مقدمه

«برخلاف تصوري كه امروزه در جهان درباره آفريقا وجود دارد، اين واقعيت را بايد پذيرفت كه اين قاره داراي ظرفيت‌ها و فرصت‌هاي فراواني براي توسعه مي‌باشد. در واقع آفريقا فقير نبوده، بلكه اين مظلوميت ميراث شوم استعمارگراني است كه هنوز براي تسلط بر سرنوشت ديگر ملت‌ها و تاراج منابع مادي و معنوي آن ها از هيچ اقدام و توطئه‌اي دريغ نمي‌كنند. ما در پي آنيم كه با همكاري و همراهي تمامي كشورهاي آفريقايي، آثار ظلمي را كه ديگران به آفريقا روا داشته‌اند، از چهره اين قاره بزدائيم.»

اين جملات بخشي از صحبت هاي متكي وزير امور خارجه كشورمان در مراسم افتتاحيه هم انديشي ايران و آفريقا در تهران است. به راستي چرا ما بايد از اين تعداد آفريقايي در كشورمان پذيرايي كنيم و با آغوشي اينچنين باز، آن ها را در جمع خود بپذيريم؟

اين نوشته به صورتي گذرا در پي دادن پاسخي مختصر به سوالاتي از اين قبيل است كه براي نيل به اين هدف آن را در دو حوزه ضرورت برگزاري چنين نشست هايي از طريق نشان دادن اهميت آفريقا در صحنه بين الملل و آفت ها و اولويت هاي اقدام در آفريقا بررسي مي كند.

چرا آفريقا؟

1) شايد يكي از ملاك هاي مهم يا غيرمهم بودن كارها اين باشد كه ببينيم ديگران چقدر به اين كار اهميت مي دهند. درباره آفريقا و حضور ساير كشورها در اين قاره و فعاليت هاي اخيرشان در كشورهاي آن چندين همايش مشابه آنچه در تهران رخ داد در ماه هاي اخير اتفاق افتاد. در زير به برخي از آنها اشاره مي كنيم:

•آمريكا: امريكايي ها در آفريقا مانند همه جاي دنيا حضوري فعال دارند و براي نيل به اهداف خود همايش ها و كنفرانس هاي متعددي را برگزار مي كنند. به عنوان نمونه مي توان به "همايش رهبران جوان آفريقا" در امريكا اشاره كرد كه در آن 120 تن از جوانان آينده دار از از نهاد هاي غير دولتي و خصوصي 45 كشور آفريقايي در واشنگتن گرد آمده و سه روز مهمان امريكايي ها بودند و با باراك اوباما نيز ديدار صميمانه اي داشتند. اين يكي از بيشمار فعاليت هايي است كه امريكايي ها در قاره آفريقا انجام داده اند.

همايش رهبران جوان آفريقا در امريكا

توجه به بخش هايي از صحبت هاي باراك اوباما در اولين سفر آفريقايي او به كشور غنا حايز اهميت مي باشد: "من آفريقا را به عنوان يكي از پايه هاي اساسي در روابط جهان به هم پيوسته كنوني مي دانم، آفريقا يك شريك مطمئن براي امريكا در ساختن آينده اي خوب براي فرزندان مان مي باشد. همكاري ميان دو طرف بايستي همراه با مسووليت پذيري و احترام متقابل باشد. "

•تركيه: رهبران تركيه سال 2005 ميلادي را "سال آفريقا" ناميدند و از اين سال فعاليت هاي بيشماري كه در اين قاره داشتند را سرعتي مضاعف بخشيدند. "رجب طيب اردوغان" اولين رييس دولت ترك بود كه با سفر به اتيوپي و آفريقاي جنوبي، ديداري رسمي از كشوري در زير خط استوا در قاره آفريقا انجام داد. ديرزماني از اين ديدار نگذشت كه تركيه به عنوان عضو ناظر اتحاديه آفريقا پذيرفته شد.

