در سال 1990 در نيجريه سه نظام آموزشي مجزا وجود داشت: نظام سنتي، مدارس قرآني و مؤسسات آموزش رسمي مدل اروپايي.

نظام سنتي

در مناطق روستايي، جايي كه اكثريت زندگي مي كردند، كودكان مهارت ها و فنون كشاورزي و ديگر مهارت ها را به خوبي بزرگسالان با مشاركت در فعاليت هاي اجتماعي فرا مي گرفتند. اين روند اغلب با گروه هاي سني آماده به تحصيل، كامل مي شد و در آن يك فرد بالغ، تعاليم لازم را به آنها مي داد.نظام هاي استاد شاگردي در ميان همه شغل ها، متداول شده بود. كارآموز براي مدت چند سال، خادم استاد خود مي شد و در نهايت در آن شغل تخصص مي يافت. رانندگي كاميون، ساختمان سازي و همه پيشه ها و مهارت هاي سنتي از كار با چرم گرفته تا دارو و پزشكي همه در ميان خانواده ها رايج بود و از طريق آموزش و تعليم كارآموزان به خوبي حاصل مي گرديد. در سال 1990 نظام سنتي بيش از 50 درصد جمعيت آماده به تحصيل را دربر مي گرفت و تقريباً به صورت بخشي كاملاً خصوصي عمل مي كرد. هيچ قانوني از سوي دولت براي فعاليت اين بخش تدوين نشده بود مگر نوع آموزش و تعليماتي كه نياز به صدور مدرك داشت. تا دهه 1970، مسئله كارشناسان آموزشي اين بود كه چگونه مي توان نظام آموزشي در داخل مدارس را اصلاح كرد، اما پاسخ اين مسئله تا سال 1990 لاينحل ماند.

مدارس قرآني

آموزش اسلامي بخشي از وظايف ديني بشمار مي آمد. كودكان در سنين 5 يا 6 سالگي، يك يا دو سوره قرآن را از يك عالم ديني محلي – مالام - و يا معلم ديني ياد مي گرفتند و از بر مي كردند. تعليمات ديني شامل الفباي عربي و توانايي خواندن و رونويسي از آن متوني مي شد كه براي نيايش هاي يوميه مورد نياز بود. هر جامعه اسلامي چنين ساختاري را در مكتب خانه و يا مسجد محلي ايجاد كرده بود. اين سطح ابتدايي به طور وسيعي در همه جا منتشر شده بود. تعداد كمتري از خانواده هاي مسلمان كه متمول تر و تحصيل كرده تر بودند، جوانان خود را به كلاس هاي فراگيري متون عربي مي فرستادند. بعدها نيز دستور زبان، صرف و نحو، حساب، جبر، منطق، معاني و بيان و تفسير و الهيات اضافه گرديد. اين موضوعات در سطوح پيشرفته نياز به معلمان متخصص داشت. پس از گذراندن اين سطح، دانش آموزان طبق يك عادت مرسوم به يكي از مراكز مشهور آموزش اسلامي مي رفتند.

مؤسسات آموزش رسمي مدل اروپايي

براي اكثريت، آموزش مسلمانان به طور غيررسمي تحت سرپرستي عالمان ديني و يا دانشجوياني صورت مي گرفت كه در آموزش و تعليمات ديني، تخصصي كسب كرده بودند. در تمام مدت دوران استعمار، يك سري مدارس رسمي اسلامي تأسيس شدند و شيوه هاي اروپاييان را دنبال كردند. اين مدارس تقريباً در تمامي شهرهاي اصلي نيجريه تأسيس شدند، اما در «كانو»، محسوس بودند. شهري كه وحدت اسلامي در تعداد زيادي از مدارس گسترش پيدا كرد. آنها مدارسي براي خانواده هاي مؤمن و ثروتمند فراهم نمودند كه مايل بودند بچه هايشان به شيوه جديد اروپايي درس بخوانند، ولي ارزش هاي ديني بر انها حاكم باشد. چنين مدارسي به عنوان مدارس خصوصي محلي با نفوذ بودند كه ارزش هاي مذهبي حاكم در داخل نظام آموزشي مدرن را حفظ كردند. به همين علت، دولت همه مدارس محلي و خصوصي را در اواسط دهه 1970 تحويل گرفت و فقط اجازه داد چنين مدارسي تا سال 1990 باقي بمانند. (از تعداد دانش آموزاني كه در اين مدارس ثبت نام كرده اند، آماري در دست نمي باشد.(

