نويسنده: محسن پاك آيين، معاون فرهنگي سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي

اولين شواهد تاريخي در ارتباط با آفريقا
بر اساس شواهد تاريخ، داريوش پادشاه هخامنشي دستور لايروبي كانال متصله درياي سرخ به مديترانه را صادر كرد؛ كانالي كه امروزه «سوئز» ناميده مي‌شود. در زمان ساخت كانال فعلي نيز بعضي از علايم بدست آمده، اين حادثه تاريخي را تأييد كرده است. اين مسئله نشان مي‌دهد كه مناسبات بين ايران و قارة افريقا بيش از 2500 سال پيش وجود داشته است به طوري كه اولين لايروبي كانال سوئز توسط ايران صورت گرفته است(1) مهاجرت مسلمانان به حبشه (اتيوپي فعلي) به دستور پيامبر اسلام حضرت محمد (صل الله عليه و آله و سلم) و اعزام جعفر بن ابي‌طالب به عنوان اولين فرستادة اسلام به اين ديار نشانگر وجود علقه‌هاي ديرين سياسي و فرهنگي بين جهان اسلام و قارة افريقا بوده است.(2(

مشي ايران قبل و بعد از انقلاب در رابطه با آفريقا
رژيم‌هاي سلطنتي ايران به دليل همسويي قدرتهاي سلطه جو در جهان، روابط گسترده‌اي با كشورهاي افريقايي نداشتند، تنها «آفريقاي جنوبي» به دليل ويژگي‌هاي خاص خود روابط پررونقي با رژيم پهلوي داشت. در اين زمان ايران تنها در 9 كشور از اين قاره داراي نمايندگي سياسي بود.
پس از پيروزي انقلاب اسلامي جهت سياست خارجي ايران تغيير كرد و بسط مناسبات با كشورهاي غير متعهد و در حال توسعه - عمدتاً در قاره افريقا - در اولويت قرار گرفت. نخستين گام دولت اسلامي ايران قطع تمامي روابط سياسي و اقتصادي خود بويژه قطع صدور نفت به افريقاي جنوبي و گشايش دفتر نمايندگي سواپو در راستاي حمايت از مبارزات مردم افريقا عليه نژادپرستي بود.
ايران همچنين كمكهاي خود را به كشورهاي خط مقدم جبهه و نهادهاي مبارز نظير كنگرة ملي افريقا (ANC ) و كنگرة پان آفريكن (PAC) آغاز كرد. در كشورهاي خط مقدم از جمله زيمبابوه، موزامبيك، تانزانيا، ناميبيا و زامبيا نمايندگي سياسي ايران داير شد. سفر آيت‌الله خامنه‌اي رئيس جمهور وقت و رهبر فعلي انقلاب اسلامي به كشورهاي آنگولا، تانزانيا، موزامبيك و زيمبابوه نقطة عطفي در تاريخ روابط ايران و آفريقاي زير صحرا بود.
در دهه اول پيروزي انقلاب، جمهوري اسلامي ايران داراي 26 نمايندگي در كشورهاي مختلف آفريقايي بود كه وظيفة آنها تلاش جهت گسترش همكاريهاي سياسي، اقتصادي و فرهنگي متقابل است. اين تعداد در سالهاي اخير كاهش يافته و به زير 20 نمايندگي رسيده است.
فروپاشي اتحاد شوروي و ايجاد تحولات عميق ناشي از آن، موجب توجه كشورهاي صنعتي به اروپاي شرقي و آسياي مركزي و كاهش كمكهاي آنان به آفريقا شده است. اين مسأله به عنوان يك واقعيت از ديد كشورهاي آفريقايي پنهان نمانده و باعث هموارتر شدن راه همكاريهاي جنوب - جنوب گرديده است.
جمهوري اسلامي ايران نيز در جهت پيشبرد و اهداف اين همكاريها با مثبت ارزيابي كردن گسترش مناسبات با كشورهاي آفريقايي، درصدد است از طريق همكاريهاي متقابل، بخش عمده اي از نيازهاي طرفين را با استفاده از امكانات و توانائيهاي خود تأمين كند و اهداف همكاريهاي جنوب - جنوب را تحقق بخشد. بديهي است تقويت روابط اقتصادي عاملي براي تحكيم مناسبات سياسي، فرهنگي و بين‌المللي است و اين موضوع اهميت توسعه همكاري با قاره آفريقا را مضاعف مي‌كند. هدف اين مقاله، بررسي اجمالي تاريخچة روابط ايران و آفريقا مي‌باشد.

اتيوپي:(3)
رابطه ايران و اتيوپي قبل از انقلاب
مناسبات ديپلماتيك رژيم سلطنتي با اتيوپي در سال 1329 با اعزام اولين سفير ايران به آديس‌آبابا آغاز شد. اين روابط مرهون دوستي صميمانه «شاه ايران» و «هايله سلاسي» امپراتور اتيوپي بود. در سال 1340 سفارت ايران در آديس‌آبابا رسماً افتتاح شد. گرچه اين نمايندگي پس از يك سال يعني در سال 1341 تعطيل گرديد ولي در سال 1343 به دنبال سفر يك هيأت حسن نيت از ايران به اتيوپي و تصريح طرفين بر لزوم توسعة همكاريهاي اقتصادي، سفارت ايران در آديس‌آبابا بازگشايي شد.

دوران حاكميت رژيم «هايله سلاسي» اوج شكوفايي روابط في‌مابين بود و شركت اين امپراتور در مراسم جشنهاي دو هزار و پانصد ساله ايران و استقبال فوق العاده از وي، گرمي روابط ديپلماتيك دو كشور را نشان مي‌دهد. عليرغم اين وضعيت، اتيوپي به دليل مشكلات اقتصادي از تأسيس سفارت در ايران پرهيز داشت و سفير اين كشور در هند در ايران آكرديته بود. 
در سال 1353 به دنبال كودتاي نظامي در اتيوپي روابط دو كشور به سردي گراييد. سقوط هايله سلاسي و حاكميت دولت نظامي متمايل به شوروي به رهبري «منگيستوهايله ماريام» و نهايتاً حمايت شاه ايران از رژيم سومالي در جنگ اوگادن موجب تيرگي روابط دو كشور شد. اين روند تا پيروزي انقلاب اسلامي در ايران ادامه داشت.

