نويسنده : محمدحسن ایپکچی وابسته فرهنگی سفارت ایران در حراره- زيمبابوه

آفريقا، قاره ای بسیار وسیع و سرزمینی گسترده، از مردمی با تاریخ و فرهنگی برای خود.
وقتی می خواهیم در مورد این قاره قلم به دست گرفته و مفاهیمی را به دیگران منتقل سازیم راه نخست این است که واقعیت موجود از این قاره را بیان کنیم و دیگری اینکه با هدف خبرسازی و احیاناً بزرگ سازی برخی رخدادهای اجتماعی، فرهنگی و ... کاری از نوع برخی روزنامه نگاران را پیشه نمائیم. در این نوشتار با عنایت به رویکرد اخلاقی به بررسی مسائل آفریقا درصدد تلاش برای شناخت عمیق تری از مردم این سرزمینیم .

بی تردید اشتهار این قاره به بیماری، جنگ و فقر و...  بر همگان پوشیده نیست اما زمانی که می خواهیم از ورای محیط آفریقا فکر ورود به این سرزمین را داشته باشیم تصویری متفاوت را در پیش روی داریم .مردمی مهربان، میهمان دوست، مخالف جنگ و خونریزی؛ که اگر شما هم قصد سفر به این قاره را داشته باشید رفتار دوستانه مردم را لمس خواهید نمود. با اقامتی نه چندان زیاد "مهارتهای اجتماعی" را در میان گروههای انسانی یافت می کنید که شاید در قاره ای دیگر تکرار نشود. آن هم نه آن که از طریق آموزش رسمی بلکه به واسطه نوع خاص زندگی و رفتار و از طریق روش پدران خود بدان دست یافته اند. روزنامه نگاری از سوکوتو در نیجریه بر این باور است که مردم آفریقا بسیار سریع راه می روند  و با هم حرف نمی زنند و حتی در هنگام بیداری از خواب شب در صبحگاهان به هم سلام نمی دهند. به یقین این شیوه گزارش دهی یک روزنامه نگار کاملاً غربی بوده و نمی تواند در جامعه بومی آفریقا هضم شود. در واقع ویژگیهایی که شاید بتوان در برخی نقاط غرب دید اما در مورد آفریقا این شیوه خبرسازی اشتباهی گزاف است.

تبلیغات غرب، خاصه بعد از پایان استعمار طوری برای بسیاری از مردم جهان وانمود کرده اند که قاره آفریقا، قاره ای سیاه و یا مرکز تمام سیاهی ها، وحشیگیری و سرشار از ترس و وحشت است .

در اواسط دهه 1990، سی و یک کشور از میان پنجاه و سه کشور آفریقایی با مشکلات مهمی چون جنگ و درگیری دست به گریبان بودند. صدها هزار نفر از مردم این کشورها نه به دلیل شلیک گلوله بلکه به خاطر گرسنگی، بیماری و یا برای نمونه، آب آلوده از بین رفته اند. در یک چنین حوادثی دولتها در گیر و دار کسب قدرت و یا ثروتی بیشتر خود را برای نبردی طولانی بین قبایل آماده می کنند. این روزها، اخبار درگیری بین قبایل دینی نیجریه و کشتارهای وسیع در آن کشور، نمونه ای از درگیری هایی است که حتی اگر عللی به ظاهر دینی  هم داشته باشد اما در ورای اینگونه علل، باید با بررسی عمیق تر بدان نگریست و مورد مطالعه قرار داد.

