مقدمه

موقعيت جغرافيايي و منابع غني سرشار در شمال آفريقا باعث شده تا اين منطقه همواره مورد توجه ايالات متحده آمريكا قرار داشته باشد. در اين ميان كشور الجزاير از موقعيت ممتازي در ميان كشورهاي به اصطلاح مغرب عربي برخوردار مي‌باشد كه در نتيجه، اهتمام بيشتر آمريكا براي حضور و نفوذ در آن را به دنبال آورده است. در اين مجال سعي خواهد شد تا با بررسي 3 محور: موقعيت ژئوپلتيك، تاثيرات منابع انرژي و سياست دفاعي آمريكا در منطقه به تحليلي جامع و مبتي بر واقعيت پيرامون استراتژي اجرايي ايالات متخده آمريكا در  كشور الجزاير نائل گرديم .

 

محور اول: اهميت ژئوپليتيك و ژئواستراتژيك الجزاير:

منظور از موقعيت ژئوپليتيك به طور عام در حقيقت عبارت است از تاثير عامل جغرافيا بر تحولات و جريان هاي سياسي؛ بر اين اساس الجزاير به دليل قرار داشتن در منطقه اي حساس كه از يك سو مرتبط با منطقه خاورميانه و از سوي ديگر همجوار كشورهاي اروپايي حوزه مديترانه است از موقعيت ژئوپليتيكي ممتازي برخوردار بوده كه در ادامه به آن خواهيم پرداخت.

 

نمايي از منطقه مغرب عربي

الجزاير را مي توان نقطه ثقل مغرب عربي به حساب آورد كه شرق اين منطقه را به غرب آن متصل مي كند. براين اساس اجراي هرگونه پروژه اقتصادي، سياسي و امنيتي بدون مداخله الجزاير غير قابل تصور است. از سوي ديگر موقعيت ممتاز اين كشور در حوزه مديترانه باعث شده تا اين كشور به عنوان محور اصلي تعاون و همكاري دو قاره اروپا و آفريقا در زمينه بازار انرژي (اعم از گاز و نفت) مبدل گردد و از نمونه هاي آن مي توان به انتقال گاز از الجزاير به كشورهاي اسپانيا و ايتاليا و خط احتمالي انتقال گاز از ايران به اروپا به واسطه الجزاير اشاره نمود.  

در مجموع مي توان دلايل اهميت ژئوپليتيكي الجزاير براي ايالات متحده امريكا را چنين ترسيم نمود:

-    ايفاي نقش الجزاير به عنوان كمربند تامين انرژي اتحاديه اروپا و پتاسيل اين كشور براي همكاري احتمالي مشترك با اتحاديه اروپا در رقابت با آمريكا، همچنانكه گزارش مورخه 1 ژوئن 2006 نمايندگي اتحاديه اروپا بر اين مسئله تاكيد داشت.

-     اهميت الجزاير در ميان كشورهاي عربي و اسلامي و تجربه مفيد آن در مقابله با پديده تروريسم

-    اهميت الجزاير در پروژه خاورميانه بزرگ (كه از سوي آمريكا مطرح شد) و اتحاديه مديترانه اي (كه از سوي اروپا مطرح شد)

-    نقش ميانجي گري الجزاير در اختلافات بين المللي همچون ميانجي گري در آزادي گروگان هاي آمريكايي در سفارت ايران، اختلافات اتيوپي و اريتره. بديهي است كه دارا بودن چنين ويژگي خاصي مي تواند به آمريكا كمك كند تا در برخي مسائل بين المللي مغلق و پيچيده ازجمله پرونده هسته اي ايران، كمك هاي فراواني به آمريكا داشته باشد.

-    همكاري حساس و موثر الجزاير با «ناتو» در درياي مديترانه به عنوان حلقه اتصال شمال آفريقا به اروپا به عنوان مدخل استراتژيك ورود به ساحل و صحراي آفريقا و مشاركت امنيتي ميان كشورهاي صحراي آفريقا از جمله نيجر، مالي، موريتاني، چاد و الجزاير براي مبارزه با تروريسم

-    عبور پروژه عظيم انتقال گاز طبيعي (در صورت تصويب اين طرح) به طول 4550 مايل، از نيجريه به اروپا كه از كشور الجزاير مي گذرد

-    تاسيس مركز مطالعات و تحقيقات تروريسم كه در سال 2003 با كمك هاي بي شمار فني، مطالعاتي، انساني و مالي آمريكا احداث شد.

