نويسنده: محسن پاك آيين، معاون فرهنگي سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي

 

اهميت قاره آفريقا

از نظر ژئوپليتيك قرار گرفتن آفريقا در بين قاره هاي آسيا و اروپا و وجود چهار آبراه استراتژيك دريايي (كانال سوئز، تنگه جبل الطارق، باب المندب و دماغه اميدنيك) اهميت ويژه اي به اين قاره داده است.

به لحاظ فرهنگي بيش از 55 درصد ازمردم آفريقا مسلمان هستند و به عبارتي مي توان گفت آفريقا تنها قاره اي است كه بيشتر جمعيت آن را مسلمانان تشكيل مي دهند. بنابر آمار منتشر شده رشد جمعيت مسلمانان در آفريقا از بقيه قاره ها سريعتر بوده و رشد اسلام در آفريقا به عنوان يك مكتب، در دهه گذشته، از رشد بقيه مذاهب از جمله مسيحيت بيشتر است.

از نظر مساحت، بزرگترين كشورهاي آفريقايي، كشورهاي مسلمان هستند (سودان و الجزاير) و از نظر جمعيت نيز دو كشور مصر و نيجريه در رده هاي اول و دوم قرار دارند. زبانهاي سنتي آفريقا – نه آن زبانهايي كه از خارج تحميل شده اند (فرانسوي و انگليسي)- بيشتر اسلامي هستند يا ريشه در اسلام دارند. بيش از 200 ميليون نفر از جمعيت آفريقا به عربي كه زبان اول اسلام است صحبت مي كنند. زبان سواحيلي كه در شرق اين قاره متداول است، اختلاطي از زبانهاي فارسي، عربي و تركي مي باشد كه از ممالك اسلامي از جمله ايران (به وسيله شيرازي ها) به اين خطه وارد شده است.

قرابت اديان بومي آفريقا به اسلام نزديكتر از اديان ديگر از جمله مسيحيت است. بوميان اين قاره به يك نيروي ماورايي كه يگانه است معتقدند و اين اعتقاد مانع از نفوذ انديشه مبتني بر تثليث مسيحيت در جامعه آفريقايي است. آنها همچنين به وجود روح، معاد روحاني و جسماني، چند همسري و احترام به والدين در حد پرستش معتقد هستند و با توجه به اين باورها زمينه بالقوه پذيرش اسلام محسوس است و شايد به همين دليل است كه پرفوسور علي مزروعي، آفريقاشناس كنيايي، معتقد است «آفريقا در آينده قاره اسلام خواهد بود.» 

به لحاظ بين المللي مجموعه كشورهاي آفريقايي حدود يك ‌سوم اعضاي سازمان ملل متحد و ديگر نهادهاي وابسته را تشكيل مي دهند. در واقع كشورهاي جهان براي پيشبرد هدفهاي بين المللي خود به آراي اين كشورها نيازمند هستند. براي مثال آراي آنها در تلاش چين جهت جلب همكاريهاي بين المللي كشورهاي آفريقايي در تصاحب كرسي تايوان در شوراي امنيت بسيار مؤثر بود. اندونزي براي حل مسئله تيمور شرقي نياز به آراي اين قاره دارد. كشورهاي مترقي نظير كوبا، چين، كره شمالي و جمهوري اسلامي ايران براي مقابله با فشارهاي سياسي كشورهاي غربي در مجامع بين الملل، به ويژه در كميسيون حقوق بشر، آراي كشورهاي آفريقايي را مهم مي شمارند. شايان ذكر است كه فعاليت هماهنگ اين كشورها در سازمان ملل متحد منجر به استقلال ناميبيا و اضمحلال نژاد پرستي در آفريقاي جنوبي شد. حتي نظام صهيونيستي نيز براي مشروعيت بخشيدن به هدفهاي نامشروع خود اهميت ويژه اي براي نقش كشورهاي آفريقايي در سازمان ملل متحد قائل است. لذا نقش بين المللي كشورهاي آفريقايي همواره در تحولات جهاني موثر بوده است.

برخي از كشورهاي آفريقايي نظير مصر داراي تمدني غني هستند. موسيقي، رقصهاي محلي، مجسمه سازي، نقتشي و آداب و رسوم سنتي اين قاره داراي غناي هنري و جاذبه هاي فولكوريك فراواني است. هنر آفريقايي در سالهاي اخير راه خود را در مدارس علمي مردم شناسي و جامعه شناسي جهان باز كرده است.

در مجموع آفريقا قاره اسلام، تمدن، غناي طبيعي و ظرفيت عظيم اقتصادي است و نمي تواند در سياست خارجي جمهورياسلامي ايران ناديده گرفته شود.

 

سياست خارجي ايران در قبال آفريقا قبل انقلاب

سياست خارجي ايران با آفريقا قبل از پيروزي انقلاب اسلامي، در برقراري و بسط روابط ديپلماتيك با كشورهاي آفريقايي فاقد تقدم بود. تعداد نمايندگي هاي سياسي ايران در اين قاره محدود بود و تبادل هيأتهاي ديپلماتيك رونق زيادي نداشت. در اين دوران، مجموعه معاهدات منعقد شده بين ايران و كشورهاي آفريقايي 60 معاهده بود. در حالي كه در همين مدت تنها با شوروي 85 معاهده منعقد شده بود. به عبارت ديگر تعداد معاهدات منعقد شده با شوروي از كل معاهدات منعقده با قاره آفريقا بيشتر بود.

حكومت پهلوي براي برقراري روابط ديپلماتيك با كشورهاي آفريقايي داراي سه انگيزه بود:

1. علايق شخصي شاه و وجود دوستي بين او و برخي از رهبران آفريقايي

2. همسويي گرايشهاي غرب گرايانه بعضي از كشورهاي آفريقايي با علايق مشابه حكومت پهلوي

3. اهميت استراتژيك كشورهاي آفريقايي.