رابطه ايران و اتيوپي پس از پيروزي انقلاب اسلامي
پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران. اتيوپي يكي از نخستين ممالك آفريقايي بود كه جمهوري اسلامي ايران را به رسميت شناخت‌‎. در دوران جنگ تحميلي نيز اتيوپي بارها و بارها مواضع جنگ‌طلبانه و سلطه‌جويانه عراق عليه ايران را محكوم كرد و بر حقانيت دفاع مردم ايران از مرزهاي خود تأكيد ورزيد.
با گشايش سفارت ايران در آديس‌آبابا و ملاقات‌هاي متعدد مقامات سياسي و اقتصادي دو كشور سطح مناسبات دو جانبه ايران و اتيوپي به گونه شايسته‌اي رشد كرد تا اينكه آقاي ‎تاميرات لاينه‌ نخست وزير قبلي اتيوپي در زمان رياست جمهوري حضرت آيت‌الله خامنه‌اي به تهران سفر كرد. در جريان اين سفر، نخستين قراردادهاي اقتصادي دو کشور در زمينه همكاري‌هاي نفتي، فولاد و مصالح ساختماني به امضا رسيد. البته مناسبات اقتصادي ايران و اتيوپي به تبع روابط سياسي دوجانبه، با بركناري دولت سرهنگ «منگيستو هايله ماريام‌» و روي كار آمدن دولت موقت آقاي «ملس زنادي‌» در اين كشور رشد بيشتري يافت و با شروع دوران رياست جمهوري آقاي «نگاسو گيدادا» بهتر شد، تا اينكه نخستين اجلاس كميسيون همكاري‌هاي مشترک دو كشور در 26 بهمن ماه 1378 در شهر آديس‌آبابا برگزار شد.(4) در جريان اين اجلاس‎، هيات‌هاي نمايندگي تجاري و صنعتي ايران و اتيوپي مصمم شدند تا به منظور شناخت هرچه بهتر طرفين از وضعيت اقتصادي و ظرفيت‌هاي خالي همكاري با يكديگر، نسبت به تبادل اطلاعات بازرگاني و هيات‌هاي كارشناسي بخش خصوصي اقدام كنند.
اندكي بعد آقاي «آشالوهايله‌» رييس اتاق بازرگاني و صنايع و معادن اتيوپي در ديدار با مهندس خاموشي،‎ همتاي ايراني خود در تهران تأكيد كرد كه بانك مركزي اتيوپي براي واردات مواد شيميايي و منسوجات و ماشين آلات از ايران، اسناد اعتباري تجار اتيوپيايي را تأييد خواهد كرد. با اعطاي اين تسهيلات، نخستين محموله کاميون‌هاي ولوو‎F12‎  شامل 50 دستگاه كاميون ساخت شركت ايران كاوه به ارزش 3/5 ميليون دلار به اتيوپي صادر شد. از سوي ديگر، دو كشور ارتباطات تجاري خود را در مورد خريد ساير اقلام مانند خشكبار، فرآورده‌هاي نفتي، مواد آلي، فرآورده‌هاي غذايي و مصنوعات فلزي توسعه دادند.
دومين اجلاس كميسيون همكاري‌هاي مشترک ايران و اتيوپي  در دي ماه 1380 در تهران برگزار شد و در خلال آن يادداشت تفاهم همكاري‌هاي علمي و فني دو كشور به امضا رسيد. بر اساس اين يادداشت تفاهم‌ها، ايران و اتيوپي متعهد شدند که در زمينه كشاورزي، دامپزشكي، راديو و تلويزيون، بهداشت و درمان، توسعه جهانگردي، تشويق سرمايه‌گذاري گردشگري و بانكداري با يكديگر همكاري كنند. از سوي ديگر، كارشناسان دو طرف موظف شده‌اند که راهكارهاي همكاري دوجانبه براي احداث كشتارگاه‌هاي صنعتي و صنايع پايين دستي، طراحي كارخانه‌هاي نيشكر، پودر شير و آب پنير و همچنين، خط صنعتي نمك طعام و استحصال روغن از دانه‌هاي گياهي را مورد ارزيابي قرار دهند.
اقلامي از قبيل، لوازم و ظروف پلاستيكي، قير، موم، پارافين، گوگرد، پارچه، مخمل، بيسكويت و آدامس، لبنيات، سيم ظرفشويي، كشمش، برگه زردآلو، خشكبار، مبلمان چوبي، رزين، شيشه، فولاد ممزوج، كفش‌هاي ضد آب، ساچمه خودكار، ماشين‌آلات و قطعات يدكي، فنر، قلاب، چنگک و ساير مصنوعات فلزي مهمترين توليدات ايراني بوده‌اند كه به اتيوپي صادر شده‌اند.
در اين مدت حجم واردات ايران از اتيوپي  ناچيز بوده و بيشتر شامل برخي قطعات ماشين‌آلات و خودرو شده است. در نظر است كه دو كشور علاوه بر تقويت مناسبات اقتصادي گذشته بايد براي توسعه صادرات خدمات فني و مهندسي، به ويژه در زمينه سدسازي، راهسازي، احداث نيروگاه‌هاي مختلف، زه‌کشي انهار،كشاورزي و توسعه سازه‌هاي فلزي گام‌هاي جدي‌تري را بردارند‎.
روابط فرهنگي دو كشور نيز به قرن هفدهم ميلادي بر مي‌گردد كه تجار ايراني با كشور اتيوپي همواره در داد و ستد بودند و در الفاظ و گويش مردم اين كشور يعني زبان امهري – زبان رسمي كشور اتيوپي – بعضاً لغات فارسي مشاهده مي‌شود.(5)
در كتابهاي تاريخي اتيوپي نمونه‌هاي زيادي از حضور ايرانيان در شهرهاي مهم كشور اتيوپي مثل هرار(haraar)، ديره داوا (direh-dava) ذكر گرديده كه نشان مي‌دهد مراودات تجاري و فرهنگي فراواني در قرون گذشته ميان دو كشور جريان داشته است. به عنوان مثال يك كرگدن در قرن هفدهم ميلادي توسط حاكم وقت اتيوپي به حاكم اصفهان اهداء شده است.
در واقع گرچه دولت «هايله ماريام» در سياست خارجي طرفدار جمهوري اسلامي ايران بود، ولي به سفارت ج.ا.ا در اتيوپي اجازه فعاليت فرهنگي چنداني نمي‌داد.
در سال 1989 ميلادي بنا به پيشنهاد جمهوري اسلامي ايران، اولين يادداشت تفاهم فرهنگي ميان دو كشور به امضاء رسيد و در همين زمان بود كه بخش فرهنگي سفارت جمهوري اسلامي ايران در اتيوپي رسماً تأسيس و فعاليت خود را آغاز نمود.

روابط دو كشور پس از سقوط حكومت هايله ماريام
پس از سقوط حكومت «هايله ماريام» در اتيوپي و با روي كار آمدن دولت انتقالي در اتيوپي در سال 1991، مجدداً رابطه دو كشور با تغييراتي نسبتاً مثبت  مواجه گرديد؛ چراكه دولت انتقالي جديد با اعلام آزادي فعاليت مذهبي و دموكراسي، عملاً فضا را براي همه كشورها از جمله جمهوري اسلامي ايران براي فعاليت بيشتر باز نمود.
دومين يادداشت تفاهم فرهنگي با دولت فدرالي جديد در سال 2000 ميلادي با طرف اتيوپيائي به امضاء رسيد. مواضع مشترك دو كشور در قبال تحولات جهاني، كمك ايران به قحطي زدگان اتيوپي، وجود بيش از بيست ميليون مسلمان در اتيوپي و نحوة همكاري‌هاي دو كشور در جنبش عدم تعهد موجب گرمي رو به تزايد روابط دو جانبه و تأسيس سفارت اتيوپي در تهران شد. مقامات اتيوپي بارها مدعي شده‌اند كه تأسيس سفارت اتيوپي در تهران براي آنها آنچنان اهميت داشت كه دولت اين كشور براي تأمين بودجة تأسيس سفارت در تهران، نمايندگي‌هاي خود در پراگ، آتن و كينشازا را تعطيل كرده‌اند. روابط جمهوري اسلامي ايران و اتيوپي هم اكنون در سطح سفير برقرار و سفارتخانه‌هاي دو كشور در تهران و آديس‌آبابا داير است.

