پژوهشي كه فصلنامه حامي "اسرائيل" در آمريكا منتشر كرده، هشدار داده است در صورتي كه جماعت اخوان المسلمين به قدرت برسند، نابودي اسرائيل بار ديگر اصل يكپارچه دولت‌هاي عربي خواهد شد.

فصلنامه حامي اسرائيل "ميدل ايست كوارترلي" با چاپ گزارشي تحت عنوان "آيا مصر ثبات دارد؟" تاكيد كرد كه بي‌ثباتي مصر پس از پايان دوره رياست جمهوري "حسني مبارك" امنيت رژيم صهيونيستي را تهديد مي‌كند. در اين پژوهش آمده است: آيا رژيم جديد يا شوراي سياسي جديد تحت فشار مردمي از توافقنامه "كمپ ديويد" شانه خالي مي‌كند؟ همانند زمان جنگ اسرائيل و حزب‌الله در جولاي 2006 كه برخي قضات خواهان لغو اين توافقنامه بودند. اين پژوهش مي‌افزايد: در صورتي كه بي‌ثباتي بزرگترين كشور عربي را فرا بگيرد، "باراك اوباما" رئيس جمهور آمريكا با گزينه دشواري روبرو خواهد شد و امنيت بين‌المللي و به ويژه امنيت اسرائيل با خطر مواجه خواهد شد."علاء الأعصر" نويسنده اين پژوهش مي‌گويد كه حلقه رهبري روشن و قاعده مشخصي براي روند انتقال قدرت به رئيس جمهور آينده مصر وجود ندارد و بنا به گفته "توماس بارنيت" تحليلگر آمريكائي در زمينه امنيت ملي و استاد سابق دانشكده جنگ دريائي آمريكا، انتقال بدون برنامه قدرت ممكن است به ايجاد خلأ منجر شود كه در آن صورت اخوان ‌المسلمين قيام خواهد كرد. وي در ادامه مي‌نويسد، هر قدرتي كه در مصر روي كار آيد خواه اسلامگرا باشد يا ديگري آنچه كه باعث نگراني مي‌شود، اقتصاد در حال فروپاشي مصر و فاصله طبقاتي است.

قبلا نيز يك نشريه انگليسي نوشته بود كه سرگرم شدن مصر به مسئله تعيين جانشين "حسني مبارك" مانع پيشرفت اين كشور شده است. به نوشته نشريه "اكونوميست" اكنون نوعي بي‌اعتمادي به آينده مصر حاكم است و همين امر مانع پيشرفت اين كشور شده است.

جانشين مبارك

يكي از جنبه هاي جالب و شگفت آور دوران زمامداري حسني مبارك كه كمتر درباره آن صحبت شده، اين است كه او هيچگاه كسي را به عنوان قائم مقام يا وارث خود تعيين نكرده است. مبارك غايب اصلي تمام جلساتي بوده كه موضوع آن، دموكراسي و اصلاحات بوده است، دست كم ديپلمات هاي عرب اين سخن رئيس جمهور مصر را به خاطر دارند كه زماني به صراحت در نشستي خطاب به ديپلمات هاي آمريكايي كه طرح اصلاحات سياسي آورده بودند گفته بود كه او واقعاً هيچ علاقه اي به طرح بزرگ دولت بوش براي اصلاحات و دموكراسي در خاورميانه ندارد. او در آن جلسه با صداي بلند در اعتراض به اين طرح ها گفته بود كه تمام اين ابتكارات طوري طراحي شده اند كه «گويي هيچ دولتي دراين منطقه وجود ندارد و يا اين كه اين دولت ها و كشورها، هيچ حاكميت يا مالكيتي برخود و سرزمين شان ندارند.»