براي مثال دوستي صميمانه هايله سلاسي امپراتوري اتيوپي با شاه ايران، به ويژه شركت او در جشنهاي دو هزار و پانصد ساله تمدن شاهنشاهي، يكي از علل برقراري و تحكيم روابط دو كشور بود.

روابط با تونس نيز نتيجه دوستي حبيب بورقيبه با محمدرضا پهلوي بود. ارتباط نزديك خاندان سلطنتي ايران با پادشاهان مصر كه منجر به ازدواج فوزيه، دختر ملك فاروق با شاه ايران شد نيز نزديكي بيشتر دو كشور را در پي داشت.

همان گونه كه گفتيم همسويي سياستهاي غرب گرايانه حكومت پهلوي با سياست برخي از كشورهاي آفريقايي از انگيزه هاي برقراري روابط ديپلماتيك بود. حكومت شاه در اين مسير تا آنجا پيش مي رفت كه حتي از قرباني كردن منافع كشور نيز ابا نداشت.

براي نمونه اعزام نيروهاي ايراني به سومالي جهت تقويت اين كشور در مقابل حكومت چپ گراي منگيستو هايله ماريام در اتيوپي كه يك حركت غرب پسندانه بود باعث قطع روابط ديپلماتيك ايران با اتيوپي و كنيا شد و بيشتر كشورهاي آفريقايي را نسبت به حكومت ايران بدبين كرد.

فروش نفت به حكومت نژادپرست آفريقاي جنوبي كه از طرف قدرتهاي غربي حمايت مي شد نيز باعث انزواي ايران در آفريقا به ويژه در بين كشورهاي خط مقدم در جنوب آفريقا شد. در دوران پهلوي روابط ايران و آفريقاي جنوبي از گستردگي خاصي برخوردار بود. اقامت رضا پهلوي بنيانگذار اين سلسله در سالهاي آخر عمر در ژوهانسبورگ و مرگ او در اين شهر نشانگر ميزان اعتماد موجود بين دو دولت بود. دولت ايران همچنين در سهام دو پالايشگاه نفتي آفريقاي جنوبي سهيم بود و همكاري اقتصادي گسترده اي با حكومت پرتوريا داشت.

كنت كائوندا، رئيس جمهور سابق زامبيا نيز چندين بار خاطره اي را براي هيئتهاي ايراني كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي به آن كشور سفر مي كردند تعريف نموده بود. او مي گفت:

«يكي از سياستهاي كشورهاي خط مقدم تماس با كشورهاي دوست آفريقاي جنوبي بود. در اين تماسها سعي مي شد اين كشورها تشويق شوند كه از فروش نفت به حكومت نژاد پرست و ادامه همكاريهاي اقتصادي با آن رژيم اجتناب ورزند. در اين مورد قرار شد نماينده اي نيز به ايران گسيل شود. اين نماينده در جده منتظر ويزاي ايران بود كه مقامات ايراني به او پيغام دادند اگر براي تفريح و سياحت مي خواهد به ايران سفر كند عزيمت او بلامانع است اما اگر قصد مذاكره در خصوص عدم فروش نفت به آفريقاي جنوبي را دارد بهتر است از سفر به ايران منصرف شود.»

اين خاطره نشانگر ميزان تعهد حكومت پهلوي نسبت به پشتيباني از دولت آپارتايد است. گرايشهاي غرب گرايانه حكومت پهلوي در روابط ايران و الجزاير در دوران هواري بومدين نيز خدشه ايجاد كرد. دولت شاه مخالف مواضع مترقي دولت انقلابي الجزاير به ويژه حمايت اين دولت از نهضتهاي آزلاديبخش بود و به رغم ميانجيگري بومدين بين ايران و عراق در ماجراي حاكميت ايران بر اروند رود روابط ايران و الجزاير كماكان كم تحرك باقي ماند.

در دوران حكومت مترقي عبد الناصر در مصر نيز همسويي سياستهاي حكومت پهلوي با غرب موجب سردي روابط فيمابين شد. به دنبال برقراري روابط دوفاكتو بين ايران و اسرائيل، روابط مصر و ايران قطع شد. اما پس از مرگ ناصر و به قدرت رسيدن دولت غرب گراي سادات دو دولت اقدام به تجديد روابط سياسي كردند. در اين دوران روابط دو كشور بسيار گرم بود و سفر سادات به تهران موجب تشكيل كميسيون مشترك همكاريهاي اقتصادي دو كشور گرديد.

موافقت ايران باشركت در برنامه هاي نوسازي پورت سعيد با پرداخت مبلغي معادل 250 ميليون دلار به مصر، تأسيس بانك مشترك ايران و مصر با سرمايه اوليه 20 ميليون دلار، تأسيس شركت كشتيراني مشترك، اعطاي اعتباري به مبلغ 200 ميليون دلار به مصر و اجراي چندين طرح فني - صنعتي با كمك مالي ايران نشانگر عمق روابط دو حكومت غرب گراي ايران و مصر در دوران حاكميت انورسادات بود. پيشتر گفتيم كه يكي از انگيزه هاي اصلي كشور هاي آفريقايي براي برقراري روابط ديپلماتيك با حكومت پهلوي دريافت كمكهاي اقتصادي بود. در اين مورد، مصر موفق شد در دوران انور سادات كمكهاي مالي فراواني از حكومت پهلوي دريافت كند. سنگال نيز از اين كمكها بي بهره نبود.

دوستي نزديك امير عباس هويدا نخست وزير ايران با عبدوديوف نخست وزير سنگال نقش مؤثري در اعطاي كمك به سنگال داشت. در اين دوران هويدا دوبار به سنگال سفر كرد و عبدديوف نيز دوبار به ايران آمد. در 18 خرداد 1353 نيز به دنبال انعقاد يك موافقتنامه مالي، پرداخت كمكهاي مالي ايران به سنگال آغاز شد.

