نويسنده: كوامی.جي.كي (استاد فلسفه دانشگاه غنا)

 

ترجمه وتدوین: سيدكاظم مهرنيا (پژوهشگر و مدرس مسائل آفريقا و روابط بين الملل)

 

مقدمه

 

آفريقائيان مردماني هستند كه در همه زمانها به سنت ونياكانشان علاقمندي خاصي نشان مي دهند .آنان از راههاي گوناگون با حفظ فرهنگ سنتي خود وبا برگزاري جشنها واعياد مختلف، خاطره نياكان خودرا گرامي مي دارند وهمچنين درجستجوي عمل كردن دقيق ومطلوب به فرهنگ اجدادي خود مي باشند، باشد كه روح اجداد خودرا بدينوسيله راضي و خشنود نگه دارند.

پايبندي مردم آفريقا به سنت هاي اجدادي به حدي است كه انديشمندان اروپائي قرن هيجده ونوزده ميلادي آنرا بعنوان يك كيش ومذهب بومي تلقي كرده وازآن به عنوان پرستش نياكان تعبير كرده اند.

روشنفكران آفريقايي درچند دهه گذشته مجبور شدند تا مقدار زيادي از وقت وانرژي خودرا صرف توضيح اين حقيقت نمايند كه نياكان به عنوان انسانهايي كه درگذشته زيسته اند فقط مورد احترام ومايه افتخار مي باشند  وبرخلاف رب النوع هاي بشري وخداوند مورد پرسيتش قرار نمي گيرند.

واقعيت اين است كه زندگي نسل هاي امروزي چيزي جز سرچشمه هايي از افكار اجتماعي پيشينيانشان نيست وهمه نهادهاي اجتماعي كه بعنوان بخشي از ازجامعه انساني در حال فعاليت وحيات هستند، ازنظر ساختاري مشابه آنچه كه درگذشته بوده مي باشند وفقط درشكل ظاهري باهم تفاوت دارند. اگرچه اجداد ونياكان نسل جديد براي ساليان سال اين دنياي خاكي را ترك گفته اند ولي آداب ورسوم وسنت هاي بنا نهاده شده توسط نياكان براي نسل جديد قابل احترام مي باشد واين استقامت وپايداري وپايبندي در پيروي از سنت ها ريشه درجاودانگي روح وجهاني بودن آن دارد كه اين موضوع هم خود ريشه دريك باور عمومي مبني بر جاودانگي يك روح كلي وحاكميت خالقي مقتدر به نام خداوند متعال دارد وهمين باور است كه نسل جديد را به نسل گذشته مرتبط مي سازد.

بدون شك كساني كه مسير زندگي را يك بار پيموده اند، تجاربي را كسب كرده اند وازآنجايي كه در زندگي مسيرهاي مشخصي وجود دارد، مسلماً تجارب وآموخته هايي كه نسل گذشته بدست آورده اند براي آيندگان ارزشمند خواهد بود، بدين جهت است كه نسل جديد، نياكان خودرا به عنوان راهنمايان وهدايتگران  اين دنيايي خود كه مي توانند به آنها قدرت وافتخار اعطاء نمايد، قبول دارند واگرچه حتي اين توجه  وتتبع ازنياكان درملل آفريقايي گاهي آنقدرافراطي است كه ديگران به آن پرستش تعبير ميكنند.

اعتقاد نياكان آفريقايي براين باور استوار است كه نسل آنها بايد در رفاه كامل بسر برد ولذا آنان بايد به نسل جديد كمك نمايند تا آيندگان ازيك زندگي مطلوب برخوردار شوند و بر اين باورند كه نسل جديد را وادار كرده اند تا براي كاميابي در زندگي وجوامع انساني از رفتار و سلوك نياكان خود بهره جويند و از تجارب ارزنده نياكان شديداً حراست و پاسداري نمايند تا ِآيندگان هم بتوانند براي كاميابي از زندگي وايجاد يك جامعه مطلوب، ازاين تجارب ارزشمند ميراث گذشتگان بهره مند شوند.