در هر حال، زماني كه بحث جانشيني مبارك مطرح شد نام بسياري از چهره هاي پرآوازه مصر نظير ژنرال سليمان، رئيس تشكيلات اطلاعاتي مصر و "صفوت شريف" دبيركل حزب حاكم اين كشور در ليست رهبران احتمالي آينده اين كشور مطرح گرديد. با اين وجود از مدت ها پيش در محافل مصر مطرح مي شد كه جانشين افسر كهنه كار قاهره، يك ژنرال سرشناس به نام «عمر سليمان» خواهد بود. او رئيس سازمان اطلاعاتي كشور است كه از قدرت فراواني در ساختار كشور برخوردار است. سليمان كه به طبقه عاليرتبه مصر يعني نظاميان تعلق دارد، از شركت كنندگان در جنگ اعراب و اسرائيل است، ژنرال هاي قدرتمند مصر كه زمام امور را در اين نقطه طلايي خاورميانه در دست دارند همواره ترجيح مي دهند كه يك نظامي جانشين مبارك شود. آنها بر اين باورند كه مصر، كشوري نيست كه حكومت موروثي داشته باشد چرا كه چنين چيزي هيچ وقت در مصر اتفاق نيفتاده است و سنت بر اين است كه كشور توسط يك نظامي اداره شود.

در اين سال ها مبارك در مساله جانشيني خود همواره بين انتخاب يك نظامي يا يك فرد غيرنظامي مردد بوده است اما اكنون به نظر مي رسد جانشيني فرزندش "جمال مبارك" را به ژنرالي از دسته نظاميان ترجيح داده است. به باور بسياري از ناظران، جمال ۴۴ ساله اكنون فاصله چنداني با تصدي كرسي رهبري مهمترين كشور جهان عرب ندارد. اين ناظران تأكيد مي كنند كه حسني مبارك همه مقدمات انتقال قدرت به فرزند خويش را فراهم كرده است. او حزب حاكم مصر به نام حزب دموكراتيك ملي كه همه اركان قدرت را در دست دارد، نسبت به پذيرش رهبري جمال توجيه كرده است. نام جمال يا مبارك دوم زماني بر زبان ها افتاد كه نسيم اصلاحات و تغيير در فضاي سكون سياسي جهان عرب وزيدن گرفت. به طور خاص از ميانه دهه ۹۰ تعدادي از رهبران عرب در اثر بيماري و مرگ طبيعي از صحنه حذف شدند و به ناچار حكومت هاي مهمي مانند اردن، مراكش و قطر در معرض بحث جانشيني قرار گرفتند. اين چرخه نقل و انتقال قدرت از پدر به پسر در اين ۲ دهه به طور مستمر جريان داشته است. نخستين گروه از رهبران جوان را محمد شاه ششم در مراكش و عبدالله دوم در اردن تشكيل دادند و حلقه بعدي بشار اسد در سوريه و محمد زائد در امارات به حساب مي آيند. اما شايد معضل اصلي در جانشيني جمال، ناسازگاري فرهنگ سياسي مصري ها با پديده موروثي بودن قدرت باشد. به عبارت ديگر مسأله اين است كه حاكم قاهره ايده واگذاري منصب به فرزند را چگونه مي خواهد در كشوري كه از سنت پادشاهان عرب گريزان است جامه عمل بپوشاند. شايد بسياري افراد در مقايسه دوره ۳۰ سال اخير هيچ تفاوتي ميان رهبري حسني مبارك با حكومت هاي مطلقه جهان عرب نبينند، اما تجربه حاكي از اين است كه مصري ها چندان در سنت تاريخي خويش در پي انتقال قدرت به شيوه موروثي نبوده اند. مخالفان موروثي شدن حكومت بر اين باورند كه جمال عبدالناصر و انورسادات هردو پسر داشتند، اما هيچ وقت چنين چيزي را پيشنهاد نكردند.