حبيب بورقيبه، وزير امور خارجه وقت تونس نيز در سايه دوستي با اردشير زاهدي داماد شاه و وزير امور خارجه وقت ايران، موفق به دريافت وام از ايران شد.

برخي ديگر از كشورهاي آفريقايي نظير ماداگاسكار نيز به قصد دريافت كمك به ايران نزديك شدند و در نهايت به مقصود خود رسيدند.

 

علت توسعه روابط با كشورهاي آفريقايي در زمان پهلوي

البته در كنار علايق شخصي سران كشورهاي آفريقايي و رهبران ايران، در پاره اي موارد اهميت استراتژيك، اقتصادي و فرهنگي برخي از كشورهاي آفريقايي نيز در بسط و گسترش روابط ايران با اين كشورها مؤثر بوده است

براي نمونه قرار گرفتن مصر در كنار سه قاره سيا، آفريقا و اروپا و مجاورت اين كشور با درياهاي مديترانه و سرخ اهميت ژئوپليتيك ويژه اي براي اين كشور ايجاد كرده بود كه بر اساس آن بيشتر كشورهاي جهان، از جمله دولت ايران متمايل به برقراري و توسعه روابط با قاهره بودند. علقه هاي فرهنگي به ويژه پس از ظهور اسلام و به خصوص پس از به قدرت رسيدن فاطميان در مصر، همواره موجب قرابت فرهنگي دو ملت ايران و مصر بوده و پشتوانه اي براي همكاريهاي سياسي و اقتصادي دو كشور محسوب مي شده است.

تونس نيز به دليل موقعيت جغرافيايي و سياسي خود در شمال آفريقا به ويژه در مجاورت با مديترانه، داراي اهميت ويژه اي است. اگرچه در مقام مقايسه با كشورهاي آفريقايي، مصر از نظر وسعت سي و چهارمين كشور اين قاره به حساب مي آيد، اما به لحاظ موقعيت ژئوپليتيك همواره مورد توجه كشورهاي جهان بوده است، اين نكته هم از ديد سياست گذاران دولت پهلوي دور نمانده بود.

در خصوص آفريقاي جنوبي در كنار همسو بودن سياست خارجي حكومت پهلوي و دولت سفيد پوست پرتوريا در گرايش به جهان غرب، نياز بازار مصرف آفريقاي جنوبي به نفت ايران و موقعيت ژئوپليتيك اين كشور، به ويژه مجاورت با دماغه اميدنيك، از دلايل عمده ايران به تقويت روابط با حكومت پرتوريا بوده است.

در يك جمع بندي جامع بايد گفت كه قاره آفريقا به صورت يك كل جايگاه مهمي در سياست خارجي حكومت پهلوي نداشت و تنها برخي از كشورهاي آن به دليل انگيزه هاي گفته شده در مقاطع معيني روابط صميمانه اي با دولت ايران داشتند و شايد بتوان گفت دوران پهلوي دوران فترت سياست خارجي ايران در آفريقا بوده است.

 

تحول روابط جمهوري اسلامي ايران با آفريقا

روابط جمهوري اسلامي ايران با آفريقا انقلاب اسلامي ايران در سال 1357 (1979)، تحول تازه اي در سياست خارجي ايران ايجاد كرد. سياست گذاران ايران با الهام از تعاليم اسلامي برقراري روابط با كشورهاي جهان سوم از جمله ممالك آفريقايي را در تقدم سياستهاي خود قرار دادند.لذا انگيزه هاي زير باعث تحرك جديد ايران در آفريقا شد:

1. معرفي اسلام به عنوان يك ايدئولوژي الهي و انقلابي كه مي تواند موجب كرامت انسان و پديد آورنده استقلال و عدم وابستگي براي دولتها باشد و معرفي انقلاب اسلامي به عنوان راه رهايي از زير يوغ استعمار و نژادپرستي،

2. مبارزه با حكومت آپارتايد و حمايت از مبارزات ضد نژادپرستي مردم آفريقا، به ويژه جنوب اين قاره،

3. تقويت همكاريهاي جنوب- جنوب در بين كشورهاي غير متعهد از جمله در كشورهاي آفريقايي،

4. بهره برداري‌هاي بين المللي و استفاد از آراي كشورهاي آفريقايي، به ويژه در دوران جنگ ايران و عراق.

5- معرفي اسلام به عنوان يك ايدئولوژي در اين دوره،

مردم ايران كه نتيجه قرنها مبارزه با استبداد داخلي و استعمار خارجي را با پيروزي انقلاب اسلامي كسب كرده بودند، درصدد معرفي اسلام به عنوان ايدئولوژي انقلاب به جهان سوم، به ويژه آفريقا بودند. از سوي ديگر مسلمانان آفريقا و مبارزان اين قاره مشتاقانه درصدد شناخت انقلابي كه از ارزش و تقدس فراواني برخوردار بود، برآمدند.

بدين صورت بود كه ايران و آفريقا به يكديگر توجه نشان دادند. جمهوري اسلامي ايران با اعزام هيئتهاي سياسي و فرهنگي به آفريقا و پذيرش متقابل هيئتهاي آفريقايي ارتباط نزديكي بين مردم خود و آفريقا برقرار كرد. به سرعت نمايندگي هاي سياسي ايران در كشورهاي آفريقايي افزايش يافت و تعداد آنها از 9 به 26 نمايندگي رسيد. تأسيس سفارت در كشورهايي كه جمعيت مسلمان بيشتري داشتند نظير نيجريه، سودان، گينه بوركينافاسو، نيجر، تانزانيا، سيرالئون، اتيوپي، سنگال، موريتاني و ساحل عاج نشانگر گرايش اسلامي سياست خارجي ايران بود. تبادل هيئتهاي تبليغي، فرهنگي، پذيرش طلاب آفريقايي براي آموزش علوم ديني در ايران، اعزام مدرسان معارف اسلامي به آفريقا و تأسيس مدارس علميه در برخي از كشورهاي اين قاره نيز در راستاي تحقق هدفهاي فرهنگي سياست خارجي ايران بود.