-         وجود منابع عظيم نفت و گاز طبيعي

-    قدرت معنوي الجزاير در ميانجي گري ميان آمريكا و قاره آفريقا (اين در حالي است كه رقابتي شديد ميان پاريس، موسكو و چين در اين زمينه وجود دارد)

 

محور دوم: افزايش سرمايه گذاري در بخش انرژي الجزاير

اولين مرحله بهره برداري از منابع نفتي الجزاير در سال 1956 ميلادي به اجرا رسيد. «چاه عجيله‌» در صحراي جنوب شرق الجزاير اولين نمونه منابع نفتي الجزاير به شمار مي‌رود. در ژوئن همان سال مراحل اكتشاف و بهره برداري از «چاه حاسي» به عنوان بزرگترين منبع زيرزميني در الجزاير نيز پايان يافت. در خلال اين دوره كه مقارن عصر استعمار در الجزاير بود، مساحت ميدان هاي نفتي الجزاير در حدود 3597518 كيلومتر مربع در شمال و جنوب اين كشور برآورد مي‌شد. 

گرچه سازمان انژري جهاني در سال 2006 ميزان ذخاير استراتژيك نفتي الجزاير را بالغ بر 11.4 ميليارد بشكه اعلام كرد كه 15% از ذخاير استراتژيك جهاني را به خود اختصاص مي‌دهد و در قياس با كشورهايي همچون عربستان و ايران از ظرفيت كمتري برخوردار است، اما منابع انرژي در الجزاير به دلايلي كه ذيلاً به آنها اشاره خواهد از موقعيت ممتازي در ميان ديگر كشورهاي صادر كننده انرژي برخوردار است:

-     امنيت صدور نفت در مقايسه با ديگر كشورهاي خاورميانه

-    فعاليت و انضباط الجزاير در سازمان نفتي اوپك (خصوصاً با توجه به اهميتي كه اين سازمان در سالهاي اخير كسب كرده است)

-    موقعيت ژئواستراتژيكي الجزاير و نزديكي آن به ديگر منابع نفتي قاره آفريقا

-    حجم بالاي ذخاير گازي در الجزاير؛ به گونه اي كه الجزاير سومين كشور صادر كننده گاز جهان به شمار مي‌رود

-    موقعيت ممتاز شركت نفت الجزاير ‌(سوناتراك) در بازار جهاني انرژي

-    افزايش حجم سرمايه گذاري در بخش انرژي از سوي شركت هاي بزرگ نفتي جهان كه غالبا با ايالات متحده آمريكا در ارتباط هستند

-    اهميت منابع انرژي الجزاير به عنوان محصولي استراتژيك در اقتصاد ملي اين كشور

-    افزايش تقاضاي براي نفت سبك از سوي آمريكا جهت توليد مشتقات نفتي

با در نظر گرفتن نكات فوق علت اهتمام كشوهاي قدرتمند جهاني همچون چين، روسيه، اتحاديه اروپا و آمريكا به بازار نفت الجزاير كاملاً آشكار مي‌گردد. اين در حالي است كه بر اساس آمار منتشر شده در نشريه «middle east economic survey»‌ كه يكي از منابع اصلي در زمينه انعكاس آخرين رخدادهاي بازار جهاني انرژي به شمار مي‌آيد، بهره برداري از منابع نفتي الجزاير از سال 2005 با رشد بي سابقه اي مواجه شده است، به گونه اي كه مي توان انتظار داشت كه الجزاير به عنوان قطب گاز و نفت خام از مهم ترين بازيگران بازار انرژي بين المللي مطرح گردد.