از مهم ترين سؤالاتي كه ذهن افكار عمومي مصررا به خود جلب كرده است، افكار و انديشه هاي جمال است و اين كه آيا او همان راه پدر را دنبال خواهد كرد يا آن كه سنتي تازه ايجاد خواهد كرد، شباهت ها و تفاوت هاي جمال با پدرش چيست؟ در اين راستا دو نگاه كاملاً متفاوت وجود دارد:

نگاه اصلاح طلبانه

كساني كه به تفاوت اين آقازاده با پدر تأكيد مي كنند معتقدند حتي آداب و رفتار ظاهري او نيز شباهتي به پدرش ندارد. خود جمال نيزهمانند "سيف الاسلام" پسرقذافي، تلاش زيادي مي كند تا اين تفاوت را حتي در ظواهر لباس و رفتارش به رخ بكشد. به نوشته يك روزنامه نگار مصري، جمال با چهره خندان خويش اخم و عبوسي صورت پدر را مي پوشاند و نوع نگاه او بيشتر شبيه مادر ولزي اش «سوزان» است تا حسني مبارك. او آخرين تحولات دنياي مد را پيگيري مي كند و بهترين كت و شلوارهاي انگليسي و كفش هاي چرم ايتاليايي را مي پوشد.

از تفاوت هايي كه حاميان آقازاده مبارك بر آن تأكيد مي كنند گرايش ها و علايق شغلي جمال است. وي برخلاف پدرش كه به عنوان يك خلبان، دل در گرو فعاليت ها و مشاغل امنيتي و نظامي داشته است و حتي در ايام رهبري نيز بيشترين تلاش خويش را صرف تحكيم قدرت امنيتي مصر كرد، جمال علاقه خويش را متوجه فعاليت هاي اقتصادي و تكنولوژيك كرده است. از نظر حرفه اي، جمال يا آن گونه كه دوستانش او را صدا مي كنند «جيمي» يك بانكدار حرفه اي و مشاور اقتصادي و مؤسس و عضو هيأت مديره سازمان ها و مؤسسات مختلف است. در توصيف اين بخش از خصوصيات او يك كارشناس مصري نوشته است جمال در دانشگاه آمريكايي قاهره تحصيل كرده است و به ماشين هاي اسپورت علاقه بسياري دارد. برخلاف بسياري از فرزندان رهبران جهان عرب، وي در ابتدا هيچ ميل و اشتياقي براي ورود به دنياي سياست و جانشيني پدر نداشته است. اما اندكي پيش از ۱۱ سپتامبر، پدرش تصميم گرفت تا وي را وارد دنياي سياست كند.

آنچه از زندگينامه فرزند مبارك در دست است، اين است كه او پس از ورود به حزب حاكم مصر پله هاي ترقي را طي مي كند. جمال در سلسله مراتب حزب دموكراتيك حاكم، رياست كميته اي را به عهده گرفت كه مسئول بررسي سياست هايي براي اصلاحات در كشور شد. با اين حركت بود كه او تلاش كرد كه همزمان با صعود از نردبان ترقي و رسيدن به طبقات بالاي «حزب دموكرات» حاكم تصوير يك جوان اصلاح طلب عرب را از خود به نمايش بگذارد و نگاه طيف تحول خواه اين كشور را به خود جلب كند.

بروشورهايي كه بعد از اين خود حزب نيز منتشر كرد از فرزند مبارك تصويري به عنوان يك تكنوكرات طرفدار تجارت نيز در اذهان مي ساخت كه آرزوي مدرنيزه كردن «حزب دموكراتيك ملي» و حامي آزادي اجتماعي جوانان مصري را دارد. بر پايه گزارش هاي حزب حاكم، جمال اكنون در جذب دانشجويان جوان به درون جناح سياسي حزب موفق شده و قول داده است كه سطح استانداردهاي سياست را با آموزش و علم در كشور نيز افزايش دهد.
به اعتقاد ناظران مصر معرفي يك چهره اصلاح طلب از جمال، سياستي دقيق بود كه بسياري از حكومت هاي بسته عرب پس از موج دگرگوني فضاي بين المللي همزمان به سوي آن خيز برداشتند. اين حركت در قالب نظريه مشهور و مورد علاقه آمريكايي ها يعني اصلاحات تدريجي يا تغييرات آرام صورت گرفت و هدف نهايي اش اين بود كه حاكمان نظام هاي فردگراي عرب را به يك جابه جايي و نقل و انتقال در درون حكومت راضي كند و به اين طريق موج قدرت رو به افزايش اپوزيسيون نيرومند آنها را خنثي سازد.

