مقدمه

كودتاي افسران آزاد در مصر و ليبي در حقيقت پاياني بود به حكومت‌هاي پادشاهي سنتي در اين دو كشور. انقلاب ناصري در 23 ژوئيه 1953 ميلادي در مصر و كودتاي سرهنگ قذافي با الگوگيري از جمال عبدالناصر و به كمك ديگر افسران آزاد اين كشور در سال 1969ميلادي، ساختارهاي حكومتي جديدي را براي اين دو كشور به همراه آورد. از اين پس، ظواهر نظام هاي پادشاهي موروثي در كشورهاي مذكور برچيده شد و به جاي آن، ناصر، ساختار جمهوريت را براي مصر؛ و قذافي با تركيب اسلام، مليت گرايي عربي و آموزه‌هاي سوسياليسم، نظام "جماهیر عربی سوسیالیستی خلق لیبی" را بهترين الگو براي اداره كشور معرفي كردند. 

 

اصلاحات كنترل شده در جهان عرب

پس از آنكه موضوع اصلاحات سیاسی در مصر به میان آمد، این موضوع به سرعت در بسیاری از كشورهای عربی نیز مطرح شد و به رغم مخالفت شدید و آشكار نظام های حاكم با این مسئله، پروژه اصلاحات سياسي همچنان به قوت خود باقي ماند و توانست موفقیت های چشمگیری را حتی در سخت ترین نظام ها كه به نظام های آهنین چون عربستان معروفند به دست آورد. جریان اصلاحات سیاسی در نظام های عربی نگرانی بسیاری از طرف های خارجی و داخلی از جمله حكام عرب را برانگیخت و آن ها را بر آن داشت كه به صورت جدی جهت گسترده تر نشدن این جریان اقداماتی را اتخاذ كنند. اما این اقدامات پیشگیرانه نتوانست این جریان را محدود كند و از نفوذ آن به بالاترین مراجع سیاسی و دولتی این نظام ها جلوگیری به عمل آورد.

امروزه اصلاح قوانین اساسی در كشورهاي عربي به یک صنعت واقعی تبدیل شده است. پارلمان ها و حکومت های محلی اهداف عمده اصلاحات هستند: معمولاً امتیازات و حقوق ویژه و وظایفشان پیوسته در حال اصلاح و البته کاهش است. چنین اصلاحاتی عمدتاً توسط پادشاه یا حزب حاکم و گهگاهی – نه اغلب – در نتیجه فشار از پایین صورت می گیرد. اگرچه نشانه هایی مبنی بر وجود یک تقاضای در حال رشد برای نظام های سیاسی بازتر و مشارکت عمومی بیشتر در کشورهای عربی قابل رهگیری است، اما سازمان‌هاي ذيصلاح در اين مسئله از توانايي كافي برخوردار نبوده و فشار بر حکومت ها بسیار ضعیف تر از حدی است که برای آنها مشکلی ایجاد کند. فشارهای وارده از جانب ایالات متحده و اروپا نیز به متقاعد شدن برخی رژیم ها برای ارایه تغییرات کمک کرده، اما این فشارها هیچ گاه چندان قوی یا پیوسته نبوده است.

این امر به بیشتر رژیم های عرب اجازه داده که اصلاحات را به اندازه و کیفیتی که خود می خواهند معرفی کرده و ضمن حفظ قدرت و نفوذ خود، ظاهری از گشایش و نوسازی سیاسی را برای کشورشان فراهم کنند. به دلیل این که اصلاحات در کشورهای عربی عمدتاً از بالا ارائه شده، هدف این اصلاحات نه ایجاد دموکراسی، بلکه معرفی نوعی از نوسازی و مدرنیزاسیون – هم به عنوان یک تلاش حقیقی برای بهبود کیفیت و کارایی حکومت و هم به عنوان یک ظاهر فریبنده و زیبا برای ایجاد یک چشم انداز بهتر و از نظر داخلی و بین المللی قابل پذیرش تر از این نظام ها – بوده است.

اصلاحات مذكور مي‌تواند داراي الگوهاي مختلفي همچون اصلاحات نهادی و رسمی، بدون سهم دهی از قدرت (مصر و بحرين)، تغییرات اساسی، عدم اصلاحات نهادی و رسمی (مراكش و عربستان) و سازش با مخالفان (يمن و الجزاير) باشد، اما هیچ کدام از الگوهای مورد بحث اصلاحات کنترل شده از بالا، چگونگی کسب و به کار گیری قدرت در جوامع عربی را تحت تأثیر قرار نداده است. این فرایندهای اصلاحات محدود، برخی منافع مقطعی را برای مردم در برخی کشورها فراهم کرده، اما اصلاحات کنترل شده تنها یک فرایند به شدت بسته و دقیقاً کنترل شده برای ارائه تغییرات است، آن هم درست جایی و تنها وقتی که با اهداف تشکیلات حاکم سازگار باشد.