در سال 2008 ميلادي كنفدراسيون بازرگانان و صنعت گران ترك (TUSKON) ميزبان مجمع تجارت خارجي تركيه-آفريقا بود كه در آن حدود هزار تن از رهبران تجارت از سراسر قاره در استانبول گرد هم جمع شدند و درباره زمينه هاي گسترش حضور تركيه در آفريقا تبادل نظر نمودند.

در همين سال بود كه اجلاس همكاري تركيه-آفريقا به ميزباني رئيس جمهور "عبدالله گل" در استانبول برگزار شد. در اين اجلاس نمايندگان 50 كشور از 53 كشور قاره آفريقا شركت كردند كه شش رئيس جمهور، شش نخست وزير و پنج معاون اول رئيس جمهور، در ميان آن ها ديده مي شدند و تنها كشورهاي لسوتو، موزامبيك و سوازيلند در اين اجلاس شركت نكردند.

اجلاس همكاري تركيه-آفريقا

همه اين ها هم بخشي از خيز بلند تركيه براي حضوري فعال در آفريقاست.

•برزيل: اين كشور امروزه يازدهمين اقتصاد برتر دنياست كه مبادلات تجاري ساليانه اش با قاره آفريقا در دوران تصدي لولا داسيلوا به بيش از چهار برابر ميزان اوليه آن در سال 2003 ميلادي رسيده و از رقمي در حدود 6 ميليارد دلار در سال اول به رقمي در حدود 25 ميليارد دلار (يك چهارم حجم مبادلات ساليانه چين با قاره آفريقا) در اواخر سال 2009 ميلادي ترقي كرده است. اين در حالي است كه ميزان صادرات برزيل در سال ابتدايي تنها 2.7 ميليارد دلار بود، ولي امروز اين رقم 8.7 ميليارد دلار شده است.

لولا داسيلوا رئيس جمهور برزيل در اجلاس اكواس

برزيل - كه تعداد زيادي از جمعيتش، ريشه در برده هاي آفريقايي كه به اين كشور آورده شده بودند، دارند - پس از نيجريه دومين كشور از نظر تعداد سياهان ساكن در آن است كه 76 ميليون نفر از جمعيت 190 ميليوني آن را سياه پوستان تشكيل مي دهند.

تعداد سفارت خانه هاي برزيل در قاره آفريقا نيز به دو برابر ميزان اوليه خود در سال 2003 ميلادي رسيده و هم اكنون برزيل در 34 كشور آفريقايي سفارت خانه فعال دارد. داسيلوا در مدت هشت سال تصدي مقام رياست جمهوري برزيل بيش از ده بار به قاره آفريقا سفر نموده و در اين سفرها از 27 كشور ديدار به عمل آورده است.

•فرانسه: فرانسه تا ابتداي سال جاري، 24 بار سران كشورهاي آفريقايي را در كشور خود دور هم جمع نموده و راه هاي گسترش فعاليت خود را در اين كشورها را بررسي و به دنبال افزايش نفوذ خود در اين كشورها مي باشد. خردادماه سال جاري نيز بيست و پنجمين اجلاس سران كشور هاي آفريقايي و دولت فرانسه در شهر نيس برگزار شد. در اين اجلاس قريب به 800 هيئت نمايندگي از 40 كشور آفريقايي و همچنين 80 مقام بازرگاني از فرانسه و 150 مقام بازرگاني از كشور هاي آفريقايي به گفتگو نشستند.

•انگلستان نيز كه تا پنجاه سال پيش نيمي از اين قاره را در چنگ خود داشت، با خروج اجباري از اين كشورها جامعه كشورهاي مشترك المنافع را تاسيس نموده و هر سال بارها مسوولان مختلف كشورهاي مستعمره سابق خود را گرد آورده، سياست هاي خود را در پوششي زيبا توأم با انتقال حس استقلال به اين كشورها ديكته مي نمايد و از اين طريق نفوذ و سلطه خود را بر بسياري از كشورهاي آفريقايي حفظ نموده است.

