اولين سفر حسني مبارك، رئيس‌جمهور مصر به ايالات ‌متحده پس از 5 سال در حالي 30 مرداد به پايان رسيد كه هياتي بزرگ متشكل از چند وزير،‌ مشاوران رئيس‌جمهور و حتي چهره‌هايي كه در دولت هيچ نقشي ندارند، او را همراهي مي‌‌كردند. با وجود آن كه بيش از 20 نفر با مبارك به واشنگتن، پايتخت آمريكا رفته بودند اما تنها 2 تن از آنها در كانون توجه رسانه‌ها قرار گرفتند. دليل اين توجه رقابت ديرينه اين 2 تن براي به دست گرفتن سكان هدايت مصر پس از مبارك 81 ساله است كه به احتمال زياد قبل از آن كه چشم از دنيا فرو بندد درصدد واگذاري قدرت به جانشين خود برخواهد آمد.

اولين چهره‌اي كه مورد توجه قرار گرفت جمال مبارك، فرزند مبارك بود كه اگرچه هيچ سمت رسمي‌اي در ساختار دولت مصر ندارد ليكن همراه پدرش در واشنگتن حضور يافته بود. جمال در حال حاضر دبير امور سياسي و دستيار دبيركل حزب حاكم مصر (NDP) است. چهره ديگر كه البته حضورش در آمريكا منطقي به نظر مي‌‌رسيد كسي نبود جز عمر سليمان، رئيس سازمان اطلاعاتي مصر.

بيش از يك دهه است كه از جمال مبارك و عمرسليمان به عنوان جانشينان احتمالي مبارك -كه در طول نزديك به سه دهه زمامداري نه معاون رئيس‌‌جمهور برگزيده و نه رغبتي به تعيين جانشين براي خود نشان مي‌دهد- نام برده مي‌شود.

گمانه‌زني‌ها در داخل مصر بيشتر حول محور جمال دور مي‌زند. ورود جمال به صحنه سياست در اوايل دهه جاري موجب شد فعالان اپوزيسيون اقدام به تشكيل «جبهه كفايه» كنند كه مواضعي در مخالفت با زمامداري مبارك دارد.

با وجود همه اين گمانه‌زني‌ها كم نيستند كساني كه مي‌گويند رئيس‌جمهور بعدي مصر از دل ارتش سر بر مي‌آورد و در بين امراي ارتش بيشترين شانس را سليمان دارد. اين رويكردي غالب در مصر است. دلزدگي و خستگي مردم مصر از حاكميت مبارك به نوعي آن‌ها را كه احساس مي‌كنند مبارك چندان بي‌رغبت نيست زمامداري را موروثي كند و پسرش را در مسير احراز قدرت پس از مرگ و شايد حتي در دوران حياتش قرار دهد، برآشفته است.

به اعتقاد فعالان سياسي مصر باب شدن قاعده جانشيني پسر به جاي پدر براي اين كشور كه از ديرباز داعيه رهبري جهان عرب را داشته، به نوعي تحقيرآميز است. در حال و هواي سياسي كنوني مصر كه به ‌رغم خواست مردم براي تغيير به نظر مي‌رسد فضاي سياسي قفل شده، سليمان مي‌تواند تنها گزينه براي جانشين مبارك فرتوت باشد اما واقعا اين ژنرال كهنه‌كار كيست و آيا به قدرت رسيدنش به منزله آغاز عصري نو در مصر خواهد بود؟

سليمان به‌سان مبارك با بالا رفتن از پلكان ترقي در ارتش به چهره‌اي شناخته شده در سطح ملي تبديل شد. روندي كه او براي رسيدن به موقعيت كنوني‌اش طي كرد، بي‌شباهت به تاريخ معاصر مصر نيست. او در دهه 1960 ميلادي در دانشكده نظامي فرونزه اتحاد جماهير شوروي درس خواند همانطور كه مبارك چند سال پيش، از اين دانشگاه فارغ‌التحصيل شده بود و به پياده‌نظام ارتش پيوست. او هم چون مبارك در2  جنگ 1967 و 1973 با اسرائيل به عنوان افسر ستاد مشترك ارتش مصر حضور و مشاركت داشت.