يكي از محوري ترين اصطلاحاتي كه توسط اصلاح طلبان جهان عرب مطرح مي‌گردد عبارت است از مفهوم مدرنیزاسیون. اين مفهوم همان طور که توسط اصلاح طلبان وابسته به این رژیم ها نیز مورد استفاده قرار گرفته، به معنای در آغوش گرفتن سیاست های اقتصادی نئولیبرالی و تاحدی کارآمدی دولتی و اداری است. این شیوه از رهیافت های با جهت گیری سوسیالیستی برای مدرنیزاسیون که در گذشته توسط ناسیونالیست های عرب پذیرفته شده بود، بسیار فاصله دارد؛ تفکر مذکور ضمن رد ایده تلازم مدرنیزاسیون با غربی سازی، از یک راه متفاوت برای توسعه و یک رهیافت متفاوت برای مشارکت سیاسی طرفداری می کرد. امروزه، ایده مدرنیزاسیون شكل جدیدی به خود گرفته و اگر چه با اجراي دموكراسي به مفهوم غربي آن مخالف است، اما با این وجود نیاز شدید به کارآمدی و لیاقت بیشتر در سیستم هاي اداری و اقتصادي مي‌باشد.

حرکت به سمت مدرنیزاسیون احتمالاً در سال های آینده سرعت بیشتری خواهد گرفت. بسیاری از کشورهای عربی تاکنون تنها یک تحول سطحی و انتقال نسلی را تجربه کرده یا نزدیک آن هستند. در اردن، مراکش، و حتی جمهوری سوریه، با انتقال قدرت از پدر به پسر تنها یک تحول نسلی اتفاق افتاده است. تحولات نسلی دیگری – از پدر به پسر – نیز احتمالاً به زودی در مصر و لیبی رخ خواهد داد. در حوزه خلیج فارس، عربستان سعودی و کویت نیز با مسئله مشابهی مواجه خواهند شد، چراکه سن زیاد نسل کنونی حکام، به زودی انتقال قدرت از یک برادر به برادر دیگر را – که سال هاست قدرت را در دستان یک گروه در حال پیر شدن حفظ کرده – غیرممکن می سازد.

با این وجود، حرکت به سمت مدرنیته احتمالاً با روی کار آمدن نسل بعدی سرعت می گیرد. اگرچه رؤسای جوان دولت ها و حامیان آنها ممکن است فاقد بینش و جسارت لازم برای حرکت به سمت دموکراسی سازی باشند، اما آنها در آینده نیاز به دیده شدن به عنوان عوامل اصلی نوسازی را تیزهوشانه تر احساس کرده و اقداماتشان – در نتیجه تغییر در محیط امنيتي – به موضوعی برای تدقیق عمومی بیشتر تبدیل خواهد شد. این بدان معنا است که کشورهای عربی به زودی با مسئله اصلاحات و نوسازی، حتی سخت تر و شدیدتر از حالتی که اکنون با آن مواجهند، روبرو خواهند شد. نتیجه و پیامد ناخواسته حتی اصلاحات محتاطانه، ممکن است یک تغییر خارج از کنترل باشد که به نابودی و حذف بیشتر نخبگان حاکم و حتی مبتکران اصلاحات بيانجامد.

 

وضعيت آتي مصر و ليبي

قذافي هم اكنون در حدود 40 سال است كه در ليبي حكومت مي‌كند. او در جواني حامي تحركات انقلابي بود و با قرائتي مبتني بر تفاسير "كمونيستي و مليت گرايي عربي" از اسلام، به تبين ساختار حكومتي خاص در غالب "جماهيريه ليبي" مبادرت ورزيد. اگرچه قذافي ادعا مي‌كند كه وي رهبر ليبي است و نه پادشاه آن، اما حوادث جاري ليبي و همچنين اقدامات "سيف الاسلام قذافي" فرزند او مخالف چنين ادعايي بوده و حكومت را به سلطنتي وراثتي بيشتر شبيه كرده است.