ازديگر اعتقادات مردم آفريقا اين است كه روح اجداد و نياكانشان آنقدر قدرتمند است كه مي توانند كساني را كه سنت شكني مي نمايند وازآداب  و سلوك اجدادي پيروي نمي كنند به سختي مجازات كنند و آنان را از زندگي محروم نمايند، اين درحالي است كه اگر كسي پايبندي به سنت ها وتبعيت از ارزشهاي فرهنگي اجدادي را درعمل نشان دهد، ارواح نياكان با حمايت هاي خود، او را به كاميابي و پيروزي خواهند رساند و اينان همواره از يك زندگي با نشاط بهره مند خواهد شد.

 

نياكان چه كساني هستند؟

 

نياكان كساني هستند كه به صورت انفرادي درگذشته زندگي كرده و دودماني را پديد آورده اند كه اين دودمان با اصل و نسب و اعقاب خاصي از هم قابل تمايز مي باشند، همچنين آن دسته افرادي كه درعرصه عمل موفق بوده اند و توانسته اند فرزندان زيادي از خود به يادگار بگذارند و از رهبري معنوي شايسته اي برخوردار بوده اند و از آنان نسل هاي زيادي بجا مانده است، از اينگونه افراد هم مي توان به نياكان ياد كرد.

اما يك دانشمند آفريقايي ملاك ارزيابي افراد انساني را درجهت كسب اين عنوان يعني نياكان، در رفعت و خوبي و ارزش هاي اخلاقي مي داند و از نظر او نياكان كساني هستند كه از يك شايستگي اخلاقي خاصي برخوردار بوده و ديگران آنان را به عنوان الگوي خود پذيرفته باشند. بنابر اين تعبير اينطور نيست كه هر عضوي از اعضاء يك دودمان وخاندان اگر دنيا را دراثر مرگ ترك نمايد و ديگران آن متوفي را به عنوان يكي از نياكان قبول داشته باشند، بلكه اگر فرد متوفي از ارزش هاي اخلاقي برجسته و درخور شأني برخوردار باشد، اين فرد از نظر ديگران به عنوان يكي از نياكان به حساب مي آيد                         

بعضي از دانشمندان علوم اجتماعي دراين رابطه اظهار نظر كرده و از اين تعريف ايراد گرفته اند و آنها معتقدند كه فقط شايستگي اخلاقي فرد متوفي درحال حيات براي تعريف نياكان نمي تواند صحيح باشد، بلكه بايد معيارهاي ديگري را هم به آن اضافه كرد. اگر در دعاها و مراسم و اعياد خاص از گذشتگان ياد مي كنيم و يا براي آنان قرباني مي كنيم به اين جهت است كه اين افراد در به وجود آوردن اين مراسم و اعياد نقشي داشته اند.

شايد بهتر باشد اينگونه گفته شود كه نياكان به همه اعضاء در گذشته يك خاندان و يا دودمان اطلاق مي شود كه حداقل پنجاه سال عمر داشته و دنيا را ترك گفته اند. بازماندگان آن خاندان، او را به عنوان بزرگ خود پذيرفته و با ديده احترام براي وي جايگاه خاصي قائل باشند.

ممكن است گفته شود كه اگر فردي ازدواج كرده وفرزنداني از خود به يادگار گذاشته باشد و در تربيت و تحصيلات فرزندان خود كاملاً موفق باشد و ديگران هم از تجربه او استفاده كنند، قطعاً مي توان از او به عنوان بزرگ قوم ياد كرد، ولي در مقابل اگر كسي كه ازدواج نكرده باشد، قطعاً يك چنين فردي را نمي توان به عنوان يك بزرگ قوم تلقي كرد. چرا كه چنين شخصي به دليل نداشتن تجربه زندگي خانوادگي، ضرورتاً در توانايي اداره و هدايت يك جامعه و زندگي ناتوان خواهد بود. لذا آيندگان ازچنين شخصي به عنوان يك الگو ياد نخواهند كرد.

در بعضي از جوامع انساني افرادي هستند كه از جايگاه اجتماعي خاصي بهره مند نيستند و در بي هويتي محض بسر مي برند و اگر قرار باشد چنين افرادي هدايت و راهنمايي يك جامعه را عهده دار شوند قطعاً يك نسل گمراه و بي اصالت را تحويل جامعه خواهند داد.