كشور الجزاير به دليل برخورداري از منابع گسترده نفت سبك در مقايسه با كشورهاي نيجريه، ليبي و ونزوئلا قابليت پاسخگويي بيشتري به بازار نفت آمريكا (براي توليد مشتقات نفتي همچون بنزين) دارد و همين عامل از مهم ترين عوامل اهميت نفت الجزاير به شمار مي‌رود. با استفاده از اين موقعيت انحصاري، الجزاير در سال 2006 اقدام به افزايش قيمت نفت سبك «صحاري بلند» در مقايسه با نفت «برنت» درياي شمال كرد. الجزاير تلاش دارد تا در سال 2010 ميلادي ميزان استخراج منابع نفتي خود را به 2 ميليون بشكه در روز برساند و اين در حالي است كه در تلاش است تا ذخاير استراتژيك نفتي خود را به 12.4 ميليارد بشكه ارتقاء دهد. همچنين به گزارش روزنامه فرانسوي «پترو استراتژي»، الجزاير در شمار 10 كشور برتر به لحاظ صدور نفت قرار دارد. 

از سوي ديگر، الجزاير پس از عربستان و قطر در رتبه سوم سرمايه گذاري هاي نفتي آمريكا قرار دارد و همين عامل باعث اهتمام بيشتر دولت آمريكا و شركت هاي نفتي اين كشور براي توثيق روابط الجزاير- آمريكا و توجيه سياست خارجي آمريكا در راستاي منافع ملي گرديده است. در حال حاضر مهم ترين ذخاير نفتي الجزاير در مناطق زير قرار دارند:

1.     ميدان نفتي «حاسي مسعود» با تامين 60% از ذخاير نفتي الجزاير؛ لازم به ذكر است كه حوزه نفتي حاسي مسعود دربردارنده چاههاي نفتي «حاسي مسعود»، «قاسي الطويل» و «گورد الباقل» مي‌باشد.

2.    ميدان نفتي «عين امناس» كه در 1150 كيلومتري از ساحل مديترانه قرار داشته و عمق چاه هاي آن از ميدان حاسي مسعود كمتر است. مهم ترين چاه هاي نفتي در اين منطقه عبارتند از: «زارزاتين»، «ايگلي»، «طين فوي» و «غدامس»

3.    ميدان نفتي «حاسي الرمل» با استخراج روزانه 180000 بشكه

با توجه به فاكتورهاي فوق، عبدالعزيز بوتفليقه هنگام حضور در موسسه آمريكايي «جيمز بيكر» در مقابل جمعي از تجار اين كشور صراحتاً اعلام كرد كه الجزاير بسيار بيشتر از آنچه تا كنون به مرحله اكتشاف رسيده، داراي منابع نفتي مي‌باشد. وي همچنين در مورد آينده منابع انرژي در الجزاير افزود: «علاوه بر منابع موجود، چاه هاي نفت ديگري نيز به مرحله اكتشاف رسيده است كه ظرفيت آنها معادل 10 ميليارد بشكه در روز برآورد شده و تا كنون 5 ميليارد دلار براي استخراج آنها از سوي شركت هاي نفتي سرمايه گذاري انجام شده است».

آمارهاي مربوط به صادرات منابع انرژي در الجزاير حقايق ديگري را در مورد اهميت اين كشور در بازار انرژي جهاني بازگو مي‌كند. به اين ترتيب، عوايد حاصل از صادرات گاز 40%، نفت 35% و مشتقات نفتي 35% كل درآمدهاي ناشي از فروش انرژي در الجزاير را به خود اختصاص مي‌دهد.

الجزاير با بيش از 161 ترليون متر مكعب (آمار مربوط به سال 2004 مي باشد) ذخاير استراتژيك گاز طبيعي در رتبه دوم صادرات گاز طبيعي قاره آفريقا و سومين صادركننده اين محصول در جهان است. در حال حاضر نيز الجزاير داراي توافقاتي در زمينه صدور گاز به كشورهاي اروپايي از طريق خطوط «ميد گاز» به اسپانيا و «گالسي» به ايتاليا است.

از سوي ديگر شركت نفت الجزاير موسوم به «سوناتراك» به دليل موقعيت و جايگاهي كه در ميان شركت هاي نفتي جهان دارد، از قدرت بالايي در تعيين سياست ها و خط مشي هاي بازار بين المللي نفت برخوردار است. لازم به ذكر است كه شركت سوناتراك مقام نخست شركت هاي نفتي قاره آفريقا و مقام دوازدهم شركت هاي نفتي جهان را به خود اختصاص داده است و به عبارت بهتر كانديداي ايفاي نقش محوري در بازار بين المللي انرژي است.