اين وضعيت مختص به ليبي نبوده، بلكه در مصر مشابه چنين وضعيتي حاكم است. به اين ترتيب كه "حسني مبارك" پس از يك انتخابات رياست جمهوري در سال 1981ميلادي به رياست جمهوري رسيد و در حال حاضر 29 سال است كه بر مسند قوه مجريه تكيه زده و به عبارت بهتر مرجع تمام امور در كشور مي‌باشد. با مرور حوادث كنوني كشورهاي مصر و ليبي اين فرضيه بيش از پيش تقويت مي‌گردد كه جهان عرب پس از دوره‌اي از انتقال قدرت به روش هاي دموكراتيك و سرنگوني حكومت هاي پادشاهي توسط نظاميان (تجربه مصر و ليبي) دوباره رويكرد سلطنت طلبانه به خود گرفته و شاهد تشكيل پادشاهي هاي جديد شده است.

در مصر، حسني مبارك صاحب طولاني‌ترين دوران حكومتي از قرن 19 ميلادي تا كنون است. وي كه در حدود 82 سال سن دارد، در تلاش است تا فرزند دومش "جمال مبارك" را جانشين خود سازد. اگرچه تا 10 سال قبل نامي از جمال مبارك در محافل سياسي مصر نبود، اما او طي چند سال اخير توانسته موقعيت خود را در ميان سياستمداران و نظاميان مصر بهبود بخشيده و خود را به عنوان كانديدايي اصلي براي جانشيني پدرش معرفي كند.

با اين اوصاف به نظر مي‌رسد كه چنانچه مبارك (82 ساله) و قذافي (68 ساله) به هر شكلي از ادامه تصدي بر قواي اجرايي كشور كنار بروند، حكومت سلطنتي موروثي شيوه غالب در كشورهاي عربي خواهد شد. بر اين اساس، رهبران جديد كه با شعار مردم دوستي، اهميت به جوانان، اقدامات خيريه، ترويج دموكراسي و مردم سالاري و ... به عرصه قدرت وارد شده اند، جايگزين رهبران مستبد پيشين مي‌شوند. این ایده که به قدرت رسیدن یک حاکم جوان ممکن است جرقه و محرک لازم را برای تحول واقعی در جهان عرب فراهم کند، هنگامی طرفدار پیدا کرد که در یک دوره کوتاه زمانی در جهان عرب، پنج پسر جانشین پدران خود شدند: "امیر حمد بن خلیفه آل ثانی" در قطر به سال 1995 ميلادي، "ملک محمد ششم" در مراکش، ملک عبدالله دوم در اردن، و امیر حمد بن عیسی آل خلیفه در بحرین، همگی در سال 1999ميلادي و رئيس جمهور "بشار اسد" در سوریه در سال 2000 ميلادي. تمام این پنج نفر قدرت را در دست گرفتند، در حالی که با شور و اشتیاق در مورد اصلاحات صحبت می کردند و البته هم در داخل این کشورها و هم در خارج این انتظار وجود داشت که آنها یک برنامه کار قوی و جدی تحولات سیاسی و اقتصادی را دنبال کنند. لیکن، این امیدها و آرزوها همگی بی اساس از آب درآمد و تمام این پنج نفر، مثل پسرانی که هنوز در مصر و لیبی جانشین پدرانشان نشده اند، بدون هیچ تردیدی خود را به عنوان عوامل نوسازی می نگریستند، اما هیچ کدام یک برنامه کار اصلاحات سیاسی جدی و اساسی را دنبال نکردند.

ناظران غربي بر اين باورند كه دولت‌هاي مذكور در آينده، شاهد تحولاتي (حتي در درون خاندان‌هاي حاكم) در عرصه هاي مختلف كشورداري خواهند بود. به اعتقاد آنان، نسل جديد رهبران عربي بيش از پدرانشان متمايل به غرب بوده و به زبان انگليسي تكلم مي‌كنند و غالباً تحصيل كرده دانشگاه هاي غربي هستند. اين رهبران جديد ضمن آشنايي با نظام هاي اقتصادي نوين با ارائه گفتمان‌هاي سياسي، اقتصادي و اجتماعي سعي در به تصوير كشيدن چهره‌اي محبوب از طريق انجام فعاليت هاي بشردوستانه و خيريه در اذهان مردم دارند.