پس بهتر است با مراجعه به پيشينه و گذشته دور، افرادي را كه از برجستگي خاص و از توانايي و خلاقيت منحصر بفردي براي رهبران جامعه و جذبه و شايستگي اخلاقي برجسته اي جهت الگوشدن برخوردارند، به عنوان نياكان تلقي نماييم.

دركشور غنا قبيله اي به نام آكان زندگي مي كنند كه اين قبيله نياكان خودرا به نام نانانوم مي نامند (كه مفرد آن نانا به معني پدربزرگ ومادر بزرگ است) و نانانوم به معني نياكاني است كه در گذشته نه چندان دور زندگي كرده اند و اكنون به روح تبديل شده اند و آنها همچنين براي اجداد خود عبارت كامل نانانوم نسامنفو (جد وجده) را بكار مي برند. اما كلمه نانانوم همچنين تحت عناوين ديگري مثل رئيس قبيله و سلطان هم مورد استفاده قرار مي گيرد. مطمئناً همه نياكان درزمان حيات خود، رئيس و سلطان نبوده اند و اين نامگذاري بدان جهت است كه آن بزرگ قبيله براي هدايت زندگي آن جمع، از جايگاه خاص برخوردار بوده و دراين زمينه نقش خاصي را ايفاء كرده است. اما در ميان اين بزرگان قبيله، قطعاً تعدادي از رؤسا بودند كه حقيقتاً ازجايگاه واقعي رياست براي هدايت جامعه برخوردار بوده اند. از نقطه نظر ديگر هم رؤساي قوم را نانانوم مي ناميدند كه اين روسا موفق شده بودند تا يك چهار چوبي براي زندگي اجتماعي طراحي نمايند و اينكه در ابداع و ساخت يك وسيله، موفقيتي كسب كرده و به سبب اين افتخار، توجه عمومي را به خود جلب كرده بودند و بر اين اساس اين خلاقيت بود كه بقيه افراد جامعه چنين عنوان را به آنها اعطاء مي كردند. پس ضرورتاً نمي توان اين طور استدلال كرد كه نياكان فقط كساني هستند كه ازيك جايگاه متعالي ازنظر ارزش هاي اخلاقي در جامعه برخوردار بودند و اگر چنين فرضي را بپذيريم، وجود رؤساي مختلف درآفريقاي معاصر كه به فساد اخلاق مشهور هستند، اين مطلب را نقض مي كند.

پس نانا فقط يك بار معنايي اخلاقي ندارد، بلكه به معني جايگاه سياسي و اجتماعي افرادي كه از خلاقيت خاص برخوردارند، هم اطلاق مي شود.

 

رابطه سنت با نياكان

 

آنچه كه ازنسل گذشته به ما رسيده، اغلب توجه مفرط نسل جديد به راه و روش پيشينيان است و اين طرز فكر ممكن است از سنت ها سرچشمه گرفته باشد و يا شايد اين توجه مفرط به نياكان ممكن است به اين اعتبار باشد كه اين سنت ها جنبه عقلائي دارند و از كارآئي بالا براي زندگي بشر امروزي و از پويائي منحصر به فردي برخوردارند.

به هرحال از اين جاست كه رابطه سنت ون ياكان مشخص مي شود كه نياكان به عنوان منبع اصلي سنت ها بشمار مي روند. بنابراين وقتي كسي از نياكان سخن به ميان مي آورد، آنچه كه دراولين بار به ذهن متبادر مي شود، موضوع سنت است و سنت چيزي است كه نياكان آن را پايه ريزي كرده اند و يا در به وجود آوردن بخشي ازآن سهيم بوده اند. سنت چيزي جز محصولات و توليدات فرهنگي نمي تواند باشد كه اين محصولات يا خلق و ابداع شده اند و يا دراثر اصرار و پايبندي نياكان، به نسل جديد رسيده است.