با بررسی هایی دیگر به این نتیجه می رسیم که آفریقا نیازمند نوعی انسجام اجتماعی و سیاسی در درون قاره است.  در بدترین شرایط آفریقا، شما می توانید صدایی را از سوی گزارشات رسانه های غربی بشنوید .آفریقا همیشه با امیدواری به زندگی خود ادامه می دهد. ناامیدی ها در کشورهای اروپایی کمتر از آفریقا نبوده بلکه بیشتر است. می بینیم كه این نوع رویکرد رسانه اشتباه خبرنگاری غربی است. رسانه هایی که می خواهند از آفریقا فقط بیماری و فقر و نکبت را به مردم جهان اعلام کنند. تغییر اين طرز نگرش ساده است. آن چه این قاره به آن نیاز دارد خبر رسانی درست از رخدادهای خوب آن می باشد. باید تلاش کرد تا موفقیتهای مردم این قاره به گوش مردم دیگر کشورها برسد. باید این طرز نگرش برخی روزنامه نگاران و خبرنگاران غربی را که از آفریقا تنها بیماری، فقر و قحطی و وحشیگری را تبلیغ می کنند تغییرداد. در دهه 1980، نشریه هفتگی "تایم" طرحی را پیشه خود داشت که برخی حوادث را در آفریقا برجسته مي ساخته است، این بود که در چندین شماره خود خبر قحطی در کشور اتیوپی را آنقدر بزرگ کرد تا به جهان بفهماند نه تنها دراتیوپی بلکه در کل قاره آفریقا جز قحطی به دنبال چیز ديگري نباشید.

بررسی ها نشان می دهد در دهه فوق دیگر کشورهای جهان نیز با مشکلاتی روبرو بودند اما هنگامی که خبر سازی در رسانه ها انجام می شده  تاکید بر روی اخبار جنگ، قحطی و بیماری و فقر بیشتر روی قاره آفریقا دور می زده است .

تجربیات نشان می دهد که برای تغییر خبرسازی از آفریقا باید تلاش جدی انجام شود تا بتوان شناخت درست تری از فرهنگ و جامعه این قاره به مردم جهان داد.

آیا همه کشورهای آفریقایی در حال جنگند؟ آیا همه این قاره در قحطی بسر می برد و مردمی وحشی را در خود جای داده است؟
بدانیم که میلیونها نفر از مردم آفریقا در جنگ و گرسنگی نیستند و دارای زندگی سراسر صلح و زیبایی هستند. اما به این موضوع نباید به دیده خبری نگریست بلکه واقعیتی است که نیاز به تفسیر درست دارد. از منظر برخی روزنامه نگاران "ساده نگری" در خبرسازی تمام کار است  و در همین جاست که روزنامه نویس، ماهیت فرهنگ، تاریخ و در کل پیچیدگی این قاره را از نظر گم می کند  در حال حاضر بسیار معدود رسانه های ارتباط جمعی اینگونه می نگرند که باید باشد. امروزه پرداختن به مشکلات در جوامع کار ساده ای است. برخی اصحاب رسانه را اعتقاد بر این است که اگر در خبرسازی به مشکلات و نه چیزی دیگر اشاره کنید کار ارزنده ای را به انجام نرسانده اید. هنر روزنامه نگار فقط بررسی  مشکلات و گرفتاریهای جامعه نیست که باید دیگر واقعیتها را هم مورد بررسی قرار دهند. برای نمونه چرا نباید به موفقیتها، اشاره ای داشت .

نویسنده کتاب با عنوان: "آفریقا، دولتهای متغیر و شاهکارهای استثنائی"، می نویسد: آفریقا واقعیتهای زیادی رابرای خود دارد که برای مدت زمان بس طولانی از نظر رسانه های خبری پوشیده مانده مسائلی چون فراوانی بیش از اندازه تلفن های موبایل در روستاهای آفریقا  و یا افزایش بیش از حد انتظار محصولات چینی در بازارهای این قاره و نیز شرکتهای چند ملیتی در سرزمین پهناور آفریقا – مورد غفلت وسائل ارتباط جمعی قرار گرفته است. لذا، معضل اصلی رسانه ها، پوشش خبری بسیار غیر واقعی برخی وقایع اجتماعی چون بحرانها، جنگها در این  قاره می باشد. وقتی برای نمونه یکی از شهرهای قاره آمریکا را سیل فرامی گیرد مردم جهان تمام قاره را در سیل و بدبختی ندیده و حتی شهر بلا دیده را با بحران کمی از طریق رسانه ها مورد مشاهده  قرار می دهند اما در قاره آفریقا درست برعکس، وقتی در کشوری واقعه ای رخ می دهد تمام قاره را با گرفتاری و مصیبت روبرو می سازند و این رویه رسانه ای غربی است. داستان زیمبابوه یا دارفور طی سال های گذشته روی دیگر سکه است که رسانه ها این دو داستان را داستان کل قاره ساختند. خوب بدیهی است چنین سیاستی برای افکار عمومی جهان می تواند تصویر بسیار منفی را از قاره آفریقا ایجاد نماید .