 

جمال مبارك

جمال مبارك (جمال الدين محمد حسني سيد مبارك) فرزند كوچك حسني مبارك رئيس جمهور مصر مي‌باشد. وي در سال 1963ميلادي در قاهره به دنيا آمد و پس از اتمام تحصيلات مقدماتي وارد دانشگاه آمريكايي قاهره شد. پس از فارغ التحصيلي به عنوان مدير بخش سرمايه‌گذاري بانك آمريكايي "اوف" - بزرگترين بانك ارائه دهنده خدمات مالي در آمريكا - در شهر قاهره و سپس در شهر لندن انتخاب شد. او  در سال 2000ميلادي به "حزب ملي دموكراسي" پيوست و در سال 2007 ميلادي به عنوان دبيركل اين حزب منسوب شد.

صعود غير منتظره و سريع جمال در محافل سياسي به تدريج اين ايده را در اذهان عمومي جانشين كرد كه جانشين احتمالي حسني مبارك رئيس جمهور مصر كسي نخواهد بود جز جمال مبارك. جمال در سخنان خود تاكيد فراواني بر لزوم توسعه اقتصادي و فراهم نمودن شرايط تجارت آزاد در مصر داشته و همواره "مارگارت تاچر" را به عنوان الگوي اقتصادي خود مي‌ستايد. از ديگر فعاليت هاي اجتماعي جمال مبارك در سال هاي اخير تاسيس "جمعيت نسل آينده" به منظور تقويت نقش سياسي – اقتصادي جوانان مصري است.

در مجموع مي‌توان ادعا كرد كه جمال مبارك سعي دارد تا با اقدامات اصلاحي در زمينه حقوق بشر خود را به عنوان شخصيتي موجه و طالب دموكراسي معرفي كند كه به دنبال تحقق آرمان‌هاي نسل جوان است. لازم به ذكر است كه جمال در كنار فعاليت به منظور جلب اذهان عمومي، اقداماتي نيز در راستاي نفوذ در ميان سياست مداران و نيروهاي نظامي انجام داده و به اين ترتيب توانسته تا در ميان ژنرال‌هاي ارتش مصر جايگاه برجسته‌اي كسب كند.

اگرچه جمال مبارك تا كنون به صراحت اعلام كرده كه تكرار وقايعي همچون مسئله جانشيني در سوريه قابليت اجرايي در مصر را ندارد؛ زيرا حكومت مصر پادشاهي نيست. اين در حالي است كه اقدامات وي در خلال سال هاي اخير به منظور بهبود  وجهه سياسي خود و ترويج آن در رسانه‌هاي حكومتي، انتقاد‌هاي هدف دار از سياست‌هاي اقتصادي و سياست‌هاي خارجي مصر خلاف اين مسئله را به اذهان متبادر مي‌سازد.

 

سيف الاسلام

شرايط سيف الاسلام در ليبي نيز شباهت زيادي به شرايط جمال مبارك در مصر دارد. سيف الاسلام كه فرزند اول معمر قذافي از زن دوم اوست، مطرح ترين كانديداي جانشيني قذافي به شمار مي‌رود. وي داراي مدرك دكتراي علوم اقتصادي از دانشكده علوم اقتصادي لندن بوده و در حال حاضر با دوري از كليه مناصب رسمي دولتي، رياست "موسسه بين المللي قذافي براي توسعه" را كه يك موسسه غير انتفاعي است را بر عهده دارد.

سيف الاسلام را به جرات مي‌توان رهبر "منتقدان موافق" دانست كه آشكارا و در نهان به انتقادات جهت دار از قدرت حاكم در ليبي و مسائل بين المللي مي‌پردازد. رساله دكتراي وي مملوء از اصطلاحاتي همچون "جامعه مدني"، "حكومت جهاني" و "دموكراسي" مي‌باشد. وي از منتقدان جدي انكار هولوكاست است و در رابطه با مسائل پيش‌روي ليبي و اسرائيل چنين مي‌گويد: "ليبي داراي مشكلاتي براي برقراري تعامل با اسرائيل است" كه از مهم ترين آنها مي‌توان به كناره‌گيري از برنامه انرژي هسته‌اي اشاره كرد.

در فضاي داخلي ليبي نيز سيف الاسلام خواهان رويكرد اصلاحي در اقتصاد ليبي و مبارزه با قاچاق مواد مخدر است. از مهم انتقادات سيف الاسلام به ساختار حكومتي ليبي عبارت از انتقاد وي به "كميته هاي انقلابي ليبي" كه در حقيقت وظيفه حراست از انقلاب ليبي و مخالفت با هرگونه اصلاحات در زمينه مسائلي همچون تجارت آزاد و نزديكي به غرب را بر عهده دارند. علاوه بر اين سيف الاسلام، فرستاده دولت به منظور مذاكره با تروريست هاي داخلي بوده و در ميانجي گري ميان ليبي و ايالات متحده آمريكا و عربستان سعودي نقشي اساسي بر عهده داشته است. قابل ذكر است كه اطرافيان سيف الاسلام در ليبي بر مناسب اقتصادي و اميني كشور نقش دارند و اين مسئله عامل قدرت وي در ليبي به شمار مي‌رود.

