مقدمه

 

مطالعه، پژوهش و تحقيق عامل رشد و توسعه كشورها در قرن حاضر مي باشند. با عنايت به اين موضوع سعي بر اين داريم تا وضعيت مطالعات تحقيقاتي و پژوهش در آفريقا را در خلال سال هاي 2000 تا 2004 ميلادي و همچنين در فاصله سال هاي 2004 تا 2008 ميلادي مورد بررسي قرار دهيم.

در گزارش پيش رو وضعيت پژوهش و تحقيق در سال هاي 2000 تا 2004 ميلادي در قاره آفريقا مورد مطالعه قرار گرفته است.

 

مقايسه تطبيقي

 

در حدود 1/8% از مقالات منتشر شده علمي در سراسر جهان در خلال سال هاي 2000 تا 2004 ميلادي متعلق به قاره آفريقا مي باشد. اين مقدار در حدود نصف مقالات علمي كشور هاي آمريكاي لاتين و كمتر از مقالات علمي كشور هندوستان مي باشد. دو كشور آفريقاي حنوبي و مصر در خلال سال هاي 2000 تا 2004 ميلادي در حدود نيمي از اين مقدار (1/8%) را به خود اختصاص داده اند.

آفريقا در حوزه ثبت اختراعات نيز بسيار وضعيت بدي دارد. كشور هاي اين قاره در خلال پنج سال تنها امتياز 633 اختراع را به نام خود ثبت نموده اند. در حدود 88% از فعاليت هاي منجر به ثبت اختراعات نيز در آفريقاي جنوبي متمركز گرديده است. قاره آفريقا از لحاظ مطالعات پژوهشي و تحقيقاتي در وضعيت پس رفت نسبت به ساير كشور هاي جهان قرار دارد. دولت هاي آفريقايي با توجه به اهميت مطالعه و پژوهش بايستي در وضعيت موسسات مطالعاتي خود تحولي ايجاد نمايند.

تعداد مقالات منتشر شده علمي و ثبت اختراعات به عنوان دو عامل اساسي در تعيين رشد و پيشرفت علمي كشور ها مورد ارزيابي قرار مي گيرد. در سال 2003 ميلادي در اجلاس وزيران علوم و تكنولوژي كشور هاي آفريقا در حاشيه اجلاس اتحاديه آفريقا، بر اهميت اين دو عامل به عنوان عوامل تعيين كننده رشد و توسعه كشور ها تصريح گرديد.

اما آفريقا فاقد يك نهاد مشخص و مسوول در جهت ارتقاء و رشد مقالات علمي از لحاظ كميت و كيفيت در كشور هاي مختلف اين قاره مي باشد. محققان دانشگاهي اظهار مي دارند كه وضعيت موجود در نتيجه فقدان متخصصين پژوهش سنجي، منابع مالي و عدم توجه دولتمردان به موضوع پژوهش حاصل گرديده است.

ارزيابي هاي موجود نشان دهنده آن است كه آفريقا در خلال سال هاي 2000 تا 2004 ميلادي در حدود 68/945 مقاله علمي منتشر نموده كه اين عدد در حدود 1/8% مقالات علمي منتشر شده در سرتاسر جهان مي باشد.

كشور هاي اتحاديه اروپا 38/8 %، ايالات متحده امريكا 33/6%، چين 4/7%، آمريكاي لاتين 3/5%، هندوستان 2/4% و ديگر كشور هاي جهان در حدود 15/2 % مقالات علمي جهان را به خود اختصاص داه اند.

 

 

در ميان كشور هاي آفريقايي، آفريقاي جنوبي 20/762 در حدود 30% و مصر 13/942 در حدود 20% توليدات علمي آفريقا را به خود اختصاص داده اند. مراكش 5/463، نيجريه4/040، تونس 3/930، كنيا 3/231، الجزاير2/766 و تانزانيا با 1/368 مقاله علمي در رتبه هاي بعدي در قاره آفريقا قرار دارند. با توجه به اين تحقيقات مشخص گرديده كه اكثريت كشور هاي آفريقايي از حد استاندارد توليد مقالات علمي پايين تر مي باشند.

بيشترين موضوعات مقالات منتشر شده به تفكيك در رشته هاي ذيل بوده است: مقالات پزشكي 12/998، مطالعات گياه شناسي و جانور شناسي 8/546 و مطالعات مرتبط با علوم شيمي 8/317.

