نگارش از:سيدكاظم مهرنيا(پژوهشگر و مدرس مسائل آفريقا و روابط بين الملل)

چكيده :

روابط بين الملل از دهه شصت ميلادي دستخوش تحولاتي عميق گرديد كه در تمامی آفريقا مبارزه استقلال خواهي وجه برجسته مردم اين قاره در عصر مذكور قلمداد مي گردد وانديشمندان آفريقايي از آن به «رنسانس آفريقايي» تعبيرمي كنند.
همچنين پس از سپري شدن يك دهه، تحولي شگرف در كل نظام بين المللي رخ داد ومكانيسم هاي نظامي رفته رفته به عنوان ابزاري كارا، نقش خود را به كاركردهاي اقتصادي ورهيافتي مركانتا ليستي تغيير دادند و لذا بلوك بندي «شرق و غرب» در نظام بين المللي جاي خود را به قطب بندي «شمال ـ جنوب » داد. در نتيجه كاركردهاي اقتصادي نوين كه توسط نهادها و مؤسسات مالي بين المللي بجاي ابزارهاي نظامي و ميليتاريستي در عصر بين المللي نقش آفريني مي كردند، پديده جهاني شدن از دل نظام سرمايه داري مبتني بر اقتصاد ليبراليستي ظهور كرد.
بروزاين پديده در عصر حاضر سبب عكس العمل هاي متفاوت در سطح بين المللي توسط دولت هاي مختلف گرديد. از آن جمله ملل آفريقا كه در ساليان طولاني طعم تلخ استعمار و استثمار را چشيده بودند در خصوص پديده جهاني شدن عكس العمل فوري نشان دادند كه از آن جمله تشكيل اتحاديه هاي مختلف را در اين راستا مي توان نام برد.
در اين نگارش تحقيقي، نگارنده بعنوان را ه حل، براي حفظ هويت كشورهاي آفريقايي درخصوص پديده جهاني شدن، رويكرد پراتيك منطقه گرائي (Regionalism) را پيشنهاد مي دارد كه از راههاي مناسب كشورهاي جنوب و جهان سوم جهت بسط و توسعه مناسبات سياسي و اقتصادي، تجاري و فرهنگي است. اين رويكرد ضمن تدوين و توسعه فرصت هاي مناسب و برابر براي طرفين، زمينه ظهور همگرائي (Integration) منطقه ايي و حتي فرا منطقه ايي را فراهم خواهد ساخت كه در سايه اين همگرائي كشورهاي جنوب مي توانند، از حالت « وابستگي مطلق» نسبت به كشورهاي شمال به «وابستگي متقابل» تغيير جهت دهند.

مقدمه :

در اين مقاله نگارنده به بررسي مفهوم رنسانس آفريقايي و ريشه هاي آن پرداخته است . رنسانس آفريقايي كه ريشه در تنوع فرهنگي اين جوامع دارد سبب گرديده تا اروپائيان كه طي ساليان متمادي بر اكثر كشورهاي آفريقايي (به جز 4 كشور) سيطره داشته اند براي تحميل ارزش هاي معنوي و فرهنگي خود برجوامع آفريقايي به چالش سختي دست بزنند.
اروپائيان از اوايل قرن پانزدهم ميلادي در صدد تحميل ارزش هاي فرهنگي ـ معنوي مبتني بر مسيحي سازي در تقابل با اعتقادات اسلامي و اديان آنيميستي در اكثر كشورهاي آفريقايي بوده اند .
«در اين مقاله سعي شده است تا مفهوم رنسانس آفريقايي كه مبتني بر يك تز سياسي ـ ايدئولوژيكي جديدي بنام «پان آفريكانيسم» ( همبستگي ملل آفريقا ) در عصر جهاني شدن مي باشد مورد بحث و بررسي قرار گيرد.» اركان كليدي رنسانس آفريقايي كه در اين نگارش تحقيقي به آن پرداخته شده است عموماً در فرهنگ اجتماعي ، بهبود وضعيت اقتصادي، توسعه سياسي و موقعيت ژئوپولتيك آفريقا در جهان امروز ريشه دارد.
«ما در عصري زندگي مي كنيم كه تحولات تكنولوژيك با سرعتي لجام گسيخته ابعاد و شيوه هاي زندگي ما را تحت تأثير قرار مي دهد. اين تحولات تكنولوژيك سبب گردش سريع اطلاعات شده و جوامع را به سوي جهاني شدن سوق مي دهد كه از نتايج آن منازعات ، جنگ ها و فروپاشي اجتماعي در اكثر كشورهاي جهان از يك سو و بنياد نهادن هويت هاي جديد و بعضاً بازسازي ارزش هاي گذشته از سوي ديگر را منجر مي شود.» به عنوان مثال‌، بعد از آزادي قاره آفريقا از زير يوغ و سيطره استعمار، رهبران آفريقايي دريافتند كه در عصر جهاني شدن ديگر سازمان وحدت آفريقا كاربرد ندارد و نمي تواند اثر گذار باشد بنابراين براي حل مسائل جديد در قرن بيست و يكم ، دست به تأسيس اتحاديه آفريقا زده اند تا مسائل عمده اين قاره مانند فقر، قروض خارجي، بيماري واگيردار، ايدز، مسائل پناهندگان و غيره را حل نمايند. اتحاديه آفريقا مي خواهد تا اين قاره را با ابزارهاي روز مجهز نمايد تا پيشرفتهاي قاره آفريقا در تمامي زمينه ها به ويژه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي به چشم بيايد. «گر چه پارادايم، جهاني شدن نيز از جنس تحولاتي است كه در سطح خرد و كلان، نهاد دولت ـ ملت و نظام بين الملل را به چالشي سخت و نفس گير فرا مي خواند. بازتاب اين چالش ها را مي توان در اعتراض سنديكاههاي كارگري و بازماندگان چپ سنتي به هنگام نشست هاي دوره اي سازمان تجارت جهاني (WTO)، صندوق بين المللي پول (IMF)، بانك جهاني (WB) و ساير نهادهاي مالي و اقتصادي بين المللي، به وضوع مشاهده كرد.
اما به راستي «جهاني شدن» يا به زعم مخالفان سلبي آن، «جهاني سازي» به چه معناست؟ آيا جهاني شد، فرايندي خود به خود است يا پروژه اي سازماندهي شده؟ اساساً چگونه مي توان در چار چوب تعريف اين پديده، جريان هاي متضاد سياسي ـ اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي را در دو سطح خرد و كلان، توصيف و تبيين كرد و به چيستي چرايي و چگونگي اين تحولات دست يافت؟
از اين روي تدقيق مفهوم جهاني شدن، با وجود حجم وسيع تحولات متضادي كه در اين فرايند به وقوع مي پيوند، دشوار بنظر مي رسد. همچنين روابط متغيير كه اين پديده در سطوح مختلف با حوزه هاي گوناگون، برقرار مي سازد، تعين ديناميسم جهاني شدن را اندكي سخت مي كند. با اين حال به نظر مي رسد ترسيم افق كلي اين پارادايم و بازسازي نظري ابعاد و چارچوب هايش، بر شناخت بنيادين نظام سرمايه داري و تسلسل تاريخي آن از يك سو و آگاهي يافتن از روح فلسفي حاكم بر اين پديده پيچيده از سوي ديگر استوار است.