آفريقاي جنوبي
ايران و آفريقاي جنوبي پيش و پس از انقلاب
آفريقاي جنوبي قبل از پيروزي انقلاب اسلامي به دليل گرايشات نژادپرستانه و همسوئي با آمريكا و غرب، داراي مناسبات گسترده با رژيم سلطنتي ايران بود و 90 درصد از نفت مورد نياز خود را از ايران تأمين مي‌كرد. يكي از اقدامات مهم ايران پس از پيروزي انقلاب، قطع روابط - بويژه صدور نفت - به آفريقاي جنوبي بود. اين سياست در راستاي مبارزه و مخالفت با آپارتايد و حمايت از مبارزات ضد نژادپرستانة مردم آفريقاي جنوبي اتخاذ شد.(6)
بعد از پيروزي مبارزات مردم و آفريقاي جنوبي عليه نژادپرستي و لغو آپارتايد، جمهوري اسلامي ايران و دولت غير نژادي آفريقاي جنوبي به رهبري «نلسون ماندلا» روابط سياسي خود را از تاريخ 20 ارديبهشت 1373 آغاز كردند و سفارت ايران در پرتوريا افتتاح گرديد. قائم مقام وزير امور خارجه نيز در رأس يك هيأت بلندپايه در مراسم تحليف ماندلا شركت كرد.

روابط سياسي و اقتصادي دو کشور كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي و مخالفت‌هاي ايران با سياست‌هاي نژادپرستانه دولت پرتوريا به طور کامل قطع شده بود، با روي کارآمدن دولت آقاي نلسون ماندلا و پايان سياست‌هاي نژادپرستي در اين کشور از سر گرفته شد و به سرعت رشد کرد‎. آقاي هاشمي رفسنجاني در سال 1375به عنوان نخستين رييس‌جمهوري‌اسلامي ايران از اين کشور ديدار کرد و آقاي نلسون ماندلا نيز بازديد طولاني مدتي از جمهوري اسلامي ايران داشت‌‎. اين تحركات توسعه همكاريهاي اقتصادي دو كشور را در پي داشت.
برقراري خطوط منظم حمل بار دريايي از بندرعباس به بندر دوربان توسط ناوگان کشتيراني جمهوري اسلامي ايران از دستاوردهاي مهم در عرصه همكاريهاي اقتصادي بود.(7) اگرچه ارتباطات هوايي دو کشور هنوز به ‌طور مستقيم برقرار نشده و عمده سفرهاي هوايي از طريق امارات متحده عربي صورت مي‌پذيرد. حجم مبادلات تجاري بين دو کشور از 11/3 ميليون دلار در سال 1374، به بيش از 106 ميليون دلار در سال 1379 افزايش يافت البته کماکان پتانسيل‌هاي بسياري براي تقويت مناسبات بازرگاني دوجانبه، به ويژه در بخش فعاليت‌هاي فني و مهندسي، راهسازي و انتقال تجربيات صنعتي وجود دارد.
ششمين اجلاس كميسيون مشترك دو كشور نيز در سال 1380 با حضور وزير امور خارجه آفريقاي جنوبي در تهران برگزار گرديد.
از اتفاقات مهم روابط دو كشور مي‌توان به سفر آقاي خاتمي رئيس جمهور به پرتوريا در سال 1377 جهت شركت در اجلاس سران غيرمتعهدها و سفرهاي جداگانه وزراي امورخارجه، معادن و فلزات، نفت، ارتباطات و فناوري اطلاعات و مسكن و شهرسازي ايران به آفريقاي جنوبي اشاره نمود. در جريان اين سفرها سيزده موافقتنامه سياسي، اقتصادي، تجاري و فرهنگي بين دو كشور امضا شده است.(8) به نظر مي‌رسد که آفريقاي جنوبي به لحاظ موقعيت خاص جغرافيايي و عضويتش در سازمان جهاني تجارت مي‌تواند دروازه خوبي براي ورود کالاهاي ايران به بازار جنوب آفريقا باشد. انتقال خطوط توليد برخي از مصنوعات ايران که در کشورهاي همسايه آفريقاي جنوبي خريدار مناسبي دارد، مسأله هزينه نقل و انتقال و زمان ارسال کالا به جنوب آفريقا را نيز حل مي‌کند. از ديگر سو، موقعيت ويژه جغرافيايي ايران در حاشيه خليج فارس و همسايگي با جمهوري‌هاي تازه استقلال يافته آسياي ميانه، زمينه عبور توليدات آفريقاي جنوبي از طريق ايران به بازارهاي مذکور را فراهم مي‌کند. در حال حاضر روابط دو كشور در سطح سفير برقرار بوده و سفارتخانه‌هاي طرفين در تهران و پرتوريا دائر مي‌باشند. 

زامبيا 
تحولات ارتباط قبل و بعد انقلاب 
قبل از پيروزي انقلاب اسلامي به دليل وجود روابط حسنه بين رژيم سلطنتي ايران و رژيم نژادپرست آفريقاي جنوبي كشورهاي خط مقدم جبهة مبارزه با آپارتايد به رهبري زامبيا از برقراري روابط سياسي با رژيم پهلوي خودداري مي‌كردند. لذا در اين دوران دو كشور فاقد روابط سياسي بودند. البته دولت زامبيا هيأت‌هايي را جهت متقاعد ساختن ايران براي توقف فروش نفت به افريقاي جنوبي به تهران اعزام مي‌نمود و تلاش داشت با قطع رابطة رژيم سلطنتي شاه با آفريقاي جنوبي طرح انزواي اين رژيم را عملي سازد اما همواره اين هيأت‌ها با سردي مقامات ايراني رو به رو مي‌شدند. حتي يك بار وقتي فرستاده آقاي كنت كائوندا در جده منتظر دريافت ويزاي ايران بود به وي پيغام داده شد كه اگر براي تفريح به تهران مي‌آييد. بلامانع است اما اگر براي مذاكره در مورد عدم فروش نفت به رژيم پرتوريا قصد سفر داريد بهتر است به زامبيا مراجعت نماييد؛ چرا كه جواب ايران منفي مي‌باشد.
پس از پيروزي انقلاب اسلامي دولت زامبيا از اولين كشورهائي بود كه انقلاب اسلامي ايران را به رسميت شناخت و از توقف فروش نفت ايران به آفريقاي جنوبي استقبال كرد.