وقتي مصر اواخر دهه 70 ميلادي تغيير مسير داد و با پشت سر گذاشتن دوران ائتلاف با شوروي به اردوگاه واشنگتن پيوست، سليمان براي پشت سر گذاشتن آموزش‌هاي تكميلي به مدرسه جنگ "جان‌اف‌‌ كندي" و مركز آموزش‌هاي نظامي "فورت‌براگا" در كاروليناي‌شمالي رفت. در همين دوره بود كه او با گروهي از افسران اطلاعاتي ارتش آمريكا رابطه برقرار كرد كه به‌رغم گذشت ربع قرن هنوز اين رابطه را حفظ كرده است.

 

ظهور سليمان

سليمان به عنوان رئيس سازمان اطلاعاتي مصر طيف وسيعي از كاركردهاي نظامي و سياسي را در كارنامه خود به ثبت رسانده است. اين سازمان در واقع مسئوليت‌هاي اطلاعاتي و اجرايي را يكجا بر عهده دارد و كاركرد آن در واقع معادل تلفيقي از سرويس مخفي، سازمان اطلاعات مركزي آمريكا (CIA) و آژانس امنيت ملي اين كشور (NSA) است و حتي دستي هم در ديپلماسي دارد.

سازمان اطلاعاتي مصر موسوم به "المخابرات" كاركردهاي ديگري كه منحصر به رژيم‌هاي خودكامه‌ است نيز دارد. اين سازمان، واحدي براي نظارت داخلي و جلوگيري از وقوع كودتا عليه حاكميت دارد. اين سازمان در واقع مهم‌ترين نهاد دولتي در مصر است كه پيوندهايي عميق با دولت و روابطي نزديك با سرويس‌هاي اطلاعاتي همگرا در خارج دارد.

همين پيوندها موجب شده سليمان به يكي از معدود مقامات مصري تبديل شود كه علاوه بر در اختيار داشتن درجه نظامي، در هيات دولت مصر هم عضويت داشته باشد. به طور معمول هويت روساي سازمان‌هاي اطلاعاتي در كشورهاي عرب و ديگر كشورهاي خودكامه مخفي نگه‌داشته مي‌شود ليكن پس از سال 2001 و به دنبال واگذاري پاره‌اي مسووليت‌هاي ديپلماتيك از سوي وزارت امور خارجه به دستگاه امنيتي مصر او به ناگاه در كانون توجه رسانه‌ها قرار گرفت.

در همان سال براي اولين بار عكس و نام او در روزنامه دولتي الاهرام منتشر شد؛ اين اولين باري بود كه عكس عمرسليمان در نيم‌تاي صفحه اول اين روزنامه كه معمولا فقط به تصوير مبارك در چنين ابعادي اختصاص مي‌يابد، انتشار يافت.

از آن زمان تاكنون نام و چهره سليمان به ‌واسطه پرونده‌هاي سنگيني كه به او و سازمان تحت مديريتش واگذار شده، بارها به رسانه‌ها راه يافته است. او براي پايان دادن به درگيري‌هاي داخلي در سودان و برقراري صلح بين دولت و گروه‌هاي مخالف ،مداخله كرده است. ميانجيگري بين عبدالله بن‌عبدالعزيز، پادشاه عربستان ‌سعودي و معمر قذافي، رهبر ليبي كه روابط‌شان به‌دليل گمانه‌زني‌هايي كه از تلاش قذافي براي ترور ملك‌عبدالله حكايت داشت، مخدوش شده بود؛ باز هم بر دوش عمر سليمان گذاشته شد و مدت‌هاست كه در حال اعمال فشار بر سوريه است تا دمشق را به كاهش مداخلاتش در لبنان ترغيب كند.