در مجموع مي توان ادعا كرد كه پتانسيل هاي مروبط به منابع انرژي الجزاير به مثابه عامل اعتبار استراتژيك اين كشور قلمداد مي‌گردد و مي تواند در راستاي عدم وابستگي آمريكا به نفت خاورميانه نقش مهمي ايفا كند.

يكي از ميادين نفتي جنوب الجزاير

 

محور سوم: به لحاظ استفاده در زمينه امنيتي و استراتژيكي آمريكا

سياست دفاعي ايالات متحده آمريكا در عصر حاضر را مي‌توان تحت تاثير تحولات بنياديني دانست كه از دوره رياست جمهوري جورج بوش به وقوع پيوسته است. بر اين اساس، نوع نگاه دولت بوش به مسئله نظامي‌گري و تمايلات وي به منظور اصلاح ساختاري نظام ارتش در ايالات متحده‌ آمريكا از يك سو و حوادث پس از 11 سبتامبر 2001 و ظهور تهديدات جديد عليه امنيت و منافع ملي ايالات متحده آمريكا از ديگر سو، شاكله كلي سياست دفاعي آمريكا را ترسيم مي‌نمايد.

بر اساس منشور استراتژي امنيت بين المللي ايالات متحده آمريكا در سال 2002ميلادي، يكي از مهم ترين اهداف امنيت ملي اين كشور عبارت است از تحقق رفاه اقتصادي هم پيمانان تجاري (كشورهاي صادر كننده نفت و گاز‌ طبيعي) آمريكا از طريق تامين ثبات آنها. لازم به ذكر است كه تامين رفاه بين المللي همچنين نيازمند حفظ رهبري آمريكا در عرصه توسعه اقتصادي بين المللي و موسسات مالي و تجاري است.

بنابراين قطع اهتمام آمريكا به الجزاير به عنوان مهم ترين نقطه توجه سياست خارجي اين كشور در منطقه مغرب عربي غير قابل تصور مي‌باشد؛ زيرا تامين منافع استراتژيك و حياتي ايالات متحده آمريكا در منطقه ساحل و صحراي آفريقا - خصوصاٌ در سايه تهديدات امنيتي جديد در منطقه و تنوع منافع آمريكايي در شمال آفريقا (مغرب عربي) - تنها به واسطه حضور مستقيم و موثر در الجزاير ممكن  و محقق مي‌گردد. لذا به اعتقاد «مصطفي خلفي» كارشناس مسائل استراتژيك، آمريكا براي تحقق اهداف خود به اقدامات زير مبادرت ورزيده است:

1.     انعقاد ائتلاف ميان ايالات متحده آمريكا و دولت هاي منطقه به منظور تامين امنيت شمال آفريقا در برابر تهديدات گروههاي تروريستي خصوصاً گروههاي وابسته به القاعده (همچون جماعت سلفي الدعوة و القتال الجزاير كه در ژوئن 2007 رسماً خود را به عنوان القاعده شمال آفريقا معرفي كرد)

2.     تامين امنيت چاههاي نفت الجزاير به منظور تضمين ارسال آنها به بازارهاي غربي؛ اين در حالي است كه بيشترين حجم سرمايه گذاري در حوزه نفت و گاز الجزاير و موريتاني متعلق به آمريكا است.

3.     اعطاي كمك هاي نظامي (پس از كاهش نيروهاي آمريكايي در اروپا) به كشورهاي جنوب درياي مديترانه در چارچوب برنامه هاي مشاركتي ناتو و كشورهاي مذكور

4.     كسب امتياز در بازار تسليحات مغرب عربي (خصوصا با توجه به اينكه الجزاير به لحاظ ساختار نظامي و تسليحات هم پيمان روسيه است) در سايه افزايش بهاي قيمت نفت

در اين رابطه همچنين «ويليام زرتمن‌» - كارشناس مسائل استراتژيك از آمريكا- اشاره مي‌كند كه استراتژي امنيتي آمريكا در الجزاير از جهات ديگري نيز قابل بررسي است. به اين ترتيب كه از  اشكال متنوع آن مي توان به ايجاد شبكه اريباطي با خاورميانه اشاره كرد و از آن مهمتر اينكه اين كشور در آن سوي رودخانه اروپايي (درياي مديترانه) قرار دارد كه مي‌تواند در كنترل تحركات اتحاديه اروپا با آمريكا كمك شاياني بنمايد.