گرچه فرهنگ معلول جامعه است و نه افراد و يا فرد، حتي اگرچه ممكن است اين صحيح باشد كه گفته شود كه بعضي از آثار هنري محصول افراد يا فرد خاصي است مثل آنچه كه در موسيقي و يا اشكال رقص مطرح است، ولي دراثر تلاش فردي است كه اين هنرها شكل مي گيرد و در اثر مرور زمان توسط افراد ديگر تكامل پيدا مي كند. ولي اكنون آن افراد براي زمان طولاني اين دنيا را ترك گفته اند، پس چه كسي مي توانست درخلال زمان طولاني اين آثار هنري را سرپرستي و هدايت كند. پس اگر اين هنرها متكي به افراد خاص بود، لذا بايد با ازبين رفتن اين افراد هنرمند، هنرهاي ابداع شده آنان هم محو و نابود مي شد، ولي چنين نشده است. از آن رو گفته مي شود كه فرهنگ معلول جامعه است و جامعه سير تحولي و تكاملي اين ابداعات را تكميل و حفظ كرده است و ميراث فرهنگي درنتيجه توالي نسل ها شكل گرفته است.

اگر گفته مي شود كه جشن و اعياد نياكان، يك ميراث فرهنگي بشري است، اين بدان جهت است كه نياكان بوجود آورنده اصلي اين ميراث بشمار مي روند و نياكان را هم نبايد درتعداد معدودي از افراد اجتماعي محدود كرد.

بنابر اين فرهنگ را بايد محصول اجتماع بدانيم كه در نتيجه تلاش گذشتگان بوجود آمده است، گذشتگان و نياكان هم، همه افراد نسلهاي گذشته –بجز افرادي كه درسنين كودكي يا درآغاز جواني مرده اند– را شامل مي شود، نه فقط تعداد معدودي از افراد جامعه كه زندگي پرهيزكارانه داشته اند. پس اين نتيجه حاصل مي شود كه همه افراد يك جامعه در بوجود آوردن يك اثر هنري سهيم بوده اند.

آفريقائيان مثل همه ملل ديگر، براي سنت هايشان ارزش زيادي قائل اند و به همين جهت است كه آنان به هيچ وجه و در هيچ شرائطي حاضر نيستند كه سنت هاي خود را با ارزش هاي ديگر معامله و يا معاوضه نمايند.اين توجه بيش از حد آفريقائيان به سنت هاي خود و بهاء بسيار سنگيني كه اين ملت براي ارزش هاي فرهنگي خود درطول زمان پرداخته اند، سبب شده تا انديشمندان از اينگونه جوامع به جوامع سنتي تعبير كنند و در جوامع سنتي است كه افراد همان احترامي كه براي نياكان خود قائل اند براي سنت ها و باورهاي خود هم همان قداست و احترام را باور دارند.

البته شكي نيست كه نسل آينده ممكن است باتوجه به اهداف و نيازهاي هر عصري ارزشهاي ديگري را جايگزين سنت هاي اكتسابي از نسل گذشته نمايند ولي در مقابل زماني هم فرا خواهد رسيد كه بعضي از توصيه هاي ارزشمند اين گونه جوامع سنتي مورد توجه همگان واقع خواهد شد كه ازآن جمله، سنت مهمان نوازي آفريقائيان، سنت انسان گرايي و نوع دوستي و سنت برادري مي باشد كه نسل آينده را به خود جلب خواهد كرد.

البته اين بدان معني نيست كه ارزش هاي فرهنگي كه سبب توسعه سنت ها شده اند، نمي توانند براي نسل بعدي با توجه به ديدگاه هايشان و اهداف و موقعيت زماني كه در آن واقع شده اند، ارزشمند نباشند، بلكه باور عمومي بر اين اصل استوار است كه مردم آفريقا ازعمق فكري برخوردار نبوده اند و نسل جديد هم در پاي بندي به سنت ها جديت چنداني را ازخود بروز نمي دهند، اما دائره وسعت سنت هاي فرهنگي به ارث رسيده از اجداد گذشته بتدريج درحال محدود شدن مي باشد.