با شروع جنگ تحميلي به دليل موضعگيري‌هاي يك جانبه و غير منصفانه زامبيا كه ناشي از روابط ديرينة اين كشور با عراق و دوستي كنت كائوندا با صدام حسن بود، ايجاد رابطة سياسي بين دو كشور ممكن نگرديد. ضرورت برقراري رابطه سياسي بين ايران و زامبيا در سال 1366 به هنگام سفر حضرت آيت‌الله خامنه‌اي رئيس جمهور وقت به زيمبابوه جهت شركت در اجلاس كشورهاي عدم تعهد و به دنبال ملاقات آقاي كائوندا با ايشان مورد تأكيد قرار گرفت.
به دنبال پي‌گيري نتايج اين سفر در نيمه اول سال 1367 روابط سياسي بين دو كشور برقرار گرديد و مؤلف به عنوان كاردار موقت جهت تأسيس نمايندگي عازم لوزاكا گرديد. نمايندگي جمهوري اسلامي ايران در زامبيا در تاريخ 67/2/15 رسماً فعاليت خود را در اين كشور آغاز نمود. ديري نگذشت كه به دنبال فعاليت‌هاي مستمر نمايندگي مواضع دولت زامبيا در قبال جنگ تحميلي تعديل گرديد و رئيس جمهور اين كشور در دو نوبت در اجلاس‌ سازمان وحدت افريقا و جنبش عدم تعهد از مواضع خود در قبال جنگ تحميلي ابراز تأسف كرد. با پذيرش قطعنامه 598 توسط جمهوري اسلامي ايران رژيم زامبيا پشتيباني خود را از مواضع صلح طلبانه ايران اعلام كرد و از دولت عراق خواست مفاد اين قطعنامه را به مورد اجرا گذارد.

ديدار نخست وزير زامبيا از ايران
متعاقب اين تحولات در سال 1368 آقاي ماليجاماشا كه نخست وزير زامبيا در رأس يك هيأت عالي‌رتبه به ايران سفر نمود و مورد استقبال آقاي حبيبي معاون اول رئيس جمهور قرار گرفت. در اين سفر يك يادداشت تفاهم امضا شد كه پايه همكاري‌هاي بعدي قرار گرفت. در اين سال آقاي دكتر ولايتي وزير امور خارجه جمهوري اسلامي ايران و آقاي شيخ الاسلام معاون وزارت امور خارجه نيز به طور جداگانه زامبيا را مورد بازديد قرار دادند.

ديدار رئيس مجلس ملي زامبيا از ايران
در اوائل سال 1369 آقاي موليكيتا رئيس مجلس ملي زامبيا در راس يك هيآت پارلماني عازم تهران شد. رئيس وقت مجلس شوراي اسلامي ميزبان آقاي موليكيتا بود. در اين سفر مجلسين با تشكيل يك گروه دوستي پارلماني موافقت كردند. بعد از اين سفر يك هيأت پارلماني به سرپرستي آقاي روحاني‌نيا رئيس وقت كميسيون نهادهاي انقلابي مجلس شوراي اسلامي از زامبيا ديدن نمود. در اين سال آقاي محلوجي وزير معادن و فلزات جمهوري اسلامي ايران در رأس هيأتي به زامبيا سفر كرد. اين هيأت طي سه روز اقامت و ملاقات با رئيس جمهور، نخست وزير و معاون رئيس جمهور زامبيا، موفق شد از معادن مس در منطقه كاپربلت بازديد نمايد. در پايان سفر يادداشت تفاهم كميسيون مشترك و همكاري‌هاي معدني بطور جداگانه به امضا رسيد. پس از اين سفر ده نفر از كارشناسان وزارت معادن و فلزات جهت آشنايي با صنايع مس و آموزش فني به زامبيا سفر كردند.
به دنبال اشغال كويت به وسيله عراق، زامبيا كه مشتري نفت كويت بود با مشكل جدي مواجه گرديد لذا در اوائل سال 69 آقاي هائيمبه وزير نيروي زامبيا عازم ايران شد. در اين سفر اولين قرارداد فروش نفت به زامبيا بين دو كشور منعقد گرديد و يك محموله نفت نقداً از ايران خريداري شد. متعاقب اين سفر يك هيأت كارشناسي ايراني جهت بررسي وضعيت پالايشگاه نفت زامبيا عازم آن كشور شد و گزارش كارشناسي خود را تسليم وزارت نيروي زامبيا نمود. در اين سال وزير دفاع زامبيا در رأس يك هيأت نظامي وارد ايران شد و پس از مذاكره با مقامات ايراني و بازديد از صنايع دفاعي زمينه همكاري‌هاي في‌مابين فراهم آمد.

دستاوردهاي سفر وزير صنايع زامبيا به ايران در سال 1369
سفر آقاي چونگو وزير صنايع و بازرگاني زامبيا به ايران در سال 1369 منجر به تشكيل اولين كميسيون مشترك همكاري‌هاي اقتصادي دو كشور گرديد. وزارت صنايع ايران نيز به عنوان رئيس ايراني كميسيون مشترك تعيين شد. در اين سال هيأت‌هاي متعدد ديگري نيز مبادله شدند كه از آن ميان سفر آقاي شيري رئيس فدراسيون ورزشي نيروهاي مسلح ايران و اهداي دويست هزار كواچا به فدراسيون نيروهاي مسلح زامبيا قابل ذكر است.
در اين دوران پيامهاي متعددي بين رؤساي جمهوري دو كشور به مناسبت‌هاي مختلف مبادله شد. آقاي كائوندا به هنگام ارتحال حضرت امام خميني(ره) به همراه نخست وزير و ديگر مقامات بلندپايه كشور جهت امضاي دفتر يادبود در نمايندگي جمهوري اسلامي ايران حضور يافت. وي همچنين به مناسبت حادثه مصيبت بار زلزله استان‌هاي زنجان و گيلان ضمن ارسال پيام جهت همتاي ايراني خود، شخصاً جهت امضاي دفتر يادبود در نمايندگي حاضر شد.
در سال 1368 روابط دو كشور به سطح سفير ارتقا يافت و مؤلف به عنوان اولين سفير جمهوري اسلامي ايران در زامبيا منصوب شد و سفير زامبيا در مصر نيز در ايران اكرديته گرديد. جنگ خليج فارس موجب نزديكتر گرديدن دو كشور شد. طي اين دوران علاوه بر ملاقات‌هاي آقاي دكتر ولايتي وزير امور خارجه با وزير امور خارجه زامبيا در نيويورك، آقاي كائوندا نيز چندين پيام كتبي و شفاهي جهت آقاي هاشمي رفسنجاني رئيس جمهوري ايران ارسال نمود. پس از فروپاشي اتحاد جماهيرشوروي و شروع فعاليت‌هاي سياسي جهت استقرار نظام چند حزبي در زامبيا روابط دو كشور دچار ركود گرديد.
كائوندا يكي از با سابقه‌ترين مبارزان ضد استعمار و نژادپرستي و سياستمداري خوش‌نام، باتجربه و اصول‌گرا به شمار مي‌رفت. چند سالي نيز زامبيا رئيس كشورهاي خط مقدم و از رؤساي دوره‌اي سازمان وحدت آفريقا بود. زامبيا در اين دوره با اسرائيل و افريقاي جنوبي رابطه نداشت و سياست مستقلي را در قبال ابرقدرت‌ها اعمال مي‌كرد. ولي زامبياي امروز اعتبار جهاني و موقعيت منطقه‌اي سابق را فاقد است و از ثبات سياسي، اقتصادي لازم برخوردار نيست با اين وجود زامبيا به عنوان يك كشور افريقايي با موقعيتي استراتژيك بايد مورد توجه قرار داشته باشد و با شرايطي كه منافع جمهوري اسلامي ايران را تأمين كند تجديد رابطه با آن كشور مي‌تواند مد نظر باشد.