به گفته يك محقق مصري، يكي از توانايي هاي جمال، اطلاع او از همين نياز و ضرورت اصلاحات است. او فهميده كه جامعه مصر بيش از همه جوامع عرب مهياي تغيير است. دو سوم جمعيت كشور زير ۳۵ سال سن دارد. سالانه ده ها هزار فارغ التحصيل وارد بازار كار مي شوند كه آنها به جمعيت بيكار كشور اضافه مي شوند. از طرفي او همچنين به نفوذ روزافزون اپوزيسيون اين كشور نيز اشراف پيدا كرده و مي داند كه يك دليل گرايش به آن، يأس از حكومت و سركوب خواسته ها و مطالبات مردم است. جمال در طرح اين ديدگاه هاي خويش از حمايت بي دريغ محافل غربي و آمريكايي بهره مند بوده است تا حدي كه يك مقام رسمي آمريكا گفته بود: او (جمال) تأثير خوبي بر طرف مقابل مي گذارد. او بسيار مطمئن تر از پدرش است و اعتماد به نفس خوبي دارد. جمال در اولين سفر خود به ايالات متحده در سال 1383 در مصاحبه اي كه با روزنامه واشنگتن پست انجام داد خاطرنشان كرد: اصلاحات در سيستم همه پرسي مصر به هيچ وجه در دستور كار قرار ندارد وي همچنين انتقادات وارده به پدرش حسني مبارك را رد كرد. با اين وصف اصلاح طلبان دولتي مصر و متحدان غربي آنان اميدوارند كه «جمال مبارك» بتواند در گشودن درهاي يك دموكراسي مطلوب آنان به روي كشور، به آنها كمك نمايد.

نگاه پر ترديد

آن سوي اين تصوير اصلاح طلبانه نگاه كساني قرار دارد كه معتقدند كه اولاً از آقازاده جوان حزب حاكم مصر در اصلاح ساختار سياست نظامي گراي اين كشور كاري بر نمي آيد. در ثاني او در محاصره اي از شبكه هاي قدرت داخلي و خارجي ناگزير همان راه پدر را خواهد رفت. واقعيتي كه رهبران قاهره دائم در تكذيب و نفي آن هستند اين است كه توانايي جمال ۴۴ ساله از سوي سران حاكميت مورد ترديد قرار گرفته است و پافشاري حسني مبارك بر اين امر رنجش و نگراني افراد قديمي تر حزب دموكراتيك ملي (حزب حاكم) را عميق تر خواهد ساخت. اين مسأله چند بار در مطبوعات خود مصر مطرح شد كه مبارك، جمال را علي رغم نارضايتي ژنرال ها براي جانشيني خود تعليم مي دهد.

در همين راستا  نخبگان حكومتي در توانايي هاي جمال ترديد افكنده و جايگزيني او را يك خطر مي بينند. منتقدان اين تصميم حسني مبارك معتقدند كه دوره انتقال با چالشي عميق روبرو خواهد شد و مبارك در اين تصميم خويش ريسك بزرگي كرده است. ريسك رودررويي با همه آنهايي كه سال ها رنج حبس و شكنجه را به اميد گشوده شدن راه تغيير حاكميت به جان خريده اند. «هشام كاظم» ناشر هفته نامه قاهره تايمز و رئيس سازمان حقوق بشر مصر در گفتاري هر دو وجه از خطرات جانشيني جمال را توصيف كرده است. او مي گويد من سخنراني هاي جمال مبارك را به دقت دنبال كرده ام. او توانايي رهبري كشور بزرگ مصر را ندارد و بايد بگويم كه چيز جديدي در وي وجود ندارد. او يك فرد متوسط است. هشام كاظم سرسختانه براين باور است كه جمال جانشين مناسبي براي حسني مبارك نيست. او مي گويد: مبارك بايد خطرات جايگزيني پسرش به جاي خود را درك كند. اگر او به اين مقام برسد، دوام نخواهد يافت و شايد تنها براي مدت كوتاهي بتواند دوام بياورد اما در نهايت با كودتا روبه رو خواهد شد.