ناگفته نماند از موفقيت هاي انگلستان در اين جامعه، جذب كشورهاي جديد كه در آن ها سابقه استعماري نداشته است به اين جامعه بوده كه از نمونه هاي آن مي توان به كشور روآندا اشاره كرد كه اخيراً به عضويت آن درآمده است.

•چين: آبان ماه سال 1388، شرم الشيخ مصر شاهد اجلاس همكاري هاي اقتصادي چين با قاره آفريقا بود. در اين اجلاس نخست وزير چين به همراه تعدادي از سران آفريقا به مدت دو روز به رايزني پرداختند. چين كه نهاد همكاري اقتصادي آفريقا و چين (FOCAC) را از سال 2000 ميلادي به منظور توسعه نفوذ سياسي و اقتصادي خود در قاره افريقا ايجاد نموده، توانست در حدود 40 كشور آفريقايي را به همكاري با آن جذب و اين نهاد را به مهم ترين فاكتور همكاري اقتصادي و تجاري مابين چين و آفريقا در سال هاي اخير بدل كند. از اقدامات جالب توجه اين كشور در مبادلات تجاريش با آفريقا اين كه، اين كشور شصت درصد صادرات 26 کشور فقیر آفریقایی به پکن را مشمول معافیت از پرداخت تعرفه گمرکی قرار داده و قصد دارد تا سه سال آینده نود و پنج درصد از صادرات کشورهای فقیر آفریقایی به این کشور را که با آن ها روابط دیپلماتیک دارد از پرداخت تعرفه گمرکی معاف کند.

•اتحاديه آفريقا، روسيه، كانادا، هند و بسياري كشورهاي ديگر نيز براي اين كه از قافله عقب نمانند، نگاه هايي جدي به اين قاره معطوف نموده و تلاش هاي گسترده اي را به نمايش گذاشته اند.

2) ديگر فاكتوري كه ما را به اهميت برگزاري چنين اجلاسي رهنمون مي كند نگاهي گذرا به ظرفيت هاي اين قاره است.

آفريقا دومين قاره بزرگ جهان و مجموعه اي از 54 كشور مستقل است كه بسياري از منابع مهم انرژي و صنعتي دنيا را در خود جاي داده است. بر اساس برآوردهاي بين المللي، 15 درصد خشكي هاي جهان، 96 درصد الماس جهان، 90 درصد كروم، 85 درصد پلاتين، 50 درصد كبالت، 55 درصد منگنز، 40 درصد بوكسيت، 13 درصد مس، 50 درصد فسفات، 65 درصد طلا و 30 درصد توريوم و اورانيوم جهان در اين قاره قرار دارد.

از يك و نيم ميليارد مسلمان جهان حدود يك سوم يعني قريب به پانصد ميليون نفر آنها در اين قاره زندگي مي كنند. همه اين ها تنها بخشي از ظرفيت هاي اين قاره است. به اين ارقام مي توان ظرفيت بالاي كشاورزي در اين قاره را نيز مورد توجه قرار داد. اين قاره با دارا بودن 187 ميليون هكتار اراضي قابل كشت، حدود 14 درصد از كل اراضي قابل كشت دنيا را در اختيار دارد و اين در حالي است كه بسياري از مردم اين قاره دچار فقر غذايي و سوء تغذيه مي باشند.

در حوزه سياسي نيز، آفريقا زمينه هاي مساعدي براي همكاري هاي دوجانبه جهت گسترش نقش آفريني در نظام بين الملل همسو با منافع جمهوري اسلامي ايران و دفع نمودن آثار تحريم هاي شوراي امنيت عليه كشورمان و رد ادعاي منزوي بودن كشورمان در جهان را داراست.