واقعیت این است که فقط مردم قاره آفریقا می توانند در مسیر توسعه و پیشرفت سرزمین خود اساسی ترین گام را بردارند. کشورها و سازمانهای خارجی می توانند کمک به مسیر این توسعه نمایند اما این هم از طریق فهم و درک چگونگی آن امکان پذیر است. تاریخ و فرهنگ این قاره نشان می دهد که راه حل های آفریقایی کلید توسعه بشمار می رود .

در اوایل دهه 1990، بسیاری از آژانس های بین المللی غربی با بهره برداری تبلیغاتی فریب دهنده و با استفاده ضد فرهنگی از برخی زنان، حرکتی را به ظاهر به نفع مردم نیازمند آفریقا با سرمایه گذاری روی اعزام خواننده ها، هنرپیشه ها، گروههای رقص و موزیک به کشورهای مختلف آفریقا ایجاد کردند. این گروههای هنری با هدف قرار دادن اردوگاههای فقرا، مهاجرین و پناهندگان آفریقایی با تبلیغ روی کودکان دردمند و "حمایت از کودکان آفریقایی"، در این میان برخی سفرهای مسئولین کشورهای غربی نیز این برنامه ها را تقویت می کرد. برای نمونه سفر "تونی بلر" نخست وزیر سابق انگلستان با هدف "عشق به آفریقا" به برخی کشورهای آفریقا از این جمله است .

قاره آفریقا، از نظر ویژگی های فرهنگی عظمت فراوانی دارد و ارائه نمونه ای تنوع فرهنگی نشان از توجه غرب به این سرزمین آن هم در غالب های نوینی از استعمار را می دهد. آفریقا، دارای بیش از دو هزار زبان و فرهنگ بوده و تنوع ژنتیکی در این بخش از دنیا خود پدیده جالبی است. حتی هنگامی که آفریقا را به بخش های مختلف شمال صحرا، جنوب، شرق و جنوب و غرب تقسیم می کنیم فراوانی تنوع فرهنگی مشترکات زیادی را بجای نمی گذارد .

نظام های اجتماعی، باورها و فرهنگ آفریقا همانند مردم آن در تنوع هستند. حتی در تقسیم بندی فرضی آفریقا و در درون کشورها تنوعات زیادی مشاهده می گردد .

حال، سوالی که از خود داریم اینکه با گذشت نزدیک به نیم قرن از پایان دوران استعمار در قاره آفریقا آیا این سرزمین دیگر از سوی استعمارگران به فراموشی سپرده شده اند؟

چرا پس از گذشت چندین دهه از استقلال کشورهای این قاره نویسندگان بومی آفریقا خبر از گسستگی فرهنگی نسل اول دوران استقلال این قاره را می دهند؟

روشنفکران و نویسندگان این قاره با تکیه بر مثلث: "رهبری، قبیله گرایی و منابع و ذخایر" معضل فوق را مورد بررسی قرار داده اند. برخی نویسندگان این موضوع را طرح نموده اند که همه قریب به چهل رهبر دوران استقلال که بلافاصله طی کسب استقلال سیاسی به قدرت رسیده اند هر چند با انگیزه هایی بسیار قوی پا به میدان گذاشته اند اما، در ادامه سکان داری رهبری و مدیریت جامعه آفریقایی، خود غافل از اخذ تصمیمات درست گردیدند. البته نه اینکه همگی آنها در بوته فساد درگیر شدند بلکه واقعیت اینکه رهبران استقلال قدرت خود را از حاکمان استعماری گرفتند اما جوامعی را که رهبری آن را بدست گرفتند در واقع ادامه همان نظام های قدیمی دوران استعمار بود؛ لذا سعی بر داشتن سبک حکومت غربی در نظارت و رهبری زیرساختهای اجتماعی کشورهای آفریقایی مشکلات زیادی را ایجاد نمود.