آفريقاي جنوبي در دو رشته پزشكي و جانورشناسي رتبه اول را به خود اختصاص داده و مصر در حوزه شيمي بيشترين تعداد مقالات را دارد.

آفريقاي جنوبي در حدود 70% مقالات علمي منتشر شده در حوزه مطالعات فضايي و روان شناسي را به خود اختصاص داده و در حدود نيمي از مقالات در رشته هاي آموزش و علوم تربيتي و اقتصاد به اين كشور تعلق دارد.

مصر در حدود 40% مقالات را در رشته شيمي، علوم مواد و مهندسي به خود اختصاص داده است. نيجريه در حوزه علوم كشاورزي با 18/9% بيشترين مطالعات را به خود اختصاص داده است.

12 كشور در حوزه علوم پزشكي فعاليت گسترده اي دارند كه عبارتند از: آفريقاي جنوبي، مصر، مراكش، نيجريه، تونس، كنيا، تانزانيا، اتيوپي، اوگاندا، غنا، سنگال و مالاوي.

در حوزه هاي شيمي، فيزيك، مهندسي و گياه وجانور شناسي سه كشور آفريقاي جنوبي، مصر و مراكش فعاليت گسترده اي در ميان ساير كشور هاي آفريقايي دارند.

در حوزه علوم محيط زيست چهار كشور آفريقاي جنوبي، مصر، نيجريه و كنيا بيشترين حجم مقالات را به خود اختصاص داده اند.

علوم مرتبط با خاك و زمين مانند كشاورزي، محيط زيست، زمين شناسي گياه شناسي در حدود 26/4% مقالات علمي را در آفريقا به خود اختصاص داده، در حالي كه در ايالات متحده اين عدد به رقم 13/5% و در هندوستان برابر با 19/5% كل مقالات علمي اين كشور هاست.

در حوزه ثبت اختراعات اين گزارش از آمار اداره ثبت اختراعات ايالات متحده استفاده نموده است. مطابق آمار، آفريقا در خلال سال هاي 2000 تا 2004 ميلادي تنها شاهد ثبت 633 اختراع بوده در حالي كه 817000 اختراع از سرتاسر جهان در اين اداره به ثبت رسيده است. آفريقا در حدود 0/1% از اختراعات جهاني را به خود اختصاص داده است.

در ادامه وضعيت مطالعات و تحقيق در آفريقا را در خلال سال هاي 2004 تا 2008 مورد بررسي قرار خواهيم داد:

در حال حاضر انجمن دانشگاه هاي آفريقا متشكل از 255 عضو در 44 كشور آفريقايي مي باشد. موسسه تامسون در همكاري با اين انجمن مطالعه اي را در مورد وضعيت پژوهش در آفريقا به انجام رسانده است.

يكي از بخش هاي مطالعه فوق بر روي تعداد مقالات علمي كشورهاي آفريقايي متمركز گرديده است. بدين منظور كشور هاي آفريقايي به سه منطقه شمال، مركز و جنوب تقسيم گرديده اند. تقسيم بندي اين كشور ها در شكل شماره 1قابل مشاهده است. در اين بخش تعداد مقالات علمي منتشر شده در اين كشور ها در خلال سال هاي 1999 ميلادي تا 2008 مورد بررسي قرار گرفته است.  

مطابق آمار منتشر شده منطقه مركزي با تعداد حدود 34 كشور، كمترين تعداد مقالات منتشر شده را با حدود 7100 مقاله در سال به خود اختصاص داده است.

منطقه شمال آفريقا با تعداد شش كشور بيشترين حجم مقالات منتشر شده را با تعداد 10500 مقاله در سال 2008 به خود مختص نموده و منطقه جنوب آفريقا با تعداد 14 كشور در حدود 10 هزار مقاله منتشر شده در سال 2008 دارد.

اين آمار نشان دهنده توزيع نامرتب ظرفيت هاي علمي و پژوهشي در مناطق مختلف قاره آفريقاست. براي مقايسه نگاهي به آمار سال 2008، نشاندهنده انتشار 27000 مقاله علمي در سراسر قاره آفريقا در آن سال بوده كه برابر با چاپ مقالات علمي كشور هلند در همان سال است.  