ريشه هاي تاريخي و تئوريك جهاني شدن

«واژه جهاني شدن براي نخستين بار در اوايل دهه شصت ميلادي وارد ادبيات روابط بين الملل شد و از همان آغاز همگان به دشواري فهم اين پديده پيچيده اعتراف كردند.
با تسريع پيشرفت هاي تكنولوژيك در عرصه ارتباطات مبتني بر (IT (Information Technology تابع زمان و مكان در انتهاي هزاره دوم از هم گسست و اين امر باعث شد كه جهان بصورت يك دهكده كوچكي ـ كه اطلاعات ديجيتالي به مثابه شريان هاي حياتي آن محسوب مي شدند ـ باز سازي شود. به اين ترتيب تز «همبستگي متقابل بشريت»، تقويت شد و برخي نظريه پردازان از جهاني شدن به عنوان ساختن جهاني به هم پيوسته ، براي مردمي با سرنوشتي مشترك ياد كردند. كه نمونه آن در نظريات «تافلر» و «روزنا» به وضوح اشاره گرديده است .
هر چند در دهه هاي گذشته اشخاصي نظير «هاپكينز» و «ماتر باخ» از دنيايي به هم وابسته سخن گفته بودند، اما جهاني شدن گامي فراتر از اين «وابستگي متقابل» بود.
«رابرتسون» در سال 1992 نوشت: «...... جهاني شدن يا سياره اي شدن جهان، مفهومي است كه هم به تراكم جهان و هم به تشديد آگاهي درباره جهان به عنوان يك كل مي انجامد و هم به وابستگي متقابل و واقعي جهان و هم آگاهي از يكپارچگي جهان در قرن بيستم اشاره مي كند.»
«مك گرو» نيز اين تعبير از جهاني شدن را ارائه داد: «..... افزايش شمار پيوندها و ارتباطات متقابلي كه فراتر از دولت ها و در نتيجه فراتر از جوامع، دامن مي گستراند و نظام جديد جهاني را مي سازند.
چنانكه مطالعه ايي كه در سال 1980 ميلادي توسط «جيمز روزنا» (james Rosena) انجام شد، حاكي از وضعيت بحراني جهان مي باشدكه ناشي از تغييرات لجام گسيخته در زمينه تكنولوژي وگردش سريع اطلاعات است. «روزنا» همچنين معتقد است كه سرعت توسعه در اقتصاد جهاني و به ويژه در تكنولوژي ارتباطات، سبب شكل گيري و قدرتمند شدن گروههاي مختلف با هويت هاي گوناگون شده و در مقابل به تضعيف هر روزه دولت ـ ملت ها منجر گرديده است. لذا اكثريت مردم بر اين باورند كه دراين نظام يكپارچه اي كه در حال شكل گيري است (جهاني شدن)، روابط پيچيده اي بر تمام زواياي ارتباطي افراد و جوامع حاكم خواهد شد و لذا مردم براي دست يابي به نيازها و اهداف مادي و معنوي خود دچار مشكل خواهند شد و لذا بايد شيوه هاي مديريتي جديد براي دستيابي به نيازهاي مذكور تعريف شود. همچنين انديشمند ديگري بنام «آلوين تافلر» (Alvin Tofler) به پديده مشابه ديگري اشاره دارد. «..... او معتقد است دولت هاي ملي به منظور گسترش يكسان سازي، سياست هاي يكنواختي را طراحي مي كنندو اين مدل ها و الگوها را بر عموم طبقات اجتماعي كه داراي تفاوت هاي گسترده هستند تحميل مي نمايند و در نتيجه اين بي توجهي ارزش هاي فردي و بومي مردم به فراموشي سپرده مي شود و يا عمدتاً ناديده گرفته مي شوند و همين امر موجب شعله ور شدن خشم و انزجار مردم را تا حد انفجار سبب مي شود و بطوريكه مي توان انتظار داشت نيروهاي جدائي طلب و تمركز زدا ، وحدت و انسجام دولت ـ ملت را در بسياري از جوامع مورد مخاطره قرار مي دهند.»
« ..... پس جهاني شدن به همان اندازه كه هماهنگ كننده و يكپارچه ساز است، تجزيه كننده و برهم زننده نيز مي باشد. روزنا معتقد است كه «سيستم هاي يكپارچه» مولد «گروههاي كوچك» است كه عمدتا اين گروهها منشاً قوم گرائي دارد. وي اظهار مي دارد كه مستندات و مدارك همچنان ثابت كرده اند كه شكل گيري گروههاي كوچك در مقابل سيستم هاي يكپارچه، علاوه بر قوم گرائي، دراعتقادات و باورهاي مشترك نيز دخيل خواهند بود.»
«اما نوئل ريشتر» پارافراتر گذاشته: «....... جهاني شدن را شكل گيري شبكه اي مي داند كه طي آن اجتماعاتي كه پيش از اين در كره زمين دور افتاده و منزوي بودند، در وابستگي متقابل وحدت جهاني ادغام مي شوند. همه اين موارد برداشت ايده آليستي از جهاني شدن بود كه داراي اشكالات عمده مي باشد».
ولي دقيق ترين تعريف از جهاني شدن را «فرانسيس فوكوياما» (محقق روابط بين الملل در مؤسسه تحقيقاتي راند) ارائه داده است : «....او از غرب بعنوان نظامي ياد مي كند كه در آن اصول و مباني ليبراليسم بطور كامل نهادينه شده باشد. او جهاني شدن را فراگيري الگوي پيروز ليبراليسم دموكراسي پس از جنگ سرد مي داند.»
همچنين «سرژ لا توش» (متفكر چپ گراي فرانسوي) نيز جهاني شدن را مرحله اي ديگر از فرايند غربي سازي جهان مي داند كه در دوراني از تاريخ، به صورت جنگ هاي صليبي و در دوران ديگر بصورت استعمار سياهان توسط سفيد پوستان اروپائي تكرار شده است. در اين ميان تنها انديشمندي كه نظريه اش نافي جهاني شدن است «ساموئل هانتينگتون» (استاد دانشگاه ها روارد آمريكا) مي باشد. وي در نظريه برخورد تمدن ها آن را ترسيم كرد و بر غير عملي بودن غربي سازي جهان تاكيد ورزي . در حقيقت نظريه برخورد تمدن ها، نافي جهاني شدن محسوب مي شود . هانتينگتون از غرب به عنوان واقعيتي جغرافيايي فرهنگي ياد مي كند كه در آن نظام ليبرال ـ دموكراسي نهادينه شده است .او معتقد است: «... ليبرال دموكراسي نمي تواند جهاني شود چرا كه با اصول فرهنگي ساير ملل كه وي زيركانه آن را به باورهاي تمدني ياد مي كند در تناقص است .»