آموزش به شيوه غربي با ورود ميسيونرها در اواسط قرن نوزدهم وارد نيجريه شد. اگرچه اولين مدرسه ميسيونري از سوي «متديست ها» كه فرقه اي از پروتستان هامي باشد در سال 1843 تأسيس شد، اما انجمن ميسيونري كليساي انگليكن بود كه در اوايل دهه 1850 پيش رفت و توانست زنجيره اي از هيأت ها و مدارس در جنوب نيجريه برپا نمايد و به دنبال آن در اواخر دهه 1850، كليساي كاتوليك بود كه وارد اين كشور شد. در سال 1887 در جايي كه هم اكنون نيجريه جنوبي خوانده مي شود، گروه آموزشي تأسيس شد كه نيازهاي دوره كامل تحصيلي و امتيازات اداري را براي انجمن هاي ميسيونري برنامه ريزي مي كرد. تا سال 1914 يعني هنگامي كه شمال و جنوب به شكل يك مستعمره درآمدند و با هم متحد شدند در جنوب 59 مدرسه دولتي و 91 دبستان ميسيونري وجود داشت. همه 11 مدرسه متوسطه به جز كالج «كينگ»(King)  در لاگوس، از سوي ميسيونرها اداره مي شد. همچنين ميسيونرها در منطقه «ميدل بلت» دو طرف رود نيجر و بنوئه جاي پايي باز كردند، يك مدرسه ميسيونري براي فرزندان مسؤولان در «زاريا» در سال 1907 افتتاح گرديد، اما فقط دو سال فعاليت كرد. در سال 1909 «هانس ويسچر» (Hans Vischer) ميسيونر سابق كليساي انگليكن، نظام آموزشي تحت الحمايه نيجريه شمالي را سازماندهي كرد. سپس مدارسي آغاز به كار نمودند و در منطقه «ميدل بلت» مياني امتيازاتي را به ميسيونرها دادند. در سال 1914 در مقايسه با 1100 دانش آموز ابتدايي در شمال، 35700 شاگرد در جنوب وجود داشت. همچنين شمال در مقايسه با 11 مدرسه متوسطه جنوب، مدرسه اي نداشت. تا دهه 1920 ، فشار براي تأسيس مدرسه در جنوب منجر به افزايش تعدادي مدارس مستقل گرديد كه اين مدارس مستقل از سوي عوامل محلي ، كمك مالي دريافت مي كردند و فرزندان با استعداد افراد مشهور در سراسر منطقه براي تحصيل در سطوح بالاتر به اين مدارس اعزام مي شدند.

نظام آموزشي، قوياً بر روي امتحانات متمركز شد. در سال 1916 (سر فردريك لوگارد)، اولين فرماندار كل مستعمره متحد شده نيجريه، سيستم بازرسي بر مدارس را ايجاد نمود. در اين دوران، نظم و انضباط، ساختمان و كفايت كاركنان آموزشي مورد بررسي قرار مي گرفت، اما بيشترين امتياز مدارس بر اساس ميزان نتايج امتحانات به آنها داده مي شد. اين تأكيد بر امتحانات در سال 1990 هم مورد استفاده قرار گرفت تا در خصوص نتايج آموزشي داوري كند و مهارت هاي لازم را براي شغل هاي دولتي و بخش خصوصي ايجاد نمايد.