شكل 1- تقسيم بندي كشور هاي آفريقايي به سه منطقه (اسامي كشور ها در هر منطقه به ترتيب بيشترين حجم مقالات تا كمترين مرتب گرديده است)

 

با توجه به شكل شماره 1 مشخص مي گردد كه مطالعه و پژوهش در سه كشور آفريقايي بيشتر به چشم مي خورد. اين كشور ها عبارتند از: مصر در شمال، نيجريه در مركز و آفريقاي جنوبي در جنوب.

به عنوان نمونه در خلال سال هاي 1999 تا 2008، كشور مصر در حدود 30 هزار مقاله منتشر نموده كه در حدود سه برابر مقالات منتشر شده توسط كشور تونس در همين بازه زماني مي باشد. تونس در منطقه شمال از لحاظ حجم انتشار در رتبه دوم بعد از مصر قرار دارد.

در مورد نيجريه در همين زمان آمار در حدود 10 هزار مقاله بوده كه در مورد كشور كنيا كه در رتبه دوم در منطقه مركزي بعد از نيجريه قرار دارد اين عدد به حدود 6500 كاهش يافته است.

در مورد آفريقاي جنوبي نيز همانطور كه انتظار مي رود آمار مقالات در حدود 47 هزار مقاله بوده كه درمورد تانزانيا به عدد 3 هزار مقاله در رتبه دوم كاهش مي يابد.

در بخش بعدي اين پژوهش، آمار مقالات منتشر شده توسط كشور هاي آفريقايي در 21 رشته علمي به صورت مجزا با يكديگر مقايسه گرديده و 5 كشوري كه در هر رشته بالاترين رتبه را به خود اختصاص داده اند، در جدول مشخص گرديده است. در اين جدول، مقالات اين كشور ها در رشته هاي اشاره شده در خلال سال هاي 2004 تا 2008 مورد بررسي قرار گرفته است.

آفريقاي جنوبي در 15 رشته بالاترين حجم مقالات را در ميان ساير كشور هاي آفريقايي به خود اختصاص داده است. مصر در 5 رشته و نيجريه تنها در يك رشته كشاورزي بيشترين مقالات منتشر شده را دارد.  

شكل شماره 2- مقايسه كشور هاي آفريقايي از لحاظ چاپ مقالات در رشته هاي مختلف علمي

 

در بخش بعدي اين مطالعه در خصوص رابطه مابين تعداد مقالات منتشر شده در كشور هاي مختلف و توليد ناخالص داخلي اين كشور ها مطالعه صورت گرفته است. مطابق آمار هاي جهاني كشور هاي بزرگ با اقتصاد توسعه يافته، تعداد بيشتري مقالات علمي در سال منتشر مي نمايند.

شكل شماره 3- مقايسه كشور هاي مختلف آفريقايي از لحاظ تعداد چاپ مقالات علمي در سال 2008 ميلادي

 

شكل شماره 4- مقايسه كشور هاي آفريقايي از لحاظ حجم توليد ناخالص داخلي

 

مطابق شكل شماره 3 بيشترين حجم مقالات به كشور هاي آفريقاي جنوبي، مصر، نيجريه، تونس، الجزاير و كنيا اختصاص دارد.

مطابق شكل شماره 4 بيشترين حجم توليد ناخالص داخلي نيز به كشور هاي آفريقاي جنوبي، مصر، نيجريه و الجزاير مختص مي باشد. اما كشور هاي كنيا و تونس در رتبه دوم از لحاظ حجم ناخالص داخلي قرار دارند.

در شكل شماره 5 مقايسه اي مابين تعداد مقالات و حجم توليد ناخالص داخلي در هر كشور به صورت مجزا انجام گرفته و شكل ذيل حاصل گرديده است.

شكل شماره 5- مقايسه تعداد مقالات با توليد ناخالص داخلي در هر كشور آفريقايي

 

از شكل فوق نتايج جالبي به دست آمده است. در زيمبابوه با توجه به حجم كم توليد ناخالص داخلي و وضعيت بد اقتصادي، حجم مقالات منتشر شده در وضعيت مناسبي بوده است. در اين ميان با توجه به مقايسه فوق، دو كشور تونس و مالاوي در رتبه هاي اول و دوم قرار گرفته اند.

در اين شكل مشاهده مي گردد كه در نيجريه با توجه به توليد ناخالص داخلي بالا تعداد مقالات متناسب با اقتصاد اين كشور نبوده و مقدار كمتري را به خود اختصاص مي دهد.