ظهورسرمايه داري امپرياليسم و رابطه آن با جهاني شدن

شكل گيري و تكوين نظام امروزين سرمايه داري ريشه در قرون وسطي و تحولات اجتماعي خاص آن دوران داشته و در بستري تاريخي انسجام يافته است. «والرشتاين» در اين باره استدلال مي كند: «... كه از قرن شانزدهم ميلادي ، نظام نوين سرمايه داري در غرب شكل گرفت و به تدريج تاقرن نوزدهم ميلادي ، تمامي جهان را در خود ادغام كرد.» براي اينكه «انباشت سرمايه» مشروعيت يابد، به نوعي اصلاح در حوزه دين و آموزه هاي ديني نياز بود .اين دوره در تاريخ اروپا به دوره «رفورماسيون» مشهور است . پروتستانيزم، روح دوره رفورم را تشكيل مي داد و در واقع به زمينه سازي فرهنگي ـ اجتماعي ، براي ظهور نظام سرمايه داري تجاري مبتني بر بازرگاني پرداخت. از اين رو «ماكس وبر» بر تأثير نگرش هاي فرهنگي ـ مذهبي در تكوين سرمايه داري تأكيد مي كند. او در كتاب مشهور خود «اخلاق پروتستاني و روح سرمايه داري » مي نويسد: «.... يك قانون مذهبي كه بواسطه آن هر تغييري در شغل و شيوه كار» بتواند به تنزل مرتبه ديني منجر شود يقيناً قادر نيست از بطن خود، انقلاب صنعتي و فني پديد آورد».
با ادغام رنسانس و رفورماسيون، دانش فني نيز مجال گسترش و پيشرفت را بدست آورد. سرمايه داري به مدد تحولات فوق نه تنها توانست نسبت موقعيت خويش در اروپا را تحكيم بخشد بلكه زمينه استعمار آسيا و آفريقا را نيز فراهم آورد چرا كه آرام آرام حلقه اي از سرمايه داري تحت عنوان سرمايه داري تجاري مبتني بر استعمار و استثمار شكل مي گرفت تا سراسر جهان را دستخوش دگرگوني سازد. مشخصه اين دوران در عرصه جهاني ، متلاشي كردن تجارت سنتي آسياييان و آفريقاييان به وسيله قدرت نظامي ، بهره برداري از منابع طلا و نقره آن سرزمين ها و ظهور «مركانتيليسم» بود و در نتيجه گذار از اين دوران، امپرياليسم ظهور كرد .
«هري مگداف» در اين باره مي نويسد: « ..... اروپائيان چيزي براي عرضه از نظر برتري كالا ، برتري مالي يا توانائي تجاري » كه بتواند درتجارت سنتي اين مناطق نفوذ كند نداشتند معذلك آنان يك امتياز تعيين كننده داشتند . تفوق بزرگ اروپا كشتي هاي جنگي بوده ، كشتي هاي نيرومندي كه مي توانست توپ هائي كه به اندازه كافي نيروي ويران كننده در اختيار داشتند حمل كند. آنان توانستند با زور كشتيراني ، كشورهاي ديگر را فلج كنند و تجارت را به اروپائيان منتقل سازند.»
از دست آوردهاي استعماري سرمايه داري تجاري ، مي توان به انتقال موادخام و مواد غذائي كشورهاي مستعمره به استعمارگر ، ايجاد بازار در مستعمرات ، براي واردات از كشورهاي استعمارگر و نيز تجارت معروف به تجارت مثلث اشاره كرد .با ورود به قرن نوزدهم ، سرمايه داري صنعتي ساختار اجتماعي ـ اقتصادي كشورهايي را كه اكنون «جنوب» خوانده مي شوند در برابر «شمال» دچار دگرگوني عميقي نمود. اين دگرگوني مبتني بر ازبين بردن توانائي رقابتي صنايع بومي ، ايجاد تغيير در صنايع توليدي در راستاي نيازهاي بومي و ايجاد يك طبقه وابسته از نخبگان بومي درجنوب بود كه حتي در صورت استقلال اين كشورها ، همانند آن چه كه ابتدا در آمريكاي جنوبي و بعدها در آسيا و آفريقا رخ داد، ساختار اجتماعي ـ اقتصادي وابسته جنوب به شمال محفوظ بماند و توليد مواد خام مورد نياز شمال از سوي جنوب و نيز الگوي مصرف انبوه كالاهاي توليدي شمال براي جنوب تجديد شود.