ملزومات حضور در آفريقا

توجه به دو مقدمه فوق، شايد بتواند تاحدودي ضرورت برگزاري اين هم انديشي را روشن نمايد. اما آيا بهره برداري از همه ظرفيت هاي اين قاره و جا نماندن در رقابت فشرده با قدرت هاي بزرگ جهاني به صرف برگزاري يك جلسه در اين سطح از شركت كنندگان حاصل مي شود؟

مسلم است كه پاسخ اين سوال منفي است. بلكه نيل به اهداف فوق راهي بس دشوار دارد كه توجه به فاكتورهاي زير در اين راه ضروري به نظر مي رسد:

1.اولويت يافتن آفريقا در سياست خارجي كشور و داشتن نگاهي ويژه به آن و تصحيح نگاهي كه كشورهاي اين قاره را فقير، محتاج كمك و بي ارزش مي بيند. مسوولان كشور بايد بدانند آفريقا قاره اي است كه داراي امتيازاتي خاص است كه ساير مناطق جهان از آن ها محرومند و مقامات اين قاره از اين امتيازات به عنوان برگ برنده اي در انتخاب شركاي اقتصادي و سياسي خود استفاده مي نمايند.

2.شناخت دقيق و درست از افرادي كه دعوت مي شوند، به طوري كه اين افراد از قدرت و نفوذ كافي براي پيشبرد توافقات و عملي كردن تعهدات برخوردار باشند.

3.پيگيري توافقات و وعده هاي داده شده، اصلي ضروري در حفظ اعتماد طرف مقابل است كه مطمئناً يكي از لازمه هاي وصول آن دادن وعده هاي درست، كارشناسي شده و عملي است.

4.عدم موازي كاري و وحدت ارگان هاي مختلف فعال در صحنه آفريقا و وجود يك نهاد مرجع كه همه فعاليت ها را كنترل و جهت دهي نموده و مسووليت سياست گذاري در روابط را بر عهده داشته و به نوعي فصل الخطاب در اين زمينه باشد. وجود چنين مرجعي كه مورد قبول همه بخش هاي فعال در سطح قاره آفريقا باشد از اين جهت ضروري است كه از اتخاذ مواضع متفاوت و گاه متعارض در يك موضوع خاص جلوگيري نموده و به نوعي به عنوان نماينده اصلي نظام در هر كشور شناخته خواهد شد.

5.تلاشي كه براي برگزاري اجلاس سران اتحاديه آفريقا در كشورمان صورت گرفته، تلاشي بسيار مفيد است كه بايد با روشن نمودن مزيت هاي همكاري با جمهوري اسلامي ايران براي طرف هاي آفريقايي آن ها را براي اجابت اين خواسته مجاب نمود.

6.مطمئناً مزيت هايي كه نظام جمهوري اسلامي ايران براي كشورهاي آفريقايي دارد، مزيت هاي منحصر به فردي است كه در صورت شناخته شدن از سوي اين كشورها مورد استقبال آن ها قرار خواهد گرفت. برخي از اين مزيت ها عبارتند از:

•قرابت هاي بسيار زياد فرهنگي و اشتراك در دين اسلام با نيمي از جمعيت اين قاره

•روحيه مشترك ضد استعماري و ضد امپرياليستي موجود در ميان مردم آفريقا و سياست هاي جمهوري اسلامي ايران

•عدم سابقه استعماري و تاريخچه و پيشينه مثبت در ذهن مردم اين قاره كه آن ها را براي همكاري با كشورمان مشتاق و مطمئن نموده است.

•پيشرفت هاي علمي و تكنولوژيك كشور در زمينه هايي كه براي بسياري از كشورهاي قاره آفريقا حياتي است و قدرت هاي غربي دارنده آن از در اختيار گذاشتن آنها خودداري كرده و آن ها را در انحصار خود مي خواهند.

•تجارب ديرينه ايران در زمينه هاي مختلف كشاورزي، بهداشتي، مبارزه با فقر و امداد رساني.

116118 - 89/06/28

منابع در دفتر موسسه آفران موجود است.