پيشرفت در آموزش به آرامي ولي محكم در ميان نواحي استعماري تا پايان جنگ دوم جهاني پيش رفت. تا سال 1950 در كشور سه نظام ابتدايي، متوسطه و تحصيلات دانشگاهي به شيوه انگليسي توسعه يافت. بر اين اساس، اين گونه پايه ريزي شده بود كه در مرحله اول، تعداد زيادي از دانش آموزان شركت مي كردند و در دوره متوسطه براي آموزش شغلي و آكادميك دسته بندي مي شدند و در سطح دانشگاه، تعدادي نخبه براي بدست گرفتن مسؤوليت، تربيت مي گرديدند. به هنگام آغاز استقلال در پايان دهه 1950، نيجريه يك دهه رشد آموزشي شكوه مند را پشت سر گذاشت كه منجر به ايجاد جنبش آموزش جهاني در منطقه غرب آفريقا شد. تعداد دانش آموزان ثبت نام كننده در دوره ابتدايي در منطقه شمال از 66 هزار در سال 1947 به 206 هزار در سال 1957 و در منطقه غرب – اكثراً در ناحيه يوروبا نشين – از 240 هزار به 983 هزار در همان زمان و در منطقه شرق از 320 هزار به يك ميليون و 209 هزار افزايش يافت. همچنين تعداد ثبت نام كنندگان دوره متوسطه از 10 هزار در كل كشور در سال 1947 به 36 هزار در سال 1957 افزايش پيدا كرد كه 90 درصد آنها در جنوب آن كشور استقرار داشتند.

اهميت دادن به آموزش رسمي به زودي بزرگترين برنامه اجتماعي تمامي دولت هاي فدرال شد به طوري كه 40 درصد از بودجه برخي ايالات را جذب مي كرد. بنابر اين در سال هاي 1985-1948 بيش از 13 ميليون دانش آموز در حدود 35 هزار مدرسه ابتدايي دولتي، مشغول به تحصيل بودند. در سطح متوسطه حدود 3 ميليون و 700 هزار دانش آموز در 6500 مدرسه حضور پيدا كردند – اين تعداد احتمالاً تعداد دانش آموزان ثبت نام كننده در مدارس خصوصي را دربر مي گرفت – و در حدود 125 هزار دانشجو براي تحصيلات دانشگاهي در 35 كالج و دانشگاه مشغول به تحصيل بودند. در سال 1990، اين فشار شديد بر نظام آموزشي باقي ماند به طوري كه يك محقق آموزشي پيش بيني كرد كه 800 هزار دانشجو براي تحصيلات دانشگاهي تا پايان دهه 1990 مشغول به تحصيل مي شوند. رشد مرتبط با تعداد و اندازه تمامي مؤسسات آموزشي، تأييدي بر اين برآورد است.

 در دهه 1970، آموزش ابتدايي، خط مشي رسمي دولت فدرال اعلام گرديد، البته علي رغم فشار زيادي كه در تمام مدت دهه 1980 وارد شده بود، دولت نتوانست به هدف مورد نظر خود دست يابد، اگرچه بر حسب درصد، نتايج بدست آمده جالب توجه بود. آمار تقريبي ارائه شده حاكي از جمعيت 3/49 ميليون نفري نيجريه در سال 1957 با 23 درصد گروه سني دبستان – سنين 5 تا 14 سال- مي باشد. اين كشور جمعيت سنين آماده به تحصيل 21 درصدي داشت كه دقيقاً در دوران پيش از استقلال حضور يافتند، دوراني كه احتمالاً سه برابر گروه سني يك دهه قبل خود بود. تا سال 1985، طبق برآورد، جمعيت 23 ميليوني سنين 14- 5 سال، تقريباً 47 درصد از گروه سني مذكور را تشكيل مي دادند كه وارد مدرسه شدند. هر چند اين رشد به آرامي صورت گرفت و حتي در برخي مناطق روستايي تا اواخر دهه 1980 كاهش پيدا كرد، اما اين پروژه اي بود كه مي توانست در اوايل قرن بعدي به هدف خود برسد.