رابطه جهاني شدن و امپرياليسم فرهنگي

در صفحات پيشين اين مقاله تحقيقي اشاره به اين اصل مهم شد كه استعمار براي فروش كالاهاي خود به كشورهاي مستعمره ، نياز به فضاسازي و ايجاد الگوي مصرفي دارد.
شناخته شده ترين مدل جهاني سازي فرهنگي نظريه «امپرياليسم فرهنگي» است . اين نظريه در دهه 1960 ميلادي به عنوان بخشي از نقد ماركسيستي فرهنگ سرمايه داري توسعه يافته وتاكيد آن ها بر مصرف گرائي و ارتباط جمعي پديدار شد . ايده هاي اين نظريه براساس نظريه هاي نظام هاي جهاني شكل گرفته كه بر اين عقيده است كه نظام اقتصادي جهاني در استيلاي هسته اي از كشورهاي توسعه يافته است ، در حاليكه كشورهاي جهان سومي در حاشيه اين نظام با كنترل اندكي بر توسعه اقتصادي و سياسي باقي مانده اند . شركت هاي چند مليتي و فرامليتي نقش هاي كليدي را در اين نظام بازي مي كنند با استفاده از شيوه يكسان كالا توليد مي كنند، بازارها رامهار مي كنند و توزيع كالاها را برعهده دارند. اين نظريه با ايده هائي كه در «مكتب فرانكفورت» در آلمان شكل گرفت ، تا جائي كه اين مكتب وجود يك فرهنگ توده اي كم و بيش همگن را پيش فرض مي گيرد كه توده هاي مردم را بعنوان موجودات انفعالي و غير نقاد قلمداد مي كند.
«جان تاملينسون » (1991 ) براين باور است :«... ايده ي امپرياليسم عبارت است از پروژه اي جهت دار به منظور گسترش نظام اجتماعي مورد نظر از مركز قدرت به سراسر دنيا مي باشد. » او امپرياليسم را در تقابل با مفهوم «جهاني سازي» مي داند كه به تعامل و «وابستگي دو سويه ي» همه ي مناطق جهان كه به طريقي نه چندان هدفمند رخ مي دهد ، اشاره دارد .
نظريه امپرياليسم فرهنگي كه به شكل امپرياليسم رسانه اي دوباره شكل گرفته است ، به عنوان نگرشي مفيد باقي مانده ، چرا كه از آن مي توان براي تحليل اين كه تا چه حد عوامل ملي بيشتر از ديگر عوامل بر فرهنگ جهاني تاثير دارند و در نتيجه برداشت ها ، هويت ها و ارزشهاي فرهنگي را شكل مي دهند ، استفاده كرد. پس جهاني سازي به عنوان مجموعه اي از جريان هاي فرهنگي يا شبكه هائي در ارتباط با امپرياليسم فرهنگي و فرايندي است كه كمتر منسجم و واحد است و مدلي است كه در آن تأثيرات فرهنگي در درجات مختلف حركت مي كنند . تأثير اين جريان هاي فرهنگي كه «آرجون آپادوراي » آن را شامل رسانه ها، فن آوري، ايدئولوژي ها و قوميت ها، ملت هاي دريافت كننده مي داند، بجاي همگن شدن فرهنگي ، بيشتر برپيوند فرهنگي تاكيد دارد.
از اين جهت جهاني سازي فرهنگي فرآيندي است كه بارقابت و جدل درگير است چرا كه كشورها و سازمان ها براي حفظ ، كسب موقعيت بهتر و يا پيش انداختن فرهنگ خود در فضاي جهاني ، در تعارض و تقابل با جهاني سازي فرهنگي و اصلاح و دگرگون كردن فرهنگ هاي بومي و ملي براي مصرف جهاني تلاش مي كنند. اگر رابطه امپرياليسم فرهنگي و امپرياليسم رسانه ايي را در عصر جهاني شدن بررسي دقيق كرده باشيم درخواهيم يافت كه امپرياليسم رسانه ايي با انگيزه هاي سياسي رفته رفته جايگزين امپرياليسم فرهنگي شده است .