در قاره آفریقا، هم چون دیگر نقاط جهان، قبیله گرایی و فرهنگ دارای اهمیت فراوانی هستند. تصور کنیم که پس از دو جنگ جهانی که بیش از نود میلیون قربانی داشت صحنه گردانان این دو حادثه بزرگ تاریخ تلاش کردند تا با از بین بردن تنوعات فرهنگی دیگر ملل قدرت فرهنگی خود را (آمریکا واروپا) برتمام ملل برتر بدانند. امروزه، اتحادیه اروپا دارای 23 زبان است در حالی که آفریقا حداقل 2000 زبان و گویش و نیز بین 6000 تا 10000 هویت اجتماعی یا سیاسی را با خود به همراه دارد. اما نباید از نظر  دور داریم که بسیاری از مرزهای کشورهای مستقل امروز آفریقا توسط قدرتهای غربی در سرزمین های اروپایی تدوین شده است. قدرتهایی که فرهنگ و تاریخ این قاره را نمی شناختند و درست نیم قرن پس از آن به استقلال رسیدند. بدیهی است در چنین حالتی، راحت ترین کار برای برخی رهبران کشورهای مستقل داشتن حامیان و طرفدارانی است که با داشتن دین و نام قبیله مشترک علیه دیگران قدرتی خاص به حساب آیند. جالب این که در بسياري از موارد، این حرکت برای خود نام به ظاهر زیبایی هم چون "وحدت ملی" می گیرد.

حال در برخی کشورهای آفریقایی آن چه اتفاق افتاده، در واقع معضل فوق نیز نبوده و عواملی چون قبیله گرایی نیز علت مهم برخی نابسامانی ها نبوده بلکه "منابع و ذخایرطبیعی" ارزشمند مهمترین علت بروز مشکلات مطرح گردیده است.

اما با همه این اوصاف، طرح نکته ای دیگر که در دهه گذشته بسیار در قاره آفریقا دیده شده می تواند توصیف گر عنوان این نوشتار یعني" آفریقا، سرزمین ناشناخته ها" باشد و آن ورود مجدد قاره آسیا در دوران پسا استعماری این قاره است. به راستی در این سرزمین چه ارمغانهایی برای مردم جهان وسوسه ورود را ایجاد کرد؟

در تاریخ آمده است که تجار آسیایی حدود سال 1405 میلادی از ناحیه شرق آفریقا وارد این سرزمین شدنداما بعدها از این قاره بازگشتند ودرست پنجاه سال بعد از خروج آنها اروپا وارد آفریقا شد. برده داری ، ستم وظلم و... حاصل حضور غرب در این سرزمین بود که البته با پایان استعمار دوباره داستان تغییر یافت و دوباره حضور مجدد جین را از قاره آسیا در قاره شاهد هستیم .چین امروزه طوری در آفریقا به تجارت مشغول است که شاید غرب در دوران استیلای خود نداشت.

برای نمونه چین حضور قوی خود را در کشور زیمبابوه از دهه 1970 آغاز نمود. در دهه 80 چین با کمک دولت زیمبابوه که در تحریم بود حمایت خود را نشان داد.

بلافاصله پس از تشکیل دولت فراگیر در این کشور چین وام950  میلیون دلاری را به زیمبابوه داد که بیش از تمامی آن مقداری است که غرب قول کمکش را به دولت این سرزمین داده بود. زیمبابوه که مقدار زیادی به بانک جهانی و صندوق بین المللی پول بدهکار است و غرب هر کمکی را مشروط ساخته این چنین از سوی چین در حال حمایت است. در سیاستی که رویکرد شرق و غرب برای کمک به مشکلات کشور مهم می نماید چین از شرق جهان اینک گام های استوارتری را برداشته است. اینک پس از آمریکا چين بزرگترین شریک اقتصادی برای زیمبابوه می باشد .

تجارت بین آفریقا وچین از 6.5 میلیون دلار در سال 1999 به میزان 107 میلیون دلار به سال 2008 رسیده است و چین با چنین حضوری می تواند مدت طولاني میهمان آفریقا باشد .

پايان

10703 - 88/05/25

منابع در دفتر موسسه آفران موجود است.