي موقت، مانند آبجوسازي، فروش مواد غذايي و يا صنايع دستي در خيابان ها رد دست دارند. غالباً اين نوع سرمايه گذاري با نقض قانون همراه است براي مثال تجار خياباني به ندرت ماليات پرداخت مي كنند و يا گواهي تجاري مناسب از دولت كسب مي كنند. اين افراد به دليل دون پايگي اجتماعي و عدم آگاهي طبقاتي همواره در دوران پسا استعمار اغلب به عنوان سرباز پياده در هرگونه «شورش نان» كه عليه دولت مركزي سازماندهي مي شد، به كار گرفته مي شوند. در بدترين حالت و بي پرده ترين روش، اتحاد اين گروه با كارگران و دانشجويان مي تواند ضربه سياسي قابل ملاحظه اي بر پيكره دولت وارد كند.

• بوژوازي بين المللي

كليه گروه هايي كه تا كنون ذكرشان گذشت در رقابت براي كسب قدرت سياسي با طبقه حاكم شكست خورده اند و علاوه بر اين هيچيك از آنها مالكيت منابع توليد را در سطح عالي در دست نداشتند تا بتوانند قدرت سياسي را در دست بگيرند. دو گروه «بورژوازي بروكرات و بورژوازي تاجر‌» با هم بورژوازي ملي را تشكيل مي دهند. اما از آنجايي كه اين مالكان در تحليل ماركسيستي مقام عالي را دارا مي باشند، دانشمندان مكتب ماركسيست براي يافتن يك طبقه حاكم واقعي ادامه داده اند. برخي بر اين باورند كه براساس تجزيه و تحليل ها و انطباق با تئوري توسعه نيافتگي و وابستگي گروه مسلط را يافته اند اما الگوي ماركسيستي بورژوازي حقيقي را در خارج آفريقا جستجو مي كند. تئوري وابستگي بيان مي دارد كه مالكان واقعي سرمايه بين المللي نه تنها در آفريقا بلكه در سراسر جهان طبقه حاكم را شكل مي دهند كه در آن شركت ها و موسسات ين المللي نقش غالب را دارند و بورژوازي ملي در نقش كارگزاران و عاملان ايفاي نقش مي كنند.

 

 

104211 - 1388/10/17