شركت هاي رسانه اي پايه گذاري شده در برخي كشورها (ايالات متحده ، آلمان ، فرانسه و بريتانيا ) پيوسته كنترل شان بر صنايع نشر ، تلويزيون ، فيلم وموسيقي و در نتيجه توزيع جهاني محصولاتشان را افزايش داده اند . بعنوان مثال: «....داگلاس كلينر(1991) شكل پسا صنعتي جديدي از سرمايه داري فن سالارانه (تكنوكاپيتاليسم ) كه ويژگي آن سقوط قدرت دولت ها و افزايش قدرت بازار است را شناسائي مي كند. او معتقد است : «.... ادغام شركت هاي بزرگ اطلاعاتي و سرگرمي ، بزرگترين تمركز صنايع سرگرمي و اطلاعاتي در تاريخ را ايجاد كرده است . البته اين مدل تمام ابعاد جهاني سازي فرهنگي را توضيح نمي دهد. در هر حال حكومت هاي ملي ، شهري و سازمان هاي فرهنگي راهبردهايي براي حفظ ، حمايت و افزايش منابع فرهنگي شان دارند.
امروزه در سطح بين المللي ، سه هدف اصلي سياست فرهنگي به اين ترتيب شناخته شده است :

1ـ حفظ فرهنگ كشور در برابر تحولات فرهنگي ديگر كشورها و نفوذ صنايع رسانه اي آن ها .

2ـ ايجاد و حفظ تصويرهاي بين المللي از آن كشور يا منطقه يا شهر در درون كشور و حفظ آن تصوير

3ـ توسعه و حفظ بازارها و عرضه گاههاي بين المللي براي صادرات بين المللي آن كشور.

رنسانس آفريقائي و جهاني شدن

قبل از پرداختن به اصل بحث مذكور بايد «رنسانس» را از نظر لغوي و اصطلاحي و همچنين ريشه هاي تاريخي آن مورد بررسي قرار داد. «رنسانس» در لغت به معني «نوزائي» و «تولد دوباره» است كه از لغت فرانسوي رنسانس (Renaissance) ريشه گرفته است و همچنين نام يك دوران فرهنگي تاريخ اروپا است. اين دوران سالهاي پاياني قرون وسطي (دوران تاريكي ) تا آغاز «باروك» را در بر مي گيرد و در واقع به معني نوعي نگرش تازه به فلسفه ، هنرهاي تجسمي ، معماري ، تئاتر و ادبيات و موسيقي در طول اين عصر است . برخي رنسانس را به معني تجديد كردن گرفته اند و در واقع پس از آنكه چيزي در جامعه متروك يا فراموش شد مي تواند دوباره حيات نويني بيابد. همچنين رنسانس به عنوان دوران آگاهي و آزادي انسان و تلاش او براي شناخت علمي و سلطه بر طبيعت مطرح شده است. نوزائي يا رنسانس ، جنبش فرهنگي مهمي بود كه آغاز گر دوراني از انقلاب هاي علمي ، اصلاحات مذهبي و تغييرات هنري در اروپا شده. عصر رنسانس (نوزائي ) دوران گذار بين سده هاي ميانه و دوران جديد است . معمولاً شروع دوره نوزائي را قرن چهاردهم در شمال ايتاليا مي دانند. اين جنبش در قرن پانزدهم شمال اروپا را نيز فرا گرفت .
«.... در انديشه اسلامي ، چنين اعتقادي وجود دارد كه خداوند به انسان توانائي تسلط بر سرنوشت خويش را اعطاء كرد، تا با تكيه بر قواي خويش خليفه خدا روي زمين گردد. به همين دليل تكيه اي كه برخي بر فرهنگ ضد ديني رنسانس مي كنند نادرست است .»  البته رنسانس با دين نهادي و اعتقادات كليسا سرناسازگاري داشته اما به هيچ وجه غير ديني يا حتي ضد ديني نبوده است. پس رنسانس را مي توان هويت يابي ملي و يا همان نوزائي فرهنگي هم ناميد . حال با اين مقدمه رنسانس آفريقائي به چه معنا مي باشد و اولين بار چه كسي اين واژه را طرح نمود ؟