اقدامات انجام شده در زمان فعاليت سفارت جمهوري اسلامي ايران در لوزاكا
طي دوران كوتاه فعاليت سفارت جمهوري اسلامي ايران در لوزاكا، تلاشهاي زيادي براي ايجاد روابط اقتصادي صورت پذيرفت كه نتيجه آن امضاي چندين يادداشت تفاهم اقتصادي، تشكيل كميسيون مشترك همكاري‌هاي اقتصادي و برپايي اولين و دومين اجلاس اين كميسيون در تهران و لوزاكا، اعزام ده تن از كارشناسان وزارت معادن و فلزات به زامبيا جهت آموزش، فروش يك محموله نفتي به زامبيا، اعزام كارشناسان وزارت نفت به زامبيا جهت بررسي وضعيت پالايشگاه اين كشور، شركت زامبيا در نمايشگاه بين المللي تهران در سال 1367 و شركت جمهوري اسلامي ايران در نمايشگاه بين المللي زامبيا در سال 1371، تأسيس نمايندگي شركت داروئي داروپخش در لوزاكا و بازديد هيأت‌هايي از بخش خصوصي ايران از زامبيا بود. اين فعاليت‌ها به دليل قطع رابطه دو كشور نيمه تمام ماند. اگر چه دولت زامبيا مانعي براي ادامه همكاري اقتصادي بخش‌هاي اقتصادي دو كشور فراهم نياورد.
جمهوري اسلامي ايران در مقاطع مختلف با اهداي قرص‌هاي ضد مالاريا، داروهاي ضد وبا و ديگر محموله‌هاي درماني رسالت انساني خود را در قبال مردم زامبيا به انجام رسانيد. اعزام پزشكان ايراني در دو نوبت به زامبيا جهت آموزش كارشناسان بهداشت اين كشور و اعطاي دويست پمپ سمپاش براي مبارزه با پشه مالاريا نيز در راستاي اجراي سياست نوع دوستانه ايران بود.

اقدامات فرهنگي في مابين
تأسيس نمايندگي سازمان تبليغات اسلامي تحت عنوان مركز اسلامي زامبيا كه وظيفه تعليم و ترويج اسلام و نزديك ساختن فرهنگ‌هاي مردم دو كشور را داشت نيز از جمله اقدامات فرهنگي محسوب مي‌گردد. سفارت جمهوري اسلامي ايران با ارسال نشريات و كتب فارسي جهت ايرانيان علاقه‌مند، وظيفه خود را در قبال هموطنان خود ادا مي‌نمود.
برگزاري نمايشگاه‌هاي فرهنگي به مناسبت‌هاي مختلف، برپايي مراسم اعياد و عزاداري‌هاي مذهبي، برگزاري مراسم دعاي كميل براي شيعيان، ارتباط با انجمن‌هاي اسلامي و دانشجويي، شركت مستمر در نماز جمعه از فعاليت‌هاي فرهنگي بود كه به طور مستمر صورت مي‌پذيرفت.
سفارت جمهوري اسلامي ايران همچنين با همكاري سازمان تبليغات اسلامي و دانشگاه علوم اسلامي رضوي مشهد تعدادي از دانشجويان اين دانشگاه را براي تكميل زبان انگليسي در زامبيا پذيرفت و امكانات لازم براي آموزش سه ماهه تا يك سالة آنان را فراهم نمود. دردوران فعاليت سفارت تعداد هفت نفر از اين دانشجويان به زامبيا اعزام شدند و در كنار فعاليت‌هاي فرهنگي زبان انگليسي خود را تقويت نمودند. اين سفارت در مقاطع مختلف با اهداي كتب علمي به دانشگاه‌هاي زامبيا و كتابخانه‌هاي عمومي، اين مراكز را جهت ارتقاي دانش اعضاي خود مساعدت نمود.
به رغم شمار اندك مسلمانان، زمينه‌هاي فعاليت فرهنگي در جامعه زامبيايي و تعليمات اسلامي وجود دارد. مشتركات زيادي بين مذاهب بومي قبيله‌هاي زامبيايي و تعليمات اسلامي وجود دارد.
مردم زامبيا به طور سنتي خداي ازلي و ابدي را مي‌پرستيدند و از پذيرش تثليث مسيحيان روي گردان هستند. نفوذ مسيحيت در اين كشور نه به لحاظ تعاليم انجيل بلكه بخاطر فعاليت‌هاي عمراني و رفاهي كليسا بوده است.لازم است پس از انجام مطالعات دقيق و شناخت لازم از جامعة فرهنگي زامبيا فعاليت‌هاي فرهنگي را در مقاطع مختلف به منصة اجرا رسانيد.(9)

روند روابط بين دو كشور پس از به قدرت رسيدن چيلوبا
روابط ديپلماتيك ايران و زامبيا كه در دوران حكومت غير متعهد «كنت كائوندا» گسترش روز افزوني داشت پس از به قدرت رسيدن رژيم غربگراي «چيلوبا» دچار بحران شد. سرانجام رژيم زامبيا تحت فشار قدرت‌هاي خارجي به ويژه آمريكا و اسرائيل روابط خود را با جمهوري اسلامي ايران در اسفند 1371 بطور يك‌جانبه قطع كرد. دليل ارائه شده از سوي دولت زامبيا كمك مالي ايران به «يونيپ»، حزب مخالف دولت زامبيا – براي سرنگوني  بود. حدود يك ماه پس از قطع رابطة دو كشور «ورنون موانگا» وزير امور خارجة زامبيا در يك مصاحبة مطبوعاتي به چاپ رسيده در روزنامة «تايمز» اعلام كرد نتيجة تحقيقات نشان داده است كه ايران در حمايت از حزب «يونيپ» نقشي نداشته است.
همزمان با اعلام قطع رابطة زامبيا با ايران، يكي از نمايندگان مجلس ملي زامبيا به نام «بادات» در جلسة علني مجلس از وزير امور خارجه سؤال كرد كه اين تصميم از سوي اسرائيل اتخاذ شده است يا دولت زامبيا؟ خبر اين مطلب كه از شبكة سراسري راديو و تلويزيون زامبيا پخش شد مؤيد دست‌هاي پنهان در پشت ماجرا بود. اين سؤال بارها در مقاطع مختلف از سوي خبرنگاران مطرح شد.
مجلة ماهانة «افريكن ايونتس» در مارة آوريل 1993 خود طي مقاله‌ا‌ي تحت عنوان: SHADOWY GAME  قطع رابطة زامبيا با ايران و عراق را بررسي كرد و در بخشي از آن نوشت: يك ديپلمات ارشد اسرائيل مقيم نايروبي در كنيا، دولت زامبيا را تهديد كرده بود كه اگر روابط محكم اين كشور با ايران و عراق قطع نشود پرداخت وام ده ميليون دلاري به زامبيا به حالت تعليق درخواهد آمد.
مي‌توان علت اصلي قطع رابطه زامبيا با ايران را مشكلات اقتصادي اين كشور و نياز مبرم به دريافت وام از كشورهايي نظير آمريكا و همچنين خصومت آمريكا و اسرائيل با جمهوري اسلامي ايران و سياست منزوي ساختن ايران در جامعة بين الملل دانست.