از سوي ديگر، ارتباط الجزاير در مناطق جنوبي با چاه هاي نفتي غرب و كشورهاي حوزه صحراي بزرگ آفريقا باعث اهميت مضاعف اين كشور براي آمريكا شده است. زيرا آمريكا به منظور كاهش وابستگي به نفت خاورميانه در صدد بهره برداري از منابع نفتي آفريقاست.

غرب آفريقا يكي از مهم ترين مناطق نفت خيز جهان به شمار مي‌رود كه نيجريه با بيش از 36 ميليارد بشكه ذخيره استراتژيك نفت خام و استخراج روزانه بالغ بر 2.7 ميلون بشكه در رتبه اول منطقه قرار دارد. همچنين اكتشافات جديد نفتي در خليج گينه و گينه استوايي توسط شركت هاي آمريكايي همچون «اكسون موبيل»، «شيفرون»، «ماراتون اويل»، «اميرادا هيز» و «آوشن انرژي» اهميت اين منطقه را دو چندان كرده است.

مسائلي همچون منازعات موجود در خاورميانه (جنگ اعراب و اسرائيل)، افراط گرايي اسلامي، حضور عناصر القاعده و فضاي ضد آمريكايي در ميان مردم و نخبگان كشورهاي اين منطقه باعث شده تا جورج بوش بر قطع وابستگي بر نفت خاورميانه تا سال 2020 تاكيد كند. حوادث 11 سبتامبر 2001 بر اين نظريه صحه گذارد و باعث تغيير رويكرد مشاورين نفتي كاخ سفيد شد. لذا در كنفرانسي كه در سال 2002 ميلادي با حضور برخي مسئولان دولت آمريكا و كنگره همچنين كارشناسان استراتژيك نفت بين الملل و نمايندگان شركت هاي نفتي برگزار شد، تصميم بر آن شد تا نفت آفريقا به عنوان اولويت ايالات متحده در تامين منابع انرژي مد نظر قرار گيرد. (به نقل از نشريه مركز مطالعات سياسي و استراتژيك CISIS‌)

در اين راستا خانم «آن لوييز كولگن» مدير جمعيت جنبش آفريقا، اكتشاف چاههاي نفتي جديد در آفريقا را در سطح جهاني مهم ارزيابي كرد. چرا كه پس از جنگ افغانستان و عراق و ايجاد تصويري نامطلوب از آمريكا در كشورهايي همچون ايران و ونزوئلا كه از بزرگترين كشورهاي صادركننده نفت جهان هستند، توجه به منابع جديد كه بيشتر تحت سلطه آمريكا باشند ضروري بود. از اين رو برقراري ارتباط با كشورهايي همچون الجزاير و ديگر كشورهاي منطقه به منظور مشاركت جهت رويارويي با گروههاي تروريستي - كه وزارت امور خارجه آمريكا از سال 2001 و حتي پيش از حوادث 11 سبتامبر پيگير آن بود - بايد در برنامه هاي جدي وزارت امورخارجه آمريكا قرار مي‌گرفت و ايجاد برنامه هاي مشترك همچون «پان ساحل‌» كه در بردارنده 2 عامل نفت و تروريسم مي ‌باشد، به ارتقاي سطح تعاملات استراتژيك آمريكا-الجزاير و امنيت و ثبات منابع انرژي آمريكا در الجزاير تاثير شاياني خواهد گذاشت.

در نهايت مي توان نقش و اهميت الجزاير براي آمريكا در 3 محور خلاصه نمود‌:

يك: پتانسيل هاي اقتصادي (مواد اوليه از جمله نفت و گاز طبيعي، بازار داخلي گسترده و فرصت هاي سرمايه گذاري مناسب) و در مرحله بعد، تعدّد راه هاي توسعه تعاملات اقتصادي ميان دو كشور كه در حال افزايش است

دو: استفاده از نقش ديپلماتيك الجزاير براي حل و فصل منازعات قاره آفريقا همچون ميانجي گري در بحران روابط اريتره - اتيوپي

سه: نقش الجزاير در جنگ عليه تروريسم خصوصاً در همكاري با كشور هاي مديترانه

نويسنده: سني محمد امين، كارشناس مسائل استراتژيك، الجزاير

104248 - 89/03/08