ريشه هاي رنسانس آفريقائي

مبارزه در مقابل امپرياليسم در تمامي آفريقا ، مبارزه ايي در جهت استقلال خواهي مداوم آفريقا بودكه از آن به رنسانس آفريقائي تعبير مي شود.
اين مبارزات استقلال خواهي در سطوح مختلف فرهنگي قطعاً نمي توانست تابعي از اشكال سياسي باشد، مگر آنكه تمامي اين قاره بطور كامل از زير يوغ استعمار رهائي يابد و همه كشورهاي آفريقايي به استقلال كامل دست پيدا كنند. اين مبارزات همچنين به نوعي ريشه در آپارتايد و نژاد پرستي دارد كه در آن سطوح مختلفي از مبارزات ضد امپرياليستي را شامل مي شود و نتيجه آنكه اين استقلال خواهي به جنبشي تحت عنوان پان آفريكانيسم منجر گرديد و اين نام به نگرشي اشاره دارد كه مردمان آفريقا چه آنها كه در اقصي نقاط عالم پراكنده اند و چه آنها كه در قاره آفريقا ساكن اند را بعنوان يك ملت واحد تلقي مي كند و از آن به عنوان «همبستگي ملل آفريقا»تعبير مي شود. چنانكه وارد هزاره سوم شده ايم ، آفريقا تلاش دارد در اين هزاره از خود تصوير جديدي را با رهيافتي از اعتقادات و باورهاي فلسفي ارائه نمايد تابتواند در اين رهگذر از يك جايگاه ويژه در نظام بين المللي برخوردار گردد.
مانيفست ها و بيانيه هاي ارائه شده در خصوص مفهوم و هويت آفريقائي همان باور بر رنسانس آفريقائي مي باشد كه اولين بار توسط رئيس جمهور آفريقاي جنوبي آقاي تابوامبكي عنوان گرديد و مورد توجه همگان قرار گرفت . براساس اين فرمول جديد امبكي تلاش دارد نگرش جهانيان را در خصوص آفريقا تغيير دهد و جايگاه ويژه ايي براي اين قاره در نظام بين المللي جديد ترسيم نمايد. در راستاي تلاش هاي انسان دوستانه، جنبش هاي اكولوژيك و زيست محيطي پديد آمدند كه در طي آن نسل جديد خواستار مسئوليت پذيري بيشتري در قبال محيط زيست شده اند كه آفريقاييان هم در اين همبستگي جهاني نقش ايفاء نموده اند. همچنين جنبش ضد استعماري و استقلال طلبانه در قاره آفريقا ادامه تلاش ها و مبارزات گذشته برعليه آپارتايد در آفريقاي جنوبي بودكه توسط جنبش هاي ضد نژاد پرستي در ساير كشورهاي آفريقايي حمايت شد. جهاني سازي از نظر اقتصادي و زيست محيطي بر روي كشورهاي آفريقايي ضعيف كه قبلاً مستعمره بوده و در حال حاضر در مرحله در حال رشد مي باشند ، اثر مخربي دارد. امبكي در اين نظريه چنين ابراز مي دارد كه جايگاه آفريقا در جامعه جهاني بايد تا آن اندازه ارتقاء يابد كه اگر آفريقا منافع و اهداف جامعه جهاني را تأمين مي كند ، جامعه جهاني نيز بايد درحد قابل قبولي منافع و اهداف آفريقا را مد نظر داشته باشد .