از ديگر عوامل قدرت سيف الاسلام مي‌توان به حكم حكومتي مغمر قذافي براي سيف الاسلام اشاره كرد كه در سال 2008 ميلادي صادر گرديد. بر اين اساس، سرهنگ معمر قذافي، رهبر مادام العمر ليبي در يک اقدام غير منتظره و به منظور تثبيت قدرت در خانواده اش سيف الاسلام را به مقام فرد شماره دو اين کشور منصوب کرد.

به اين ترتيب، سيف الاسلام قذافي به عنوان «مسئول هماهنگ کننده رهبران گروه هاي قبيله‌اي، سياسي و تجاري» اين کشور منصوب شد؛ سمتي که وي را در جايگاه دومين فرد قدرتمند کشور قرار مي دهد. اين در حالي است كه انتصاب وي به عنوان رئيس نهاد «رهبري هاي مردمي» در صورت تاييد شدن، بسياري از ناظران را متقاعد مي سازد که وي جانشين بلافصل پدر خواهد بود. در حکم سيف الاسلام آمده است وي تمامي اختيارات قانوني براي هرگونه اقدام در ايفاي نقش جديدش در جهت ساخت ليبي براي دنياي آينده را داراست. «رهبري هاي مردمي» نهادي است که مرجعيت عالي نظام سياسي در ليبي محسوب مي شود و فرآيند تصميم گيري در آن از طريق برگزاري كميته‌هاي مردمي انجام و اجرا مي‌گردد. اين نهاد سيستم هاي امنيتي ليبي را نيز در برمي گيرد. سيف الاسلام همچنين به دنبال ارائه لايحه‌اي به پارلمان ليبي است كه طي آن قانون اساسي براي اين كشور تصويب گردد.

اخيراً قذافي در يک نشست اعلام کرد، سيف الاسلام مردي قابل اعتماد است که عاشق ليبي است. وي افزود پسرش بايد بدون محدوديت زماني پست خاصي را اداره کند. قذافي تاکيد کرد؛ سيف الاسلام نيازمند موقعيتي است که به وي اجازه ايفاي نقش در اجراي برنامه هايش براي پيشبرد منافع آتي ملي را بدهد. قذافي در ادامه افزود: سيف الاسلام، ليبي را از فساد گسترده و ديگر مشکلات اجتماعي رهايي خواهد بخشيد.

از ديگر اقدامات اصلاح طلبانه در ليبي آغاز پروژه‌اي تحت عنوان "ليبيا الغد" مي‌باشد كه به موجب آن قول داده تا 70 ميليارد دلار براي ارتقاي زيرساخت هاي کشور اختصاص داده و نويد يک جامعه متمدن تر با سيستم قضايي و رسانه‌اي مستقل را به شهروندان ليبيايي بدهد.

همانند جمال مبارك، سيف الاسلام نيز  موروثي شدن حكومت در ليبي را بعيد دانسته و با تمسخر در اين باره بيان مي‌كند: "حكومت پدر او مزرعه نيست كه آن را كسي به ارث ببرد". انكار وراثت از سوي ايشان نمي‌تواند دليل خوبي براي صرف نظر آنها از حكومت باشد، بلكه اتفاقاً اشاره به اين مطلب دارد كه ايشان داراي عزم جدي براي رياست بر كشور هستند. در اين راستا، سيف الاسلام با سيطره بر رسانه‌هاي عمومي در ليبي و تاسيس چندين روزنامه، خبرگزاري، شبكه تلويزيوني و راديويي و همكاري با اصلاح طلبان داخلي و خارجي در تلاش براي ارائه تصويري موجه و مطلوب از خود در داخل و خارج كشور مي‌باشد.  