داستان زندگي وي با معركه مبارزه با افراط گرايي اسلامي كه به واسطه سيد قطب متفكر اين گروه و جماعت اخوان المسلمين حاميان سياسي اين طرز تفكر در مصر دنبال مي شود، گره خورده است. در همين راستا روزنامه انگليسي "ديلي تلگراف" در مقاله اي مي نويسد: بسياري از مقامات انگليسي بر اين باورند كه عمر سلميان نقشي محوري در مبارزه با تروريسم دارد به گونه اي كه مصر از جمله محدود كشورهايي است كه توانسته است به شكل كامل بر گروه هاي اسلامگراي تررويستي فائق آيد و اين حاصل تلاش عمر سليمان بوده است.

زماني كه در سال 1981مبارك به رئيس جمهوري دست يافت وي به عنوان يك افسر در ارتش خدمت مي كرد اما با به عهده گرفتن سمت معاون اطلاعات نظامي در سال 1986 مراتب ترقي را طي نمود. عمر سليمان به سبب سكوت دائمي و استقامت و باوقار بودن در محافل رسانه اي و ديپلماتيك به "ابوالهول" معروف است. عمر سليمان كسي است كه در تلاش ناكام ترور حسني مبارك در 22 ژوئن 1995 در اجلاس سران كشورهاي آفريقايي در آديس آبابا زندگي رئيس جمهور را نجات داد به گونه اي كه وي به مبارك توصيه كرد كه از ماشين ضد گلوله استفاده كند كه با اين پيشنهاد عمر سليمان، طرح ترور رئيس جمهور عقيم ماند.

ماموريت بزرگ

بزرگ‌ترين مسووليتي كه تاكنون بر دوش سليمان قرار داده شده ميانجي‌گري در مناقشه اسرائيل و فلسطيني‌ها بوده كه طي سال‌هاي اخير به اولويت اول در برنامه امنيت ملي مصر تبديل شده است.

پس از سيطره حماس بر غزه در ژوئن 2007 و تشديد تنش‌ها بين حماس و فتح بود كه قاهره وارد ميدان شد تا اين دو گروه را با هم آشتي دهد. هر چند تلاش‌هاي مصر تا اين مقطع دستاوردهاي اندكي به همراه داشته است كه بخشي از آن به‌ دليل خصومت مصر نسبت به حماس است، ليكن اقدامات انجام شده از حمايت ايالات ‌متحده و اتحاديه ‌اروپا برخوردار بوده است.

غلبه حماس بر فتح در غزه، شكستي بزرگ براي سليمان بود كه عوامل سازمان تحت امرش به ‌رغم حضور و فعاليت در قلمرو غزه نتوانسته بودند بروز درگيري بين حماس و فتح را پيش‌بيني كرده و بر نتيجه مناقشه تاثير بگذارند. در مراحل بعدي هم سازمان امنيتي مصر ناموفق بود چون تلاش‌هاي اين سازمان براي آشتي دادن حماس و فتح با شكست مواجه شد كه همين مساله، شهرت و اعتبار سليمان را تا حدود زيادي زير سوال برد.

حمله اسرائيل به غزه در واپسين روزهاي سال گذشته ميلادي موجب شد سليمان اعتبار از دست رفته خود را بازيابد. مصر در پس اين جنگ بار ديگر در قامت ميانجي اصلي رايزني‌هاي پشت‌پرده براي حل مناقشه خاورميانه ظاهر شد. به ‌واقع در مقطع كنوني سليمان از نگاه غربي‌ها يكي از برجسته‌‌ترين مقامات اطلاعاتي منطقه و فردي توانمند در حل و فصل مشكلات و بحران‌ها تلقي مي‌شود

روزنامه انگليسي ديلي تلگراف درباره روابط ممتاز او با انگليس مي گويد: عمر سليمان يكي از شركاي قابل قبول حكومت انگليس به شمار مي رود به گونه اي كه هر گاه يكي از وزراي بريتانيا به قاهره سفر مي كند همواره تمايل دارد با عمر سليمان ديدار داشته باشد و ارتباطات تنگاتنگ و محكمي بين دستگاه اطلاعاتي مصر و سازمان اطلاعاتي انگليس معروف به M16 از قديم الايام وجود داشته است.