مروري بر وضعيت آفريقا در عصر رنسانس آفريقايي

پيش از دهه 1960 كه فرايند استقلال خواهي كشورها از سلطه استعمارگران آغاز شد ، سازمان دهي بهره برداري از منابع قاره آفريقا بر عهده اروپائيان بود . آنان در استفاده بهتر از منابع موجود «آفريقا» هنر خود را به كمال نشان دادند ، اما پس از ترك قاره ميراثي از آن علم و هنر براي بوميان برجاي نگذاشتند. از اين رو كشورهاي تازه استقلال يافته با مشكلات جدي در مورد چگونگي بهره برداري و توليد از امكانات ملي خود روبرو شدند . از سوي ديگر مشكل مبادله كالا و خدمات با بازار مصرف خارجي را نيز پيدا كردند.
«..... با خروج استعمار ، دولتمردان و برنامه ريزان آفريقا با چالش هاي بزرگي كه در دهه 1960 تا كنون را در برگرفته روبرو شدند . براي چاره جوئي تدابير ملي اتخاذ نمودند و كمك جهاني را طلب كردند كه از آن به رنسانس آفريقائي تعبير شده است.»
موقعيت اقتصادي آفريقا از اواخر دهه 1960 رو به زوال گذاشته است . ميزان و شدت محنت وارد شده بر قاره دائماً افزايش يافته و بر مناسبات اجتماعي نيز تأثير نهاده است . فقر و بينوايي در شمار ويژگيهاي بومي قلمداد گرديد و رشد توده هاي بيكار و آماده به كار ناشي از رشد سريع جمعيت به ويژه در دهه 1980 ، قابل توجه شده بود. دسترسي به نيازمنديهاي اساسي زندگي مثل آب آشاميدني ، مسكن ، بهداشت و آموزش محدود بوده و تعداد مردماني كه در فقر كامل مي زيند و در اثر كمبود غذا دچار سوء تغذيه شده اند ، قابل ملاحظه گرديده است . بنابراين هنگاميكه مصيبت خشكسالي بزرگ آفريقا در سالهاي 85ـ 1983 روي داد، نه تنها بحران جاري اجتماعي و اقتصادي را تشديد كرد ، بلكه ركود اقتصادي اغلب كشورها را عميق تر نمود و بسياري از آنها را تا مرز فروپاشي پيش برد. رشد بدهيهاي خارجي در سال 80ـ 1974 همچنين تغيير در نرخ بهره و شرايط دريافت وام درقرضه هاي خارجي قاره را آسيب پذير نموده بود. بنابراين اقتصاد آفريقا هنگامي وارد دهه 80 شد كه تحت شرايط آسيب پذيري از آنچه كه در دوران استقلال تجربه كرده بوده قرار داشت. حجم تجارت جهاني كه سالانه 7/5% در دهه 1970 رشديافته بود ، تقريباً بين سالهاي 83ـ 1981 متوقف شد . با سقوط ميانگين رشد توليد ناخالص ملي (GNP) واقعي سالانه شركاي تجاري آفريقا از 4/ 4% در دهه 190 به 8/1% بين سالهاي 83ـ1981 ، نرخ رشد تقاضا براي توليدات اوليه و سوخت بين سالهاي دهه 1970 و 83ـ 1981 از 2% به 5% تا 1% و سالانه 11% كاهش يافت. به اين ترتيب با كاهش تقاضاي جهاني و در نتيجه بهاي كالاهاي اوليه ، آفريقا سهم خود را در بازار جهاني از دست داد. صادرات تقريباً متوقف شد و در آمدهاي صادراتي از ميان رفت . با افت شديد بهاي كالاهاي صادراتي و رشد قيمت توليدات كارخانه اي تمامي مناسبات تجاري آفريقا بين سالهاي 83ـ 1981 به ميزان 7% كاهش يافت .
همچنين نرخ سود بدهي هاي خارجي به شدت تا حد نصاب بالاي 18تا 20 درصدد بين سالهاي 83ـ 1980 رشد كرد . نرخ سرمايه گذاري در آفريقا نسبت به معيارهاي بين المللي از سطح پائيني برخوردار بوده است .
نرخ بالاي رشد جمعيت هم بر اقتصاد آفريقا تأثير ساختاري برجاي گذاشته است . در حاليكه پيش بيني ها حاكي از اين بود كه : «.... جمعيت بسياري از كشورها در 25 سال اول، هزاره سوم دو برابر خواهد شد . .... رشد فزاينده و وحشتناك تلفات ناشي از ابتلاء به ويروس AIDS/HIV شتاب رشد را محدود كرده و در برخي كشورها منفي نموده است .»
در حال حاضر 28 ميليون نفر در آفريقا بدون مراقبت و درمان مناسب حامل ويروس هستند كه در دهه بعد زنده نخواهند بود. در جنوب آفريقا بيش از 25 درصد جمعيت ميان 15 تا 49 سال با اين ويروس زندگي مي كنند. در آفريقاي مركزي ، فقر ، خرافات ، سنت ، خودداري از پيش گيري ، عوامل مهم مشكلات سلامت انساني ، بويژه در مورد ايدز هستند. نرخ آلودگي در اين منطقه از 1% در گينه استوايي تا 14% درجمهوري آفريقاي مركزي متفاوت است . «.... به گزارش يونسكو در سال 2000، دست كم 17 ميليون دانش آموز بيش از سال 1990 در مدارس ، ابتدائي آموزش مي بينند. با اين وجود 42 ميليون كودك درجنوب صحرا از آموزش محرومند و تقريباً 60% از آنان را دختران تشكيل مي دهند .» بيش از دوسوم اين كودكان در كشورهائي زندگي مي كنند كه در آنها نبرد مسلحانه و جنگ داخلي روي داده است.
ميانگين نسبت دانش آموزان به معلمان 37 نفر به يك معلم و در برخي كشورها مثل مالي و چاد اين نسبت به 70 به يك مي رسد. تقريباً 40% بزرگسالان آفريقائي توانائي خواندن و نوشتن را ندارند. در اين ميان تعداد زنان بيشتر و در برخي كشورهاي آفريقاي باختري درصد بيسوادي زنان به 80% مي رسد . تنها 10 كشور آفريقايي توانسته اند به اهداف آموزش پيش بيني شده در كنفرانس جهاني آموزش براي همه كه در 1990 برگزار شده دست يابند.