 

اقدامات وزارت جهاد كشاورزي در قاره آفريقا

در اجراي سياستهاي بشر دوستانه جمهوري اسلامي ايران در سال 1364 وزارت جهاد سازندگي مأموريت يافت تا در جهت حمايت از مستضعفان آفريقايي و رفع محروميت از جوامع مسلمان فعاليت كند. پس از بازديدهاي مقدماتي و بررسي و مطالعه طرحها، در سال  1366 دفتر همكاريهاي اقتصادي به سرپرستي يك مديركل  و زير نظر مستقيم وزير جهاد سازندگي در دارالسلام (تانزانيا) افتتاح شد. اين دفتر نخستين گامهاي فعاليت خويش را با اجراي چند طرح در قالب يك برنامه توسعه روستايي در يكي از مناطق محروم و مسلمان نشين آغاز كرد.

اجراي اين برنامه كه بر اصل تجربه، حسن عمل و برخوردهاي اسلامي مجريان استوار بود، از سوي رئيس جمهور تانزانيا، علي حسن موويني، ستايش شد. اين اقدام همچنين موجب اشاعه فرهنگ اسلامي در اين كشور گرديد و در ادامه اين سياست، فعاليت هاي مشابه جهاد سازندگي در كشورهاي غنا، سودان و سيرالئون آغاز شد كه تا كنون ادامه دارد.

 

اقدامات فرهنگي در آفريقا

گسترش زبان فارسي از طريق تأسيس يا توسعه كلاسهاي آموزش زبان فارسي در آفريقا نيز از هدفهاي فرهنگي سياست خارجي ايران است. زبان فارسي به عنوان زبان دوم اسلام از ديرباز در برخي از كشورهاي آفريقايي از جمله مصر، تونس، مراكش، آفريقاي جنوبي و … تدريس مي شد و اين زبان از تأثيري كه بر زبان سواحيلي نهاده، حلقه اتصال فرهنگ ايراني با فرهنگ اين كشورها بوده است. واقعيت اينكه تهاجم فرهنگي غرب به آفريقا كه ريشه در تاريخ استعمار دارد، طي دهه هاي اخير شدت يافته و رسانه هاي گروهي اين كشورها عمدتاً مروج و مبلغ فرهنگ غرب هستند. بسياري از متفكران آفريقايي معتقدند كمك به رشد و گسترش فرهنگ اسلامي در اين قاره مي تواند بسياري از تحركات فرهنگي بيگانه را خنثي كند.

 

اقدامات جمهوري اسلامي ايران در قبال روابط كشورهاي آفريقايي با اسراييل

جمهوري اسلامي ايران در كنار توجه به مسائل فرهنگي آفريقا، مردم اين قاره را از مضرات گسترش نفوذ اسرائيل در آفريقا آگاه مي سازد. به عنوان مثال آيت الله خامنه اي، رئيس جمهوري وقت جمهوري اسلامي ايران در اجلاس عدم تعهد هراره طي سخناني اظهار داشت:

«شايد كمتر رژيمي را بتوان يافت كه به اندازه رژيم نژادپرست آفريقاي جنوبي و رژيم صهيونيستي در نظر و عمل شبيه به يكديگر باشند. با توجه به سفر اخير نخست وزير رژيم صهيونيستي به مراكش مايلم در اينجا به ويژه به برادران آفريقايي هشدار دهم كه سياست بسط نفوذ صهيونيسم در آفريقا دنباله طبيعي سياستهاي رژيم نژادپرست است و مآلاً جز به ضرر عظيم كشورهايي كه با صهيونيسم رابطه برقرار كرده اند نخواهد انجاميد.»

اين سخنان مشخص مي سازد كه نوع رابطه كشورهاي آفريقايي با حكومت اسرائيل به طور قطع در نوع روابط جمهوري اسلامي ايران با كشورها تأثير خواهد گذاشت. به همين دليل نيز ايران روابط سياسي خود را با مصر پس از امضاي قرارداد كمپ ديويد به وسيله انور سادات قطع كرد.

 روابط سياسي جمهوري اسلامي ايران و ساحل عاج نيز پس از برقراري روابط اين كشور با اسرائيل قطع شد. همچنين جمهوري اسلامي ايران سطح روابط خود را با زئير به دليل بهبود روابط اين كشور با حكومت صهيونيستي تا سقف كاردار كاهش داد. در سالهاي اخير نيز به رغم مذاكرات به اصطلاح صلح بين اعراب و اسرائيل و خروج از انزواي حكومت صهيونيستي، هنوز جمهوري اسلامي ايران يكي از محورهاي توسعه روابط با كشورهاي آفريقايي را نوع روابط اين كشورها با اسرائيل مي داند. بر اين اساس هنوز روابط سياسي ايران و مصر از سرگرفته نشده است.

تصميم دولت جمهوري اسلامي ايران مبني بر عدم شركت حجت الاسلام هاشمي رفسنجاني رئيس جمهور وقت، در اجلاس سران كنفرانس اسلامي كه در دسامبر 1994 در مراكش برگزار شد نيز در چارچوب سياست ضد صهيونيستي ايران است.

حكومت اسرائيل يكي از هدفهاي حضور خود در آفريقا را تلاش براي انزواي جمهوري اسلامي ايران در اين قاره مي داند. دسايس اين كشور در كشورهاي جنوب و شرق آفريقا كه نهايتاً منجر به قطع رابطه جمهوري اسلامي ايران و زامبيا شد در چارچوب اين سياست قرار دارد.