در بخش بعدي اين مقاله، همكاري علمي بين كشور هاي آفريقايي مورد مطالعه قرار گرفته است. در اين بخش تعداد مقالات مورد مقايسه قرار گرفته است نه تعدا محققين مقاله. به عنوان نمونه يك مقاله كه توسط دو محقق از غنا، سه محقق از نيجريه و يك محقق از كنيا منتشر گرديده، در اين بخش يك مقاله مشترك احتساب گرديده است.

نتيجه مطالعه اين بخش در شكل شماره 6 مشخص گرديده است.

با توجه به اين شكل مشخص مي گردد كه همكاري مابين كشور هاي شمال آفريقا به مراتب نسبت به كشور هاي مناطق ديگر آفريقا بيشتر مي باشد. زيرا اين كشور ها داراي زبان و فرهنگ يكسان مي باشند.

نمونه ديگر ارتباط دو كشور توگو و بنين در مطالعات علمي با يكديگر مي باشد كه در اين ميان نيز مهمترين عامل را زبان يكسان اين دوكشور (فرانسه) به خود اختصاص داده است. زبان به عنوان يك عامل كليدي در ارتباطات كشور هاي آفريقايي با يكديگر رخ مي نمايد.

به عنوان نمونه ارتباط كنيا با همسايگان خود در شرق آفريقا و همچنين ارتباط اين كشور با كشور هاي غرب آفريقا مانند نيجريه، غنا و گامبيا. اين كشور ها از زبان انگليسي به عنوان پل ارتباطي خود استفاده نموده اند. نيجريه در اين ميان نه تنها نقش مهمي در غرب آفريقا دارد، همچنين به عنوان يك پل ارتباطي مهم مابين غرب و جنوب فعاليت نموده و ارتباط خوبي با آفريقاي جنوبي در اين خصوص داراست.   

شكل شماره 6- همكاري كشور هاي مختلف آفريقايي در زمينه پژوهش و چاپ مقالات

 

بنابراين مشاهده مي گردد كه در همكاري هاي مختلف نقش زبان بسيار مطرح بوده و بدين ترتيب گروه هاي فرانكوفون و آنگلوفون در اين ميان مطرح مي گردند. فرانكوفون بيشتر در منطقه غرب آفريقا متمركز بوده و فرصت هاي خود را در اين منطقه جستجو مي نمايد.

گروه آنگلوفون نيز ارتباط خوبي با ايالات متحده و انگلستان داشته و ارتباط خوبي با نهاد هاي بين المللي به جهت تسلط زبان انگليسي در اين ميان دارند.

با توجه به موضوع فوق در بخش بعدي اين مطالعه ارتباط كشور هاي آفريقايي با ساير كشور هاي جهان مورد مطالعه قرار گرفته است. در شكل شماره 7 ارتباط شش كشور مهم آفريقا شامل الجزاير، تونس، مصر، نيجريه، كنيا و آفريقاي جنوبي با ساير كشور ها مورد بررسي قرار گرفته است. همانطوري كه در اين شكل مشاهده مي گردد، دو كشور ايالات متحده و انگلستان به ترتيب بيشترين حجم همكاري با اين شش كشور آفريقايي را دارند.

اين امر به اين خاطر است كه محققيني كه از كشور هاي آفريقايي در ايالات متحده تحصيل مي نمايند ارتباط خود را در صورت بازگشت به كشور خود با امريكا حفظ مي نمايند.

در ميان ساير كشور هاي جهان، آلمان نيز ارتباطات خوبي با شش كشور مورد اشاره دارد. مطابق مطالعات موسسه تامسون در حدود نيمي از مقالات منتشر شده در هر سال به سه كشور آمريكا، انگلستان و آلمان تعلق دارد.

 

شكل شماره 7 – همكاري شش كشور مهم آفريقا با ساير كشور هاي جهان در خصوص پژوهش هاي علمي

 

اين گزارش در انتهاي خود آورده است، معضل اصلي آفريقا اكنون اين است كه چگونه ظرفيت علمي خود را گسترش دهد. براي رفع اين معضل دو راه وجود دارد، افزايش دانشجويان در رشته هاي مختلف علمي و فراهم نمودن شرايط براي جلوگيري از فرار نخبگان از كشور هاي آفريقايي و ساكن شدن آنها در كشور هاي غربي.

پايان

 

منابع و مآخذ:

 

http://researchanalytics.thomsonreuters.com 

http://www.universityworldnews.com

 

107210 - 89/03/10