سخن آخر ونتيجه گيري

در اين مقاله تحقيقي سعي شد تا ريشه هاي جهاني شدن و رنسانس آفريقائي بصورت دقيق موردنقد و بررسي قرار گيرد و اين نتيجه حاصل شد كه در حال حاضر جهان با پديده جهاني شدن روبروست ، پديده اي كه چگونگي و ميزان تأثيرات آن در عرصه هاي مختلف سياسي ، فرهنگي ، اجتماعي و اقتصادي از سوي انديشمندان جهان خصوصاً متفكران آفريقائي بايد مورد بررسي قرار گيرد .
باور بر اين است كه در عصر كنوني روابط بين المللي كه پديده جهاني شدن مي تواند زمينه اي براي استيلاي قدرتهاي جهاني بر ابعاد گوناگون زندگي ملتها را فراهم سازد ، بهره مندي از فضاي جديد و مقابله كار ساز با تبعات سوء اين پديده تنها در گرو شناخت موقعيت ها و ظرفيت هاي بين المللي و همكاري تنگاتنگ و همسوي ميان كشورهاي جهان سوم خصوصاً كشورهاي جنوب ـ جنوب مي باشد. قاره آفريقا از نظر منابع طبيعي از جمله فلزات كمياب (طلا، الماس ، اورانيوم و ...) نفت ، گازطبيعي ، جنگلها و محصولات گياه و دريائي غني مي باشد . وجود اين منابع غني و نيروي كار ارزان چشم انداز مثبتي از توسعه آتي اين قاره را نويد مي دهد . اما به رغم اين امكانات سرشار و بالقوه، بسياري از كشورهاي آفريقايي بدليل نداشتن ثبات لازم ، عدم بهره مندي از فن آوريهاي لازم براي استفاده از ظرفيت هاي موجود و عدم طراحي و برنامه ريزي مناسب ، همچنان در زمره كشورهاي فقير قرار دارند.
موجب خرسندي و اميدواري است كه برنامه مشاركت نوين براي توسعه آفريقا (نپاد) توسط رهبران اتحاديه آفريقا تصويب شده و به عنوان برنامه اجرائي اين اتحاديه براي توسعه اجتماعي و اقتصادي آفريقا درحال اجرا مي باشد. اين طرح كه هدف آن فقرزدايي از قاره آفريقا و قراردادن كشورهاي اين قاره در مسيري سازنده و مثبت در فرايند جهاني شدن مي باشد ، يك گام مهم و عملي به سوي همگرائي منطقه اي ، يكپارچگي اقتصادي و وحدت عمل سياسي است .
همچنين در اين مقاله بر اين اصل تاكيد شده كه آنچه كه در جهاني شدن مورد توجه است وجود فعاليتهاي جهاني در برخي از مناطق وكشورها است و به عبارت ديگر اكثريت كشورها و مناطق دنيا نمي توانند در روند جهاني شدن مشاركت موثر و سودمندي داشته باشد. جهاني شدن همراه با يك رشته از منافع و خطر هاست كه البته براي تعداد زيادي از كشورها خطرات بيشتر از منافع مي باشد و منافع بيشتر براي كشورهاي امپرياليستي و صنعتي است.
به گفته اقتصاد دان معروف «آماريتا»: پديده جهاني شدن چيز جديدي نيست و از مدتها قبل وجود داشته است اما چيزي كه در اين پديده به چشم مي خورد ، تمركز غير متعارف ثروت و قدرت در دست اندكي از افراد و همزيستي ثروت مندان و تهيدستان اكثريت زيادي از مردم جهان مي باشد. همچنين در اين نگارش تحقيقي به سه دسته عوامل دروني و بيروني كه در نظام سرمايه داري منجر به ظهور و بروز جهاني شدن در عصر جديد گرديد به شرح زير اشاره شده است:

1ـ بحران كنيزي اقتصاد در نظام سرمايه داري كه دامنه آن در شمال و جنوب جهان اپيدمي شده است .

2ـ فروپاشي كمونيسم (بلوك شرق ) و فراگيري اقتصاد بازار

3ـ تحولات تكنولوژي در زمينه ارتباطات و اطلاع رساني آي .تي (IT)
و در يك نگاه كلي اثرات جهاني شدن بر قاره آفريقا را مي توان در فاكتورهاي زير عنوان نمود : قاره آفريقا ، قاره ايي مملو از منابع و ثروتهاي طبيعي با ملتهاي بسيار فقير كماكان مواجه با فقر، گرسنگي ، قحطي ، سوء تغذيه ، جنگهاي داخلي و منطقه ايي ، آوارگان ، گسترش بيمارهاي ناعلاج و قاره اي ، نرخ بالاي مرگ و مير ، تكيه رژيمهاي سياسي به كشورهاي قدرتمند ، خروج مستمر ثروت هاي قاره ، نرخ بالاي رشد جمعيت كه پيش بيني مي شود جمعيت قاره تا سال 2025 به 5/1 ميليارد نفر افزايش يابد و مشكلات اين قاره به مراتب بيشتر از وضعيت كنوني جلوه نمائي كند.

منبع:

http://kmehrnia.blogfa.com/post-6.aspx