يكي از مسئولان سابق دستگاه هاي اطلاعاتي يكي از كشورهاي بزرگ اروپايي در گفتگو با يكي از روزنامه هاي فرانسه اظهار داشت كه نمي توان سليمان را نامزد دريافت جايزه صلح نوبل معرفي كرد اما وي مستحق آن است كه نامش در كتاب ركوردهاي گينز ثبت شود. چرا كه وي پس از انتفاضه دوم توانست موافقتنامه هاي آتش بس زيادي بين طرفين درگير اسرائيل و فلسطين جاري كند.

در چنين شرايطي اصلا عجيب نيست كه هر از چند گاهي از او به عنوان جانشين مبارك ياد مي‌شود. جوانان مصري در فيس‌ بوك، تويتر و وبلاگ‌ها از سليمان به عنوان رئيس‌جمهور بعدي مصر ياد مي‌كنند. اين رويكرد به همان اندازه كه مويد حمايت مصري‌ها از اوست عمق نارضايتي و تنفر آنان از مبارك را هم انعكاس مي‌دهد.

تمامي روساي‌جمهور مصر پس از سال 1952ميلادي از افسران ارتش بوده‌اند و هنوز هم ارتش قدرتمندترين نهاد در مصر است. همين مساله به خودي خود مويد شانس بيشتر سليمان براي احراز رياست‌جمهوري پس از مبارك در رقابت با جمال مبارك است.

چراغ سبز سياسيون

با فرتوت شدن مبارك و افزايش مباحثات مربوط به جانشيني او به نظر مي‌رسد سليمان از حمايت مقامات سياسي دو سوي طيف سياسي اين كشور نيز برخوردار شده است.

"عبدالحليم قنديل"، رهبر جناح چپ جنبش كفايه بارها از لزوم نجات كشور از خاندان مبارك توسط ارتش سخن به ميان آورده است. "اسامه غزالي"، از فعالان سياسي مستقل كه در گذشته از دوستان جمال مبارك بود و بعدها با فاصله گرفتن از او به صف مخالفان پيوست و حزب جبهه دموكراتيك ملي را بنيان نهاد حامي پر و پا قرص واگذاري قدرت به ارتش و ايجاد دولت نظامي انتقالي براي حركت به سمت دموكراسي است. "هشام كاظم"، رئيس سازمان حقوق بشر مصر هم به صراحت مي‌گويد رئيس ‌جمهوري سليمان را بر روي كار آمدن يك مبارك ديگر ترجيح مي‌دهد.

"فهمي هويدي" نويسنده برجسته مصري نيز در اين باره مي گويد: عمر سليمان از محدود شخصيت هاي موجود در ميان مسئولان حكومتي مصر است كه از اعتبار و احترام برخوردار است و اين مشخصات ما را به اين نكته رهنمون مي كند كه سخن وي را با سخن ساير مسئولان مصري همسنگ قرار ندهيم.

"ابراهيم عيسي" سردبير مجله الدستور و نويسنده برجسته مصري نيز در اين باره مي گويد: مطرح شدن "عمرسليمان" براي رياست جمهوري آينده مصر مورد استقبال افراد زيادي در عرصه سياسي اين  كشور قرار گرفته است؛ به گونه اي كه اين افراد عمرسليمان را گزينه مطلوبي مي دانند كه مورد توافق تمامي نيروهاي مصري، دستگاه هاي حكومتي، حزب حاكم و حتي گروه ها و احزاب ملي مصر قرار دارد.

"عادل حمودة" سردبير روزنامه الفجر و نويسنده مشهور مصري نيز بر اين اعتقاد است كه عمر سليمان شخصيتي است كه مورد احترام همگان است. وي سازماني را رهبري مي كند كه به تمامي اسرار كشور اطلاع دارد و مسئوليت بسياري از پرونده هاي سياست خارجي و روابط منطقه اي و بين المللي را به عهده داشته است.

با اين حال اصلاحات انجام شده در قانون اساسي مصر در سال‌هاي 2005 و 2007 احتمال به قدرت رسيدن سليمان را از طرق قانوني و دموكراتيك كاهش داده است.