سايت "نجات مصر" وابسته به مخالفان دولت حسني مبارك در مقاله اي ويژه، به نقل از منابع آگاه در نهاد رياست جمهوري مصر اظهار داشت: "بر اساس اطلاعات موثق و غيرقابل خدشه و به دور از هر گونه پيشگويي، "حسني مبارك" قصد دارد كه حكومت را به يكي از اين دو شخص، فرزندش جمال مبارك يا ژنرال عمر سليمان بدهد و گزينه ثالثي در اين ميان مطرح نيست." بنا به اظهارات اين منبع، "مبارك" قصد خود از واگذاري حكومت به "عمر سليمان" را به اطلاع وي مي رساند اما "عمر سليمان" تمايل خود براي جانشيني را به طور مطلق رد مي كند و به "مبارك" پيشنهاد مي كند تا زماني كه وي توانايي باقي ماندن در سمت خود را دارد آن را به فرد ديگري واگذار نكند تا وي نيز مقدمات كار براي حمايت نسل جوان از "جمال مبارك" را فراهم كرده و تلاش خود براي ايفاي نقش بيشتر در اقناع رهبران ارتش در پذيرفتن رياست جمهوري "جمال" را شدت بخشد و نتايج اقدامات را به اطلاع حسني مبارك برساند اما اين پيشنهاد "عمر سليمان" با مخالفت جدي حسني مبارك روبه رو مي شود. وي نيز در پيامي كتبي به "عمر سليمان" بيان مي دارد كه علي رغم اينكه "سوزان مبارك" با تمام وجود از "جمال" جانبداري مي كند اما من ديگر آمادگي لازم براي از دست دادن فرزند ديگري از فرزندانم را ندارم. اين منبع موضع عمر سليمان را چنين تفسير مي كند كه وي در طرح خود جديت چنداني ندارد چرا كه سليمان علاقه اي به رويارويي و درگيري با اين خانواده ندارد.

سخن آخر

در صورت روي كارآمدن جمال با توجه به اينكه وي نفوذ چشمگيري در ميان نظاميان و محبوبيت قابل قبولي در ميان مردم ندارد محتمل است كه براي جلب پشتوانه سياسي و براي دوام و استمرار دولت خود، امتيازاتي به مخالفان از احزاب و گروه هاي سياسي بدهد و با توجه به جو حاكم بر مردم و نخبگان سياسي، فرهنگي و علمي مصر در مخالفت با رژيم صهيونيستي ممكن است اولين و مهمترين امتياز جمال به مخالفان و مردم عقب نشيني اجمالي از مواضع پدرش باشد لذا با در نظر گرفتن اين موارد احتمال آن مي رود كه غرب و رژيم صهيونيستي براي تامين امنيت و ثبات مصر كه رابطه مستقيمي با امنيت رژيم صهيونيستي دارد، به گزينه ديگري چشم دوخته باشند.

اين گزينه مورد نظر آمريكا و رژيم صهيونيستي مي تواند فردي به نام عمر سليمان، رئيس سرويس هاي امنيتي مصر كه در ميان طبقه نظاميان نيز از نفوذ بالايي برخوردار است، باشد. سليمان با توجه به تجربه طولاني در امور امنيتي در صورت بروز هر گونه خطري براي امنيت و ثبات مصر و تهديد آن از سوي معارضين قادر است در زمان انتقال قدرت كه نقطه اميد مخالفان براي تغيير حكومت كنوني مصر است، با حاكم كردن وضعيت فوق العاده و حكومت ترور و وحشت، كمترين امتياز را به مخالفان خود بدهد. مضافا بر اينكه در نگاه غرب و رژيم صهيونيستي وي فرد قابل اعتمادتري نسبت به جمال است چرا كه او سال ها پرونده امنيتي عادي سازي روابط بين اعراب و رژيم صهيونيستي را به عهده داشته و در انجام وظايف خود به نفع رژيم صهيونيستي موفق عمل كرده است.

102112 - 88/05/07

منابع در دفتر موسسه آفران موجود است.