رشد تحصيلات متوسطه و پس از آن مشخص و برجسته تر بود. گروه سني سطح متوسطه – سنين   24 – 15 در حدود 16 درصد از كل جمعيت را در سال 1985 در بر مي گرفت. تحصيلات متوسطه براي حدود نيم درصد از گروه سني مذكور در سال 1957 و براي 22 درصد از همان گروه سني در سال 1985، فراهم بود. در اوايل دهه 1960، تقريباً 4 هزار دانشجو در 6 دانشگاه «ايبادان»، «ايفه«، »لاگوس»، «احمدو بللو»، «دانشگاه نبجريه» در انسوكا و «انستيتو تكنولوژي «در بنين، مشغول به تحصيل بودند كه اين تعداد به 19 هزار تا سال 1971 و 30 هزار تا سال 1975، افزايش پيدا كرد. در سال 1990، كشور نيجريه داراي 35 دانشكده پلي تكنيك، كالج هاي نظامي، دانشگاه هاي ايالتي و فدرال و همچنين كالج هاي آموزشي و كشاورزي بود. اين مؤسسات و دانشگاه ها تعداد تخميني 150 تا 200 هزار ثبت نام كننده داشتند كه نمايانگر كمتر از يك درصد گروه هاي سني 21 تا 29 سال بود.

چنين رشدي بدون مواجه شدن با مجموعه اي از مشكلات، امكان پذير نبود. برخي از اين مشكلات به اندازه اي شديد بودند كه كل نظام آموزشي را در معرض خطر قرار مي دادند. تا زماني كه كشور در حال فضاسازي براي  ايجاد اشتغال اقليت تحصيل كرده بود و اين كار را از طريق سرمايه گذاري آژانس هاي دولتي و ايجاد خدمات در بخش خصوصي انجام مي داد، قشر تحصيل كرده جذب بازار كار مي شد، اما معيار بررسي نتايج همانند طرح دسته بندي اوليه براي دستيابي به مدارس و دانشگاه ها منجر به رواج فساد و كلاهبرداري در ميان دانشكده و دانشجويان در تمامي سطوح به ويژه متوسطه و پس از آن گرديد. اغلب دانشگاه هاي نيجريه، از نظام آموزش عالي بريتانيا با نام «امتحانات نهايي» براي ارائه مدرك، پيروي مي كردند، اما تا سال 1990، بسياري از آنها سيستم آموزشي خود را به نظام آموزشي ايالات متحده تغيير دادند. مشكلات اقتصادي در ميان كاركنان آموزشي، فعاليت هاي غيرآكادميك آنها را به وضوح نمايان ساخت، همچنين به اين مشكلات، عواملي چون فقدان كتاب و مطالب، عدم وجود انگيزه براي تحقيق، استفاده از مطالب و نوشته هاي قديمي و عدم تعويض تجهيزات آزمايشگاهي را نيز بايد افزود. محققي اظهار كرد كه نيجريه در دهه 1980 پايين ترين سرانه تعداد مهندسان بومي در ميان كشورهاي جهان سوم را دارا بوده است. متأسفانه، هيچ گونه فعاليتي براي اصلاح اين وضعيت صورت نگرفت. آموزش انگليسي كه زبان ساختاري مدارس ابتدايي بود آن چنان به سطحي پايين نزول كرد كه دانشگاه ها شكايت كردند قادر به فهم مطالب نوشته شده از سوي دانشجويان خود نمي باشند. تا سال 1990، بحران در آموزش به گونه اي بود كه پيش بيني مي شد تا پايان همان دهه، پرسنل كافي و كارآمد براي ارائه خدمات ضروري در كشور وجود نداشته باشد. بر اين اساس، انتظار مي رفت انتشار آثار نقادانه و توجه به شرايط بحراني از طرف جامعه بين الملل، وضعيت را دگرگون سازد، پيش از آن كه نيجريه يك نسل كامل و يا بيشتر نيروي كار ماهر خود را از دست بدهد.

10713 - 88/06/08

منابع در دفتر موسسه آفران موجود است.