نتيجه منطقي اين جريان اين است كه بايد ميراث فرهنگي تحجري در آينده مورد پالايش و اصلاح قرار گيرد و در غير اين صورت بعضي از اين ميراث فرهنگي كه با فهم اجتماعي روز همگوني ندارند، قطعاً از بين خواهد رفت. به عنوان مثال به اصل پرستش نياكان مي توان اشاره كرد كه در فرهنگ آفريقائيان از جايگاه ويژه اي برخوردار بوده و همين اصل مشكلاتي را براي نسل جديد بوجود آورده است و بايد در آينده دراين زمينه تجديد نظر شود. چراكه توجه افراطي به آداب، رسوم و آئين نياكان سبب شده تا بسياري از مردمان آفريقا به يك نارضايتي عمومي هدايت شوند و بسياري ديگر از آنچه كه در گذشته به آن استناد مي شد، مبني بر اينكه اين چيزي است كه نياكان ما گفته اند و يا اين چيزي است كه نياكان ما انجام داده اند بيزاري جويند. در نتيجه اين بيزاري است كه افراد جامعه به يك بي هويتي فرهنگي و سردرگمي اجتماعي گرفتار شده اند. لذا براي رهائي از اين سردرگمي، به نسل جديد توصيه مي شود كه تاريخ گذشتگان خود را به دقت مطالعه نمايند و با مطالعه تاريخ و گذشته اجداد خود به اين نتيجه خواهند رسيد كه اجداد ملل آفريقايي تحت عناوين سنت هاي نياكاني چه ضربه بزرگي را بر پيكر جوامع آفريقايي زده اند و سنت هاي خرافي مانع اصلي رشد و عامل اصلي عقب ماندگي جوامع آفريقايي بوده است.

 

ميراث اجدادي

 

ميراث اجدادي ابعاد مختلفي را شامل مي شود كه از مهمترين اين ميراث، ضرب المثل ها و تمثيل ها به حساب مي آيد. اگر به چهارچوب تمثيل هاي سنتي آفريقايي خوب دقت شود اين حقيقت آشكار مي شود كه هيچكدام از اين تمثيل ها، پيروي كوركورانه را به آيندگان تجويز نمي كند. اين تمثيل ها خود دليل گويايي است كه نياكان، تغيير، تحول و دگرگوني در سنت ها را براي فرزندانشان و اخلاقشان پذيرفته اند.

اگر درضرب المثل آفريقايي كه منتسب به قبيله اي مشهور دركشور غنا، به نام آكان است، خوب دقت شود، اين انعطاف پذيري و پذيرش تجديد نظر طلبي كاملاً درآن مشهود است. ضرب المثل اين است: «روزگار يكجور نمي ماند»

دراين ضرب المثل روزگار مفهوم عامي است كه نسل، تاريخ و حوادث و همه جريانات و اتفاقات را شامل مي شود. يعني نياكان و اجداد پذيرفته اند كه با تحول زمان، علائق و خواسته هاي هر نسل هم تغيير مي كند و نسل هاي آنان هم طبيعتاً در نتيجه اين تغييرات متحول خواهند شد. سپس نياكان و اجداد، پويايي و تكامل را براي فرزندان خود و آيندگان با بيان اين ضرب المثل تجويز كرده اند.

همچنين ضرب المثل ديگري توسط همان قبيله فوق الذكر مورد استفاده قرار گرفته كه مهفوم آن اين است: دنيا محل فرار است نه محل قرار و اصل ضرب المثل چنين است: آرامگاه نياكان ما خود دليل براين است كه ما مهم مدت زيادي دردنيا نخواهيم ماند.]

تفسير اين تمثيل اين است همانطوري كه ما براي مدت زمان محدودي در روي زمين زندگي مي كنيم، پس سنت هاي اجدادي هم براي مدت زمان محدودي از كارآرائي برخوردارند و به عبارت ديگر اين سنت ها زمان مصرف محدودي دارند.