در اين چارچوب افراد در حال خدمت ارتش حق عضويت در احزاب سياسي را ندارند. اين بدان معناست كه سليمان پيش از نامزدي براي شركت در انتخابات رياست‌جمهوري بايد از سمت كنوني‌اش استعفا دهد. اصلاحيه ديگري كه تقريبا دست و پاي سليمان را به طور كامل مي‌بندد شرط نامزدي رياست‌جمهوري را عضويت در عالي‌ترين نهاد حزبي از حد‌اقل يك سال قبل از برگذاري انتخابات تعيين كرده است. علاوه بر آن قانون به گونه‌اي اصلاح شده كه امكان حضور نامزدهاي مستقل در انتخابات رياست‌جمهوري تقريبا صفر است. نامزدها براي راهيابي به انتخابات بايد حمايت پارلمان را نيز كسب كنند. با توجه به در اكثريت قرار داشتن نمايندگان حزب حاكم در پارلمان كه اكثرشان به جمال مبارك وفادار هستند؛ احتمال اين‌كه سليمان بتواند از اين سد بگذرد تقريبا صفر است.

تلفيق اين عوامل نشان مي‌دهد سليمان براي آنكه بتواند پس از مرگ مبارك قدرت را در دست بگيرد راهي جز انجام كودتا نخواهد داشت كه البته اين كودتا مي‌تواند در شكل نرم آن و با انجام اصلاحات در قانوني اساسي انجام شود.

نكته عجيب اينجاست كه به نظر مي‌رسد اغلب مصري‌‌ها براي پذيرش چنين كودتايي آمادگي داشته و تا حدود زيادي آن را مشروع مي‌پندارند اگر چه به قدرت رسيدن سليمان به معناي اصلاح امور در اين كشور و برآورده شدن خواست مردم نخواهد بود.

 

سخن آخر

اگر چه عمرسليمان رئيس سرويس هاي امنيتي مصر، فردي است كه در ميان طبقه نظاميان از نفوذ بالايي برخوردار بوده و تجربه طولاني و مثبتي در عادي سازي روابط بين رژيم صهيونيستي و اعراب داشته و پرونده هاي مهم سياست خارجي مصر روي ميز ايشان قرار دارد و مي تواند در زمان انتقال قدرت با تكيه زدن بر اريكه قدرت و حاكم كردن حكومت ترور و وحشت مانع از بي ثباتي و ناامني بزرگترين كشور عربي كه ارتباط مستقيمي با امنيت رژيم صهيونيستي دارد، شود، اما به نظر مي رسد هياهو و جنجال رسانه هاي غربي در معرفي عمر سليمان به عنوان جانشين احتمالي حسني مبارك، ترفندي تبليغاتي است كه هدف از آن مطرح كردن ژنرال كهنه كار به عنوان آلترناتيوي آماده و اهرم فشاري است كه وجود آن مانع از امتياز دهي جمال به مخالفان مي شود.

هر چند كه عمر سليمان در كوتاه مدت مي تواند كمترين امتياز را به مخالفان بدهد و با حاكم كردن وضعيت فوق العاده، ثبات و امنيت مصر را براي كوتاه مدت تامين نمايد اما تحمل خسارتي كه در دراز مدت در اثر بيرون رفتن حكومت از دست خانواده پر نفوذ مبارك كه پس از سال ها زمامداري در اركان مختلف حكومت ريشه دوانيده است، به منافع غرب و رژيم صهيونيستي وارد خواهد شد، براي غرب بسيار دشوار است چرا كه چند صباحي ديگر ژنرال پير و فرسوده با كهولت سن به سرنوشت حسني مبارك دچار و از اداره امور عاجز و به جانشين ديگري نياز پيدا خواهد كرد.

لذا از شواهد و قرائن موجود در عرصه سياسي مصر مي توان چنين برداشت كرد كه جمال مبارك جوان كه از مادري انگليسي متولد شده و سال ها تحت تعليم آموزه هاي غربي قرار داشته و براي چنين روزهايي تربيت شده است، گزينه مطلوبي براي غرب در چنين موقعيتي استثنايي خواهد بود كه مي تواند به مانند پدرش سال ها در جهت اهداف غرب بر مسند امور تكيه زند.

 

102156 - 88/06/07

 

منابع در دفتر موسسه آفران موجود است.