 

مبارزات ضد آپارتايد در آفريقا و حمايت جمهوري اسلامي ايران

سياست خارجي ايران و مبارزات ضد آپارتايد حمايت جمهوري اسلامي ايران از مبارزات ضد آپارتايدي مردم جنوب آفريقا وجهه مردمي خاصي به اين كشور در قاره آفريقا بخشيد. در اين راستا نمايندگي آفريقاي جنوبي در تهران تعطيل و سفارت جنبش آزاديبخش سواپو كه براي استقلال ناميبيا مبارزه مي‌كرد، در تهران افتتاح شد. فروش نفت به آفريقاي جنوبي قطع شد و نمايندگي هاي ديپلماتيك ايران در كشورهاي خط مقدم يكي پس از ديگري تأسيس گرديد. به علاوه، اوج حمايت دولت ايران از مبارزات مردم جنوب آفريقا در سفر حضرت آيت الله خامنه اي، رئيس جمهوري وقت ايران به جنوب آفريقا متجلي شد.

نطق آيت الله خامنه اي در اجلاس غير متعهدها، در واقع ترسيم كننده سياست خارجي ايران در بخش عظيمي از آفريقا بود. ايشان براي نشان دادن اهميتي كه جمهوري اسلامي ايران براي مسائل جنوب آفريقا قائل است در سخنان خود و در ملاقات با سران رؤساي ساير كشورها بر اهميت اين موضوع تأكيد بسياري كردند. براي مثال در يكي از گفتگوها اظهار داشتند:

«اين اجلاس در جنوب آفريقا تشكيل شده است و آفريقاي جنوبي يكي از مهمترين مسائل منطقه است. اگر اين اجلاس در مورد اين مسئله مهم موضعي عملي اتخاذ نكند، ضعف خود را نشان داده است.»

در جهت همين اقدامات بود كه طرح سه ماده اي جمهوري اسلامي ايران براي مبارزه با حكومت آفريقاي جنوبي ارائه شد و مورد استقبال قرار گرفت.مواد اين طرح از اين قرار بود:

1.تشكيل صندوقي كه هر كشور عضو، در حد توان مالي، الزاماًمبلغي را براي كمك به مبارزان در سرزمينهاي اشغالي درجنوب آفريقا بپردازد،

2.بي نياز كردن زامبيا و زيمبابوه در مورد استفاده از راههاي آفريقاي جنوبي، از طريق ترميم و فعال كردن بندرها و راههاي موزامبيك،

3.كمك به تأمين نيرو و سلاح براي جلوگيري از تعرضات آفريقاي جنوبي به كشورهاي خط مقدم جبهه.

رابرت موگابه رئيس جمهور زيمبابوه و رئيس وقت اجلاس غيرمتعهدها، در استقبال از طرح ايران گفت:

«اين مؤثرترين و جدي ترين پيشنهادي است كه به من ارائه كرده اند. درست است كه يك قطعنامه عليه آفريقاي جنوبي و محكوم كردن حكومت آپارتايد وجود خواهد داشت، ولي پشتيباني از ناميبيا و كشورهاي خط مقدم به طور نظري مطرح است و جناب عالي ما را به مرحله عملي نزديك كرده ايد.»

در مورد بند اول و دوم پيشنهاد ايران تصميم گرفته شد كه اقداماتي صورت گيرد. همچنين پيشنهاد شد كه جوليوس نايرره به سمت رئيس صندوق انتخاب شود. به علاوه، در مورد فعال كردن بندرها و راههاي موزامبيك، كميته اي با شركت ايران تشكيل شد.

رئيس جمهور وقت ايران همچنين در سخنراني مبسوط خود در اين اجلاس در خصوص اهميت آفريقا اظهار داشتند:

«خواست و انتظار طبيعي همه ما اين است كه جنبش در اين دوره، هم خود را مصروف حل مشكلات آفريقا گرداند. منافع ما به هم پيوسته است. جهان سوم اندامي است كه حيات مستقل اعضاي آن قابل تصور نيست. حفظ حيات اعضاي مؤثري همچون آفريقا، البته براي ما اولويت دارد. اين تجمع براي آفريقا به عنوان بزرگترين قرباني سياستهاي استكباري و براي جنوب آفريقا به عنوان بزرگترين قرباني نژادپرستي و براي مردم زيمبابوه كه عليرغم شرايط نامطلوب اقتصادي حاكم بر قاره، با تامين نيازهاي مادي و معنوي اين اجلا  ،سخاوت بزرگي از خود نشان داده اند، حائز اهميت است.» ايشان در قسمت ديگري از سخنان خود مشكل آفريقاي جنوبي را نه تنها يك مشكل آفريقايي، بلكه يك معضل جهاني توصيف كرده اند و با تأكيد بر لزوم قطع كمكهاي آمريكا و برخي از كشورهاي اروپايي به حكومت پرتوريا سياست ايران در قبال اين موضوع را با عبارات زير تشريح نمودند:

«جمهوري اسلامي ايران به عنوان يك وظيفه اسلامي و ملي و نيز يك وظيفه بين المللي نه تنها قطع صدور نفت، بلكه تحريمي كامل و همه جانبه را عليه حكومت پرتوريا اعمال داشته و تلاش كرده است كه حداكثر توان و امكانات خود را در راه نابودي نژادپرستي، استقلال ناميبيا و كمك به سركوبي تجاوز به كشورهاي خط مقدم به كار گيرد. آفريقاي جنوبي دير يا زود، به كمك كا يا بدون آن به اكثريت سياه تعلق خواهد گرفت. ما نه به خاطر آنها، بلكه به منظور حفظ انسانيتمان به اداي سهم خود در اين راه موظفيم.»

آيت الله خامنه اي بر لزوم برقراري روابط سياسي با سواپو به عنوان نهضت آزاديبخش ناميبيا تأكيد كردند و گفتند: «انجام اين اقدام از جانب همه كشورهاي غير متعهد كمترين اداي وظيفه ماست.»

بر اين اساس، جمهوري اسلامي ايران تا استقلال كامل ناميبيا از مبارزات مردم اين كشور حمايت كرد. هنگام برپايي انتخابات، به عنوان ناظر هيئتي را به ناميبيا گسيل داشت و بلافاصله پس از استقلال، با اين كشور روابط ديپلماتيك در سطح سفير برقرار نمود.

در مورد آفريقاي جنوبي نيز سفر نلسون ماندلا، رئيس كنگره ملي افرقا و انزو دبير كل اين كنگره نقطه عطفي در سياست خارجي ايران محسوب مي شود.

ماندلا در ايران با مقامات عالي كشور از جمله مقام رهبري ملاقات كرد و از كمكهاي جمهوري اسلامي ايران بهره مند شد.پس از اضمحلال آپارتايد و حاكميت دولت غير نژادي در آفريقاي جنوبي، جمهوري اسلامي ايران روابط خود را با اين كشور به سطح سفير ارتقا داد.

 

سياست خارجي ايران و مسائل اقتصادي در آفريقا

قاره آفريقاداراي استعداد بالقوه قابل توجهي براي فعاليت هاي اقتصادي است كه براي برخي از كشورها، به ويژه جمهوري اسلامي ايران، آن گونه كه ضرورت دارد، شناخته شده نيست. وجود 187 ميليون هكتار زمين قابل كشت، 15 درصد ازجنگلهاي جهان و 25 درصد از مراتع دنيا در اين قاره مؤيد اين نظريه است. اين قاره 15 درصد از كل جمعيت جهان را دربر گرفته و در بخش كشاورزي 65 درصد از نيروي كار جهان را دارا است. 

از سوي ديگر، تحولات نظام بين المللي كه با فروپاشي ابرقدرت شرق و كاهش تمايل غرب به حضور اقتصادي فعال درآفريقا توأم بود، باعث نوميدي كشورهاي آفريقايي نسبت به دريافت كمك اقتصادي از غرب و توجه به همكاريهاي بين قاره اي شده است.

اين كشورها تأسيس و تقويت اتحاديه هاي اقتصادي و اتكا به منابع درون قاره اي را ابزار اصلي همكاريهاي اقتصادي مي دانند و درصدد ايجاد ارتباط بين اتحاديه هاي اقتصادي آفريقا و اتحاديه هاي مشابه در ديگر مناطق جهان يا به عبارتي تقويت همكاريهاي جنوب - جنوب هستند.

سياست خارجي ايران تا قبل از فروپاشي شوروي نگرشي سياسي - بين المللي به آفريقا داشت، اما در سالهاي اخير، به ويژه در دوران بازسازي كه توسعه صادرات از هدفهاي اصلي نظام مي‌باشد، نگاه اقتصادي به آفريقا نيز اهميت يافته است.

به عبارت ديگر مي توان گفت تفوق ديپلماسي اقتصادي بر ديپلماسي سياسي در كشورهاي آفريقا، حضور فرهنگي و سياسي كشورهاي ديگر در اين قاره را رهين ميزان همكاريهاي اقتصادي ساخته است. از سوي ديگر همگوني توليدات صنعتي ايران با نيازهاي مردم آفريقا و تناسب قيمت اين توليدات كه آنها را قابل رقابت با محصولات ديگر كشورها ساخته است نيز مي تواند علت مضاعف نگرش اقتصادي ايران به آفريقا باشد.

نظام بازرگاني خارجي در بيشتر كشورهاي آفريقايي، بجز درمورد صادرات كالاهاي اساسي كشاورزي يا معدني كه منابع عمده درآمد ارزي اين كشورها به شمار مي رود و نيز واردات كالاهاي دفاعي و ملزومات مورد نياز براي طرحهاي عمراني و نظامي، در حيطه عمل بخش خصوصي است. طي چند سال اخير در نتيجه تقويت خصوصي سازي فعاليتهاي اقتصادي، عمليات بازرگاني خارجي نيز تسهيل شده و موانع تعرفه اي و غير تعرفه اي تقليل يافته و جريان ورود و خروج كالا و ضوابط اجرايي آن براي بخش بازرگاني ساده تر شده است. اين شرايط باعث روي آوردن بخش خصوصي ايران به قاره آفريقا، به ويژه بخش جنوب صحرا شده است. سفر هيئتهاي متعدد از بخش بازرگاني خصوصي به آفريقا و شركت تاجران ايراني در نمايشگاههاي تجاري كشورهاي كنيا، زامبيا، گينه، زيمبابوه، مراكش، موزامبيك، نيجريه و غيره نشانگر توجه بيشتر به ظرفيتهاي اقتصادي آفريقاست. به اعتراف هيئتهاي اعزامي، آنچه در آفريقا ديده اند با تصور ذهني قبلي آنها بسيار متفاوت بوده است. آنها به جاي بيابانهاي گرم و خشك و انسانهاي قحطي زده، شهرهاي سرسبز، منابع عظيم طبيعي، اراضي وسيع مسطح، وفور نزولات آسماني، شرايط مناسب تجاري و نيروي كار ارزان را مشاهده كرده اند.

در مورد همكاري بين دولتها نيز سرمايه گذاري هايي بر روي طرحهاي مشترك نظير اكتشاف و استخراج بوكسيت در گينه كوناكري و تأمين نفت مورد نياز برخي از كشورهاي آفريقايي قابل ذكر است. ارتباط با آبهاي آزاد و وجود ذخاير ماهي در بسياري از كشورهاي آفريقايي، زمينه مساعد را براي فعاليت امور ماهيگيري فراهم كرده است. هم اكنون همكاري مشترك شيلات ايران با كشورهاي سودان، ناميبيا، موزامبيك، تانزانيا، اتيوپي، كنيا، مراكش، سنگال، گينه، سيرالئون، غنا، نيجريه، كامرون و گابن آغاز شده يا در دست بررسي است.

 

فوايد ارتباط با آفريقا براي جمهوري اسلامي  ايران

امكانات بالقوه آفريقا مي تواند در آينده بخشي ازنيازهاي وارداتي جمهوري اسلامي ايران را تأمين كند. بسياري از كالاهاي مورد نياز را مي توان ارزانتر از مشابه آن خريداري كرد. اين عمل كار را براي صادرات آسانتر مي سازد. واردات چوب، كاغذ و خمير كاغذ ازگابن، گوشت گاو از بوتسوانا و اتيوپي، پنبه از مصر، تانزانيا، مالاوي، بروندي و رواندا، نخود و سير و چاي و قهوه از اوگاندا و كنيا و مواد شيميايي و آهن آلات از آفريقاي جنوبي مي تواند مورد توجه واردكنندگان ايراني باشد.

بديهي است تجارت با آفريقا نيازمند پشتيباني ترويجي و خدمات اطلاعاتي مركز توسعه صادرات ايران، حمايت صندوق ضمانت صادرات، دريافت اطلاعات مناسب از نمايندگي هاي سياسي، ايجاد تسهيلات هواپيمايي و كشتيراني و حمايتهاي مشابه است. نقش رسانه هاي جمعي براي معرفي واقعيات آفريقا و اعزام هيئتهاي تحقيقاتي براي مطالعه بر روي بازار اين قاره در تحقق هدفهاي سياست خارجي ايران بسيار مهم است.

حضرت آيت الله خامنه اي كه خط دهنده اصلي سياست خارجي كشور در دوران رياست جمهوري و در اجلاس عدم تعهد (هراره) بودند، خط مشي جمهوري اسلامي را در زمينه تقويت همكاريهاي جنوب- جنوب چنين ترسيم كرده اند:

«عليرغم گذشت يك دهه از طرح نظام نوين اقتصاد بين المللي و برخي خوشبيني هايي كه در زمينه مذاكرات شمال-جنوب وجود داشته، در عمل ثابت شده كه توفيق اين مذاكرات در گرو اعطاي امتيازات متعدد، به ويژه سياسي، به شمال است. همان طور كه در اجلاس ويژه مجمع عمومي اخير سازمان ملل روشن گرديد، غرب صريحاً در قبال كمكهاي اقتصادي به آفريقا، اجازه مداخله در نظام سياسي و اقتصادي كشورها را طلب كرده است.

جنوب، در شرايط فعلي در مقابل سياستهاي بحران‌زاي جهاني مسلح نيست. ما بايد راه مستقل خود را طي كنيم و در مقابل فشارهاي اقتصادي مقطعي منعطف نشويم. جمهوري اسلامي ايران به سهم خود در اين جهت گامهايي برداشته است. اميدواريم اين اجلاس به طور جدي به كشف راههاي مؤثر توسعه همكاري جنوب-جنوب همت گمارد».  در يك نتيجه گيري كلي براي حضور فعال در آفريقا بايد نخست اراده سياسي نظام بر اين امر مبتني شود. پس از اين مرحله است كه موانع و مشكلات ذكر شده به صورت جدي مورد بررسي و چاره جويي قرار خواهد گرفت. نقش بين المللي آفريقا در سياست خارجي ايران آفريقا داراي 54 كشور مستقل است كه همگي در سازمان ملل متحد و ديگر ارگانهاي بين المللي عضويت دارند. در واقع نزديك به يك سوم اعضاي سازمان ملل را كشورهاي آفريقايي تشكيل مي دهند. به عبارت ديگر كشورهاي جهان براي پيشبرد هدفهاي بين المللي خود به آراي كشورهاي آفريقايي نياز دارند.

همان گونه كه در مقدمه اشاره كرديم، چين براي اخراج تايوان از سازمان ملل متحد با جلب آراي كشورهاي اين قاره موفق شد. اندونزي براي حل مسئله تيمور شرقي از آراي كشورهاي آفريقايي سود جست.

كشورهاي مترقي نظير كوبا، چين، كره شمالي و جمهوري اسلامي ايران در مقابله با فشارهاي كشورهاي غربي در كميسيون حقوق بشر آراي كشورهاي آفريقايي را مهم مي شمارند. حتي حكومت صهيونيستي نيز براي نيل به اهداف بين المللي خود جايگاه ويژه اي براي كشورهاي آفريقايي قائل است.

سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران نيز براي نقش بين المللي قاره آفريقا اهميت قائل است چرا كه جدا از عضويت كليه كشورهاي اين قاره در سازمان ملل، بسياري از آنها در جنبش عدم تعهد، كنفرانس اسلامي، اوپك و ديگر نهادهاي مؤثر بين المللي عضويت دارند. در دوران جنگ هشت ساله ايران و عراق، به ويژه پس از پذيرش قطعنامه 598 از سوي دوكشور، كشورهاي آفريقايي اهميت مضاعفي در سياست خارجي ايران پيدا كردند. در اين دوران جمهوري اسلامي ايران براي معرفي عراق به عنوان آغازگر جنگ و وادار كردن اين كشور به رعايت مقررات بين المللي نظير عدم استفاده از سلاح شيميايي و بمباران مناطق مسكوني، پايبندي به مفاد قطعنامه 598 و آزادي اسيران جنگي نياز به حمايت جامعه بين الملل داشت و اعزام هيئتهاي متعدد به آفريقا جهت توجيه و جلب نظر سران اين كشورها در راستاي هدفهاي سياست خارجي ايران بود.

به طور اصولي، اشاعه سياست عدم تعهد بدليل همخواني با سياست«نه شرقي، نه غربي» براي جمهوري اسلامي ايران اهميت استراتژيك داشت. به خصوص با توجه به اينكه بيشتر كشورهاي آفريقايي طعم مبارزه با استعمار را چشيده و از دولتهاي استعمارگر صدمه ديده اند، انجام فعاليتهاي مشترك بين المللي بين ايران و اين كشورها در تقدم ويژه قرار داشت. براي مثال در خصوص آزادي فلسطين كه يكي از هدفهاي آرماني نظام جمهوري اسلامي ايران است، كشورهاي آفريقايي بيشترين همكاري و مناسب ترين آرا در مقاطع مختلف با نمايندگان ايران داشته اند. در كميسيون حقوق بشر، آنگاه كه كشورهاي غربي با اغراض سياسي قصد اعمال فشار بر ايران را داشتند نيز اغلب آراي كشورهاي آفريقايي به كمك جمهوري اسلامي آمده است.