اگر به دو ضرب المثل فوق خوب نگريسته شود، اين نتيجه حاصل مي شود كه روش ها و سنت هاي اجدادي نيازي به پيروي كوركورانه و تعصبي ندارند. درتكميل مطالب فوق، ضرب المثل جالب ديگري وجود دارد كه منتسب به همان قبيله مي باشد  و اين مفهوم را در بردارد: اگر يك پيشينه تاريخي و فرهنگي وقتي احتياج به ارزيابي و بازنگري پيدا كند، بايد بي درنگ اين كار انجام شود تا باشد كه جلوي انحراف گرفته شود.

اصل ضرب المثل اين است: غم و رنج زائيده انحراف و كجي مي باشد و شخصي مي تواند براين رنج فائق آيد كه اين اصل را بداند.

پس اين ضرب المثل مي خواهد بگويد كه غم و رنجي كه ملت هاي آفريقايي در حال حاضر با آن دست به گريبان هستند در نتيجه پيروي كوركورانه آنان از فرهنگ اجدادي خودشان مي باشد كه اين سنت ها درطول ساليان سال دچار انحراف گرديده است.

ازكاركردهاي ضرب المثل اين است كه مفاهيم بلند را به اختصار بيان كند و در اين ضرب المثل از نسل جديد خواسته شده تا به ميراث فرهنگي اجداد خود نظري دقيق بيافكنند و بحرانهايي را كه اين ميراث سنتي در حال حاضر براي نسل جديد بوجود آورده مورد ارزيابي مجدد قرار دهد و سپس با پالايش دقيق سنت ها اقدام به حذف كجي ها، انحرافات و ناهنجاري ها از چهره زشت ميراث گذشته بنمايد، باشد كه اين راه و روش و رفتار گذشتگان همچنان به عنوان يك منبع و مرجع اصلي مورد توجه نسل آينده قرار گيرد.

اگر سنت هاي آفريقايي روزي بخواهد مورد ارزيابي و تجديد نظر قرار گيرد، ضرورتاً اولين موردي كه بايد مورد ارزشيابي جدي و همه جانبه قرار گيرد، موضوع سنت اجدادي و نياكاني مي باشد.

 

نتيجه گيري و سخن آخر

 

همه انسانها در هر زماني به پيشينه فرهنگي خود افتخار مي كنند و به اجداد و نياكان خود توجه خاصي دارند و فرزندان آنان با به نمايش گذاشتن پيروزيها و موفقيت هاي نياكان خود از آنان به قداست ياد خواهند كرد. همچنين، آنان روزهاي مخصوصي را براي يادبود نياكان تعيين خواهند كرد و فرزندان خودرا با نام نياكان خود نامگذاري مي كنند تا باشد كه به هرشكلي كه ممكن است نام و ياد نياكان و اجداد خود را گرامي دارند.

به هرحال در آفريقا بخشي از اعياد و جشن ها و فعاليت هاي مشابه، به جهت اعتقادي است كه مردم آفريقا به نياكان خود دارند آنان معتقدند كه اجدادشان قادرند هميشه و در همه حال به آنان در زمينه مسائل مختلف كمك نمايند و آنان هم براي زندگي كردن به نياكان خود نيازمندند و از اين نظر، توجه مردم آفريقا نسبت به نياكان با ملل ديگر متفاوت است و اين ملت يك ديدگاه افراطي نسبت به نياكان خود دارند.

بخشي  ازمشكلات مردم آفريقا ريشه در اين باور غلط دارد كه روح نياكان توانايي آن را دارد كه كساني را كه سنت شكني مي كنند در دنيا به شدت مجازات كند و آناني كه پاي بندي به سنت ها را از خود بروز مي دهند، شديداً مورد حمايت قرار دهد. اين فكر درطول ساليان متمادي در عمق روح و فكر اين مردم ريشه دوانيده است.

پس چاره كار اين است كه بايد با اين گونه افكار خرافي به شدت مبارزه كرد و حذف اينگونه افكار به رشد و ترقي اين ملت ها كمك بزرگي خواهد كرد.

پس بهترين هديه اي كه نسل جديد مي تواند به نياكان خود اهداء نمايد اين است كه موجبات رنجش و آزرده شدن روح آنان را فراهم نكند.

 

منبع:

 

http://kmehrnia.blogfa.com/post-3.aspx