 

رقباي حكومت

سخن از "قطعيت" در دنياي سياست امري بحث برانگيز است، زيرا اين مقوله به دليل ارتباط بنيادين با موجودي آزاد به نام انسان همواره قابليت تغيير پذيري را در خود دارا مي‌باشد. بنابراين علي‌رغم مطالب گفته شده در باب تشكيل پادشاهي‌هاي موروثي در شمال آفريقا، گزينه‌هاي آلترناتيوي ديگر در اين زمينه وجود دارد كه به تعبيري رقيب فرزندان حاكم در مصر و ليبي مي‌باشند. به عنوان مثال از مدت ها قبل "عمر سليمان" رئيس سازمان اطلاعات و امنيت مصر و "البرادعي" رئيس سابق آژانس بين المللي انرژي اتمي و صاحب جايزه صلح نوبل - كه تعداد يارانش در فيس بوك بيش از 10 برابر ياران جمال مبارك مي‌باشد – را به عنوان گزينه‌هاي احتمالي رياست بر قوه مجريه در مصر اعلام شده اند.

مشابه اين وضعيت در ليبي نيز مشاهده مي‌گردد. بر اين اساس، افراد موسوم به "رجال خيمه" در ليبي كه همگي از نزديكان معمر قذافي به شمار مي‌آيند در شمار مولفه‌هاي قدرت در ليبي محسوب مي‌گردند. به گفته يكي از روزنامه نگاران غربي پس از ديدار از ليبي: "تصويري كه از نظام حكومتي در ليبي به چشم مي‌آيد عبارت است از دولتي درگير مشكلات فراوان كه يك نفر به كمك فرزندان و نزديكانش بر آن حكومت مي كنند". اين جمله نشانگر نفوذ و تاثير "رجال خيمة" در ليبي مي‌باشد.

افرادي همچون "معتصم قذافي" برادر سيف الاسلام، "موسي كوسي" و "شيخ عبدالله السنوسي" از مقامات ارشد سازمان امنيت ليبي، "احمد قذاف الدم" از عموزادگان معمر قذافي و "احمد ابراهيم" وزير سابق اطلاع رساني ليبي از جمله گزينه‌هاي احتمالي براي جانشيني رهبر كنوني قذافي مي‌باشند. بنابراين، با وجود رجال خيمه و اشتياق آنها براي كسب قدرت و ارتباطات متفاوت با جنبش كميته هاي انقلابي، مي توان سرنوشت سيف الاسلام و نظام پدرش را به خوبي درك كرد. به گونه‌اي كه به اعتقاد سردبير روزنامه "ليبيا اليوم"، آينده ليبي در گرو اقدامات آتي سيف الاسلام در راستاي انتقاد از رژيم حاكم و اصلاحات آن با نظارت رهبر ليبي  معمر قذافي است.

در پايان مي توان ادعا كرد كه بازي كسب قدرت در ليبي ميان گروه هاي مختلف اركان حكومتي، نخبگان حاكم، سنت گرايان و مدرن طلبان، اپوزسيون و اسلام گرايان ... در جريان است و هريك از طيف هاي مذكور به دنبال پيروزي در اين بازي هستند.

 

سخن پاياني

برنامه های اصلاحی جهت یافته از بالا به پائین، که به شدت تحت کنترل نخبگان حاکم است، دستاوردهای به شدت محدودی را برای جهان عرب به همراه داشته است و این امر در زمینه اصلاحات سیاسی برجستگی بیشتری دارد. از اينرو اصلاح طلبان، برای جانشینی، نیاز به هم پیمانانی دارند و برای یافتن این متحدان – در جامعه مدنی یا احزاب سیاسی میانه رو – آنها مجبورند امتیازات بی سابقه‌ای به  اين متحدان واگذار نمايند. برخی اصلاح‌طلبان ممکن است تصمیم بگیرند آینده سیاسی خود را در یک محیط سیاسی رقابتی تر رقم بزنند و بدین ترتیب افراطیون را کنار بگذارند. این حرکت می تواند یک فرایند مدیریت شده از بالا را به یک فرایند بسیار مشارکتی تر و البته غیرقابل پیش بینی تغییر دهد. لیکن، با وجود قابل باور بودن چنین سناریویی، احتمال وقوع آن بسیار اندک به نظر می رسد.

به علاوه تجربه تاريخي گواه اين مطلب است كه ايالات متحده آمريكا و اروپا همواره در جستجو برای پیشبرد اصلاحات سیاسی در خاورمیانه از یک فرایند اصلاحات مدیریت شده حمایت کرده اند.

و در پايان از اين نكته نبايد غافل بود كه اصلاحات سیاسی همواره با خطراتي همراه است و  مي‌تواند فرایندها و حرکات خارج از کنترل و پيش بيني نشده را براي كشور به همراه داشته باشد.

پايان

 

104292 - 89/05/16

 

منابع در دفتر موسسه آفران موجود است.