با توجه به مراتب فوق بايد گفت همكاري متقابل ايران و كشورهاي آفريقايي در سطح بين الملل همواره يكي از هدفهاي سياست خارجي ايران در آفريقا محسوب شده است.

 

نتيجه

آغاز دوران پس از جنگ سرد، شروع دوران جديدي براي آفريقانيز بود. دوراني كه به خاتمه منازعات منطقه اي، استقلال ناميبيا و اضمحلال نظام آپارتايد منجر شد و آينده اي توأم با همكاري و ثبات را براي كشورهاي اين قاره نويد داد. در اين برهه، نقش كشورهاي آفريقايي در روابط خارجي جمهوري اسلامي ايران افزايش يافته است و تعيين يك استراتژي عملي و دراز مدت در قبال كشورهاي اين قاره وظيفه اصلي سياست گذاران ايراني، به خصوص در وزارت امور خارجه، مي باشد. ما در زمينه گسترش روابط با آفريقا نيازمند تعيين خط مشي و روش اجرايي در زمينه هاي سياسي، اقتصادي و فرهنگي هستيم. تا كنون نگرش سياست خارجي به آفريقا، گسترش روابط از طريق كمكهاي اقتصادي بوده است. در آينده، اين روش نبايد به عنوان تنها روش موجود تلقي شود. نياز آفريقا به كمكهاي مالي و اقتصادي نبايد تنها عامل مشوق براي گسترش روابط باشد، اگرچه اين نكته نبايد به معناي نفي همه جانبه ضرورت اعطاي برخي كمكهاي بشردوستانه نيز تلقي شود. ما در آفريقا بايد به دنبال نوعي همكاري اقتصادي باشيم، به نحوي كه اين همكاري در عين سودمندي براي ايران، روند توسعه اقتصادي در كشورهاي آفريقايي را نيز تسريع كند. همكاري مشترك ايران و گينه در زمينه استخراج بوكسيت مي تواند الگوي خوبي براي اين نوع همكاري باشد.

ايجاد تحول اساسي در شيوه تبليغات داخلي و خارجي درباره آفريقا ضرورت دارد. دست اندركاران سياست خارجي قبل از هر چيز بايد باورهاي فرهنگي و اقتصادي خود را در مسير آفرينش زمينه هاي ارتباط طبيعي با آفريقا بارور كند. جامعه ايران متأسفانه هنوز متأثر از تبليغات منفي غرب در مورد آفريقاست و تا اين تبليغات خاتمه نيابد، در زمينه ارتباط با جامعه آفريقايي دچار مشكلات جدي خواهيم بود. در اين زمينه، نقش رسانه هاي گروهي و مديران مطبوعات بسيار اهميت دارد. از سوي ديگر، مردم و دولتهاي آفريقايي شاهد تبليغات گسترده استكبار جهاني عليه روابط جمهوري اسلامي ايران با آفريقاست.براي مبارزه با اين تبليغات بايد صداقت خود را در گسترش روابط با آفريقا نشان دهيم. ارائه الگوهاي مناسب براي حل مشكلات اجتماعي-فرهنگي و اقتصادي و همكاري براي توسعه كشورهاي اين قاره يكي از مهمترين اقدامات ما مي تواند باشد.

تكيه بر اسلام به عنوان دين حامي مظلومان، زمينه ساز گسترش روابط اعتقادي و انساني بين مردم ايران و اين قاره است.بحرانهاي امروز آفريقا كه نتيجه فقر فرهنگي بوده و ريشه در ميراث استعمار دارد،زمينه معرفي اسلام به اين قاره را فراهم كرده است.اسلام راه برقراري عدالت اجتماعي را نشان مي دهد،چيزي كه هم اكنون مردم آفريقا به آن نيازدارند.

شناخت سياستهاي دشمنان انقلاب اسلامي،به ويژه اسرائيل،و به خصوص سياست آنها در راستاي انزواي ايران در آفريقا ضرورت دارد. رژيم صهيونيستي براي حضور بيشتر در اين قاره نياز به تضعيف موقعيت ايران دارد. سياست خارجي ايران بايد به گونه اي براي خنثي كردن اين دسايس برنامه ريزي كند. تبادل هيئتهاي سياسي، افزايش همكاريهاي بين المللي، شناخت متقابل فرهنگي و انجام فعاليتهاي اقتصادي اگر با يك برنامه ريزي صحيح صورت پذيرد، باعث استحكام موقعيت جمهوري اسلامي ايران در آفريقا و تحقق يكي از هدفهاي سياست خارجي ايران اسلامي خواهد بود.

 

كتابنامه

1. احمد چمنكار، كتاب سبز آفريقاي جنوبي، (تهران:مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1373).

2. اسناد و گزارشهاي موجود در وزارت امور خارجه.

3. بحثهايي در سياست خارجي، (تهران: دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، 1372).

4. «جهاد سازندگي در آفريقا»، ويژه نامه جهاد سازندگي، (تهران:دفتر همكاري‌هاي اقتصادي، 1367).

5. ذوالفقار اميرشاهي، كتاب سبز تونس، (تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1373).

6. سيد مهدي تكيه اي، كتاب سبز مصر، رساله ارتقاي مقام.

7. فصلنامه مطالعات آفريقا، سال اول، شماره يك، (تابستان1373).

8.گزارش سمينار 5، (تهران:مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، 1372).

9. مجموعه مقالات سمينار آفريقا، (تهران: مؤسسه چاپ وانتشارات وزارت امور خارجه، 1372).

10. معاهدات دو جانبه ايران با ساير دول، (تهران: دفترمطالعات سياسي و بين المللي، 1367).

11.ناصر ثقفي عامري، استراتژي و تحولات ژئوپليتيك پس ازدوران جنگ سرد، (تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، 1373).