مصر
سير تاريخي تحولات از زمان ظهور اسلام تا زمان انقلاب 
پس از ظهور اسلام، رابطه بين دو ملت وارد مرحله جديدي شد و دولت‌هاي وقت ايران، مصر را از منظر «دروازه ورود اسلام به آفريقا و غرب» نگاه كرده‌اند. سال‌هاي اواسط نيمه اول قرن هفتم ميلادي (برابر با اولين سال‌هاي تاريخ هجري) دوره رشد نفوذ و بسط سرزمين‌هاي قلمرو اسلامي بود. بدين ترتيب مصر در زمان خلافت عمر به دست عمر وعاص از دست ايرانيان و يونانيان خارج شد و به تصرف اعراب مسلمان درآمد.(10) در دوره  قاجاريه (سال 1848 ميلادي)، دولت وقت ايران تصميم گرفت در هر يك از شهرهاي ممالك عثماني كه داراي منافع تجارتي است، كنسولگري ايجاد نمايد و 8 سال پس از اين تصميم، يعني در سال 1855 ميلادي، براي اولين بار مبادرت به اعزام يك مأمور موقت به عنوان «مصلحت گذار» از استانبول به قاهره نمود. درسال 1921، سركنسولگري ايران در قاهره تبديل به سفارت گرديد. عليرغم مناسبات خانوادگي كه در اين زمان ميان پادشاهان دو كشور وجود داشت، روابط سياسي ميان دو كشور در سال 1960 و به دنبال برقراري رابطه سياسي بين ايران و رژيم اشغالگر قدس، قطع شد.(11) اما در پي درگذشت جمال عبدالناصر درسال 1970، پروتكل برقراري روابط ميان ايران  و مصر امضا شد.

به دنبال مرگ جمال عبدالناصر، انور سادات جانشين وي گرديد. انورسادات به تدريج از سياست‌هاي ناسيوناليستي عبدالناصر عدول كرد و بالاخره در سال 1979 (سال پيروزي انقلاب اسلامي ايران) با بزرگترين خطر جهان اسلام يعني رژيم صهيونيستي قرارداد كمپ ديويد را امضا نمود.

تحولات دو كشور پس از انقلاب و علل قطع ارتباط دو كشور
پس از پيروزي انقلاب اسلامي مناسبات سياسي دو كشور به دليل امضاي قرارداد كمپ ديويد در سال 1979 و به دنبال صدور فرمان حضرت امام خميني (ره) به وزير خارجه وقت ايران، قطع گرديد. عوامل ديگري نيز در تيرگي مناسبات في‌مابين دو كشور نقش داشتند كه عبارتند از:
1- پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران، دولت مصر به شاه معدوم پناه داد و پس از مرگش اجازه دفن وي را در داخل كشور مصر داد.
2-به دنبال تجاوز عراق به خاك جمهوري اسلامي ايران، مصر با تمام توان در كنار عراق ايستاد.
3- پس از آنكه انورسادات با امضاي قرارداد كمپ ديويد، به دست خالد اسلامبولي ترور شد، جمهوري اسلامي ايران يكي از خيابان‌هاي شهر تهران را به نام خالد اسلامبولي نامگذاري كرد.
4-حمايت مصر از ادعاهاي امارات بر سر جزاير سه‌گانه ايراني.
5- تلاش مصر براي حضور و گسترش نفوذ امنيتي خود در منطقه خليج فارس كه با مخالفت جدي جمهوري اسلامي ايران روبه رو گشت.
6- خوف مصر از همكاري ايران با جنبش اسلامي مصر و … در پي پايان يافتن جنگ تحميلي عراق عليه ايران، مصر در مرحله اول در جهان عرب با مشكل افزون طلبي‌هاي عراق مواجه شد و در مرحله بعدي كه با اشغال كويت آغاز شد، با مرزبندي‌هاي جديد سياسي مواجه گرديد، اين موضوع قاهره را وا مي‌داشت در جهت تغيير هم‌پيمان‌هاي منطقه‌اي خود گام بردارد. از اين رو با توجه به جايگاه جمهوري اسلامي ايران در منطقه و نقش آن در تحولات جهاني و منطقه‌اي، مصر را بر آن داشت كه در جهت بهبود روابط با ايران گام بردارد. ايران نيز در مقام تنش‌زدايي با مصر گام برداشت.
ليكن پس از افتتاح دفاتر حفاظت منافع دو كشور اين روند با كندي نسبي مواجه گرديد. با وجود قطع روابط سياسي ايران و مصر پس از انقلاب اسلامي، روابط اقتصادي - تجاري دو كشور در حدي آرام، روند عادي خود را طي كرده است. اما از آغاز دهه 1990، دو طرف تحت عنوان فرهنگي نيز سعي در برقراري روابط في‌مابين داشته‌اند.

سرگيري ارتباطات دو كشور  پس از نا آرامي هاي گذشته 
درسال 1991 ميلادي روابط ايران و مصر شاهد پيشرفت آرامي بود. چراكه در اين تاريخ دو طرف درباره ايجاد دفاتر حفاظت منافع در پايتخت‌هاي يكديگر توافق كردند و سپس در پي چند تحول ديگر، در سطح مشورت‌هاي سياسي، از جمله در حاشيه برخي كنفرانس‌هاي بين‌المللي، منطقه‌اي و… سطح مشاوره‌اي دوجانبه ارتقاء يافت. همچنين دو كشور طي اقدامي ديگر، انجمن غيردولتي دوستي ايران و مصر را ايجاد كردند. حجم مبادلات تجاري دو طرف درسال 1997 ميلادي برابر 75 ميليون دلار بوده است. ايران به دنبال تحكيم روابط تجاري خود با مصر، حدود 8 ماه پيش با برپائي نمايشگاه كالاهاي ايراني در قاهره گامي ديگر در اين خصوص برداشت. قابل ذكر است، اين اولين نمايشگاه ايران در مصر پس از قطع روابط كامل بوده است. 
حسني مبارك در تاريخ 79/3/30، در يك تماس تلفني، عضويت ايران در گروه 15 را به جناب آقاي خاتمي رئيس جمهوري كشورمان تبريك گفت. عمر موسي وزير خارجه مصر طي يك مصاحبه مطبوعاتي، گفتگوي تلفني حسني مبارك با خاتمي را نشانه بهبود روابط ميان دو كشور دانست.

ديدار آقاي خاتمي با حسني مبارك و اثرات اين ديدار
مهمترين تحول پس از قطع روابط ايران و مصر، ديدار سيد محمد خاتمي رئيس جمهوري اسلامي و حسني مبارک رئيس جمهوري مصر در حاشيه اجلاس سران جامعه اطلاعاتي جهان بود. طرفين در اين ديدار بر اين نكته هم‌نظر بودند كه برقراري روابط بين ايران و مصر اگر منجر به بهبود مناسبات منطقه‌اي و بين‌المللي و همچنين فشار بيشتر بر رژيم صهيونيستي شود، به طور يقين اثرات مبارکي را براي هر دو کشور و جهان اسلام خواهد داشت.
به دنبال اين حادثه، در تاريخ 14/10/82 خيابان «خالد اسلامبولي» در تهران به خيابان «انتفاضه» تغيير نام پيدا كرد و خيابان پهلوي در قاهره، خيابان مصدق نامگذاري شد. در اين تاريخ بر اساس نظر اعضاي شوراي شهر تهران، نام خيابان خالداسلامبولي به خيابان انتفاضه تغيير پيدا كرد، تغيير نام اين خيابان در جلسه 197 دوره اول شوراي اسلامي شهر تهران به تصويب رسيده بود ولي اجرايي شدن امر، منوط به درخواست وزارت امور خارجه شده بود.
درخواست تغيير نام اين خيابان از سوي وزارت امور خارجه به شوراي شهر دوم ارسال شد و  تغيير نام صورت پذيرفت. به گزارش خبرنگار سرويس اجتماعي ايلنا، حميدرضا آصفي، سخنگوي وزارت امور خارجه با اشاره به اينكه قطع رابطه با مصر بعد از انقلاب به دليل بحث‌هاي آرماني در خصوص فلسطين بوده گفت: ديپلماسي جمهوري اسلامي ايران تنش‌زدايي و اعتمادسازي است و اين كار را بر اساس سه اصل عزت،‌‏ مصلحت و حكمت انجام مي‌دهد. وي با اشاره به گسترش همكاري ايران با مصر تصريح كرد: ايران همه‌گونه رابطه اقتصادي و تجاري با مصر داشته است و فقط با اين كشور، روابط ديپلماتيك نداشته است. آصفي با تأكيد بر سخنان اخير ماهر، وزير امور خارجه مصر، يادآور شد: فضاي جديدي بر روابط دو كشور حاكم شده است و مصري‌ها از مدتي قبل ملاحظات مورد توجه ايران براي رابطه با مصر را مورد توجه قرار داده‌اند. 
وي افزود: تغيير نام خيابان خالداسلامبولي به عنوان پيش‌شرط رابطه ايران و مصر مطرح نشده است، ولي از آنجايي كه هر اسمي نمادي است، لازم است كه به ملزومات نشست و برخاست روابط ديپلماتيك پايبند باشيم. به گفته آصفي، به لحاظ اخلاقي نمي‌توان رابطه‌اي را با ناراحتي برقرار كرد. وي گفت مصري‌ها معاهده كمپ ديويد را متعلق به گذشته مي‌دانند و مي‌گويند، اين معاهده به تاريخ پيوسته است، بنابراين در مورد چيزي كه وجود ندارد نمي‌توان صحبت كرد. متعاقب اين تحول، در ديدار آقاي كروبي و همتاي مصري وي در حاشيه نشست رييسان مجالس کشورهاى همسايه عراق، رئيس مجلس شوراي اسلامي ابراز اميدوارى کرد که موانع موجود بر سر راه گسترش روابط «تهران و قاهره» برطرف شود و در آينده نزديک شاهد همکارى مناسب دو کشور باشيم. با در نظر گرفتن مجموعه شرايط و اقدامات فوق، مي‌توان گفت مناسبات جمهوري اسلامي ايران و مصر پس از يك دوره تنش درحال حاضر مراحل مثبت خود را طي مي‌نمايد.((12

تونس
تونس از جمله كشورهاي افريقايي داراي روابط سياسي ديرينه با دولت ايران است. به اعتقاد مورخين، ايران در آسيا و تونس در شمال آفريقا، كانون‌هاي عمده شكوفائي تمدن اسلامي بوده اند. دانشگاه زيتونة تونس، قديمي‌ترين دانشگاه در تاريخ اسلام، كتاب‌هاي انديشمنداني چون بيضاوي، زمخشري، رازي، جرجاني و طبري را مرجع قرار داده و برگزاري هزارة فردوسي در تونس نشانگر ارتباطات فرهنگي بين ملت‌هاي ايران و تونس بوده است. محمود قدالله نويسنده معروف تونسي نيز كتابي در رابطه با محبت اهل بيت (س) در تونس نوشته كه حاكي از احساسات مردم اين كشور نسبت به اهل بيت رسوالله (س) مي‌باشد.(13)

روابط دو كشور قبل انقلاب 
روابط رسمي دو كشور از سال 1336 آغاز و در پانزدهم آبان همين سال سفارت ايران در تونس گشايش يافت. در سال 1343 «حبيب بورقيبه» رئيس جمهور تونس به ايران آمد و محمدرضا پهلوي متقابلاً در سال 1347 از تونس ديدار كرد. سفارت تونس در تهران در سال 1351 گشوده شد.(14) به دليل وابستگي رژيم پهلوي به آمريكا و رژيم تونس به فرانسه هر دو كشور در اردوگاه غرب جاي داشتند و به همين منظور تا پيروزي انقلاب اسلامي داراي روابط خوبي بودند.

روابط بعد انقلاب 
پس از استقرار جمهوري اسلامي در سال 1982 دولت تونس به بهانه مشكلات مالي و در يك همسويي با رژيم عراق سفارت خود را در تهران تعطيل كرد. نمايندگي جمهوري اسلامي ايران در تونس نيز به سطح كاردار تنزل پيدا كرد. به دنبال پذيرش قطعنامه 598 توسط دولتين ايران و عراق و خاتمة جنگ تحميلي و به دنبال موضع‌گيري دبيركل سازمان ملل متحد مبني بر شناسايي عراق به عنوان آغازگر جنگ، دولت تونس تمايل خود را نسبت به توسعة روابط با جمهوري اسلامي ايران اعلام كرد و در نتيجه پس از سال‌ها سفارت تونس در تهران با حضور سفير اين كشور بازگشايي شد و سفير جمهوري اسلامي ايران به پايتخت آن كشور اعزام شد.
سفر نخست وزير تونس به ايران در سال 1379 و ملاقات وي با مقام معظم رهبري، سفر فرستاده ويژه نخست وزير تونس به ايران براي شركت در كنفرانس گفتگوي تمدن‌ها، برگزاري سه اجلاس كميسيون مشترك اقتصادي در تهران و تونس و امضاي سندهاي متعدد همكاري، از جمله تحولات روابط في‌مابين در سال‌هاي اخير بوده است. در حال حاضر نمايندگي‌هاي دو كشور در سطح سفير در تهران و تونس دائر مي‌باشند.

الجزاير
ايران و الجزاير قبل انقلاب
ايران و الجزاير در دوران معاصر داراي روابطي پرفراز و نشيب بوده‌اند. در سال 1341 پس از استقلال الجزاير دولت ايران اين كشور را به رسميت شناخت و در تاريخ اول مهرماه 1343 سفارت ايران در الجزيره افتتاح شد. سفارت الجزاير در تهران نيز در سال 1353 افتتاح گرديد. همچنين يك كرسي زبان و ادبيات فارسي در دانشگاه الجزاير ايجاد گرديد. از اواخر سال 1350 بدنبال اعمال حاكميت مجدد قواي ايران بر جزاير ايراني خليج فارس و مخالفت الجزاير با اين عمل، روابط دو كشور رو به سردي نهاد به طوري كه در سال 1352 به دنبال حملات الجزاير در كنفرانس اسلامي و اجلاس غير متعهدها عليه ايران، كارمندان ارشد سفارت ايران در الجزاير به تهران فرا خوانده شدند.
در سال 1353 با ميانجي‌گري «هواري بومدين» رئيس جمهور وقت الجزاير در رابطه با اختلاف ايران و عراق بر سر مسأله اروند رود، نقطه عطفي در روابط دو كشور به وجود آمد و دوباره روابط ايران و الجزاير به حالت عادي خود بازگشت. البته به دليل ديدگاه‌هاي كاملاً متفاوتي كه طرفين در مورد مسائل بين‌المللي داشتند و اقامت گروهي از مخالفان رژيم پهلوي در الجزاير و حمايت آن كشور از نهضت‌هاي آزادي‌بخش، روابط دو كشور حرارت و تحرك قابل توجهي نداشت.

ايران و الجزاير پس از انقلاب
پس از پيروزي انقلاب اسلامي زمينه‌هاي گسترش روابط دو كشور در زمينه‌هاي گوناگون فراهم شد. در فروردين 1358«مولود قاسم» فرستادة ويژه رئيس جمهور الجزاير به تهران آمد و با حضرت امام خميني «ره» رهبر جمهوري اسلامي ديدار و حمايت خود را از نهضت مردم ايران اعلام كرد.
به دنبال اختلاف بنيادين نظام جمهوري اسلامي ايران با ايالات متحدة آمريكا و در پي قطع روابط ديپلماتيك دو كشور و تعطيلي نمايندگي سياسي ايران در واشنگتن، سفارت الجزاير در آن كشور حفاظت منافع ايران در ايالات متحدة آمريكا را برعهده گرفت. الجزاير در جهت تلاش براي حل و فصل اختلافات بين ايران و آمريكا به ويژه مسائل مربوط به گروگان‌هاي آمريكايي نقش ميانجي را بر عهده داشت كه اين امر منجر به انتشار اعلاميه الجزاير و آزادي گروگان‌هاي مذكور در اول بهمن ماه 1357 شد.(15) در تاريخ هفتم ارديبهشت 1359 دولت الجزاير طي اعلاميه‌اي از اقدامات نظامي آمريكا بر عليه ايران (حادثه طبس) ابراز تنفر كرده و اين عمل را محكوم نمود .پس از آغاز جنگ تحميلي عراق عليه جمهوري اسلامي مسوولان الجزاير مخالفت خود را با سياست تجاوزگرانه عراق اعلام کردند .به همين دليل مرحوم بن يحيي وزير امور خارجه وقت الجزاير نقش فعالي براي پايان دادن به اين جنگ ايفا کرد، اما در اوايل دهه 80 ميلادي، هواپيماي وي در مرز مشترک ايران و ترکيه هدف جنگنده‌هاي ارتش رژيم بعث صدام قرار گرفت و سرنگون شد. در جريان اين حادثه «بن يحيي» و هيأت همراه وي جان باختند، اما عراق در قبال سرنگوني اين هواپيما سکوت اختيار کرد.

فراز و نشيب ارتباط دو كشور
روابط الجزاير و ايران تا سال 1993 يعني زماني که جبهه نجات اسلامي الجزاير به رهبري «عباس مدني» در انتخابات شوراهاي شهر و شهرداري‌هاي اين کشور به پيروزي رسيد، در سطح وسيعي قرار داشت .پس از پيروزي جبهه نجات اسلامي و انحلال آن از سوي دولت و آغاز درگيري‌هاي داخلي به تحريک برخي کشورهاي عرب، الجزاير به اين بهانه که ايران از جبهه نجات اسلامي به طور مخفيانه حمايت مي‌کند، روابط خود را با تهران قطع کرد. سفراي دو كشور نيز از تهران و الجزيره فراخوانده شدند.
در سال 2000 ميلادي با پيروزي عبدالعزيز بوتفليقه در انتخابات رياست جمهوري، تهران و  الجزيره تمايل خود را براي از سرگيري روابط سياسي ابراز داشتند. اين تمايل در جريان ديدار رؤساي جمهوري اسلامي ايران و الجزاير در سال 2000 در حاشيه اجلاس مجمع عمومي سازمان ملل بيش از بيش آشکار شد و از آن سال روابط دو کشور رو به بهبودي نهاد. آقاي عبدالعزيز بوتفليقه رييس جمهوري الجزاير در مهرماه 1382براي ديداري سه روزه از ايران وارد تهران شد. اين نخستين سفر عبدالعزيز بوتفليقه در مقام رييس جمهوري الجزاير به ايران بود. قبلاً در سال 1983 شاذلي بن جديد رييس جمهوري اسبق الجزاير از ايران ديدن کرده بود .در حال حاضر نمايندگي‌هاي دو كشور در الجزيره و تهران دائر و در سطح سفير اداره مي‌گردد.
جمهوري اسلامي ايران و الجزاير عضو سازمان کنفرانس اسلامي و  جنبش غيرمتعهدها و سازمان اوپک مي‌باشند و با توجه به اهميت و جايگاه دو کشور در اوپک، جنبش عدم تعهد و سازمان کنفرانس اسلامي تقويت روابط تهران، الجزيره مي‌تواند در جهت خدمت به جهان اسلام و منطقه نقش‌آفريني نمايد.

نيجريه
روابط ايران با كشور مسلمان نشين نيجريه در سال 1352 در سطح سفارت برقرار شد.(16)  پس از پيروزي انقلاب اسلامي به دليل علاقه‌هاي فرهنگي و عضويت دو كشور در كنفرانس اسلامي، جنبش عدم تعهد و اوپك اين مناسبات روند رو به تزايدي داشته است. پس از پيروزي انقلاب اسلامي و در سال‌هاي اخير  تحولات مهمي روي داده است كه ديدار آقاي خاتمي و گفت‌وگوي او با اباسانجو در تهران، نقطه عطف اين روابط مي باشد. همچنين در تاريخ 83/1/15 آقاي خاتمي كه براي شركت در اجلاس دائوس به سوئيس سفر كرده بود، در حاشيه اجلاس، با اباسانجو رييس جمهورى نيجريه ديدار و گفت‌وگو کرد. در اين ديدار رؤساى جمهور دو کشور در خصوص آخرين تحولات جهاني و راه‌هاى توسعه و گسترش مناسبات دو جانبه بحث و تبادل نظر کردند. خاتمي، در اين ديدار از همتاى نيجريه‌اى خود براى شرکت در اجلاس سران گروه هشت که قرار بود در تهران برگزار شود دعوت به عمل آورد. «اباسانجو» نيز با استقبال از دعوت خاتمي آمادگي خود را براى شرکت در اين نشست اعلام كرد. كمال خرازي وزير امور خارجه ايران نيز بنا به دعوت همتاي نيجريه‌اي خود از تاريخ 83/1/12 لغايت 83/1/14 از نيجريه ديدار به عمل آورد تا كميسيون مشترك ايران - نيجريه را برگزار نمايد. در اين سفر وزراي امور خارجه دو كشور اسناد ذيل را امضاء كردند:
- صورت توافقات كميسيون مشترك.
- موافقتنامه تأسيس كميسيون مشترك.
- يادداشت تفاهم كمك‌هاي توسعه‌اي جمهوري اسلامي ايران به نيجريه.
همچنين طرفين توافق كردند كه دومين اجلاس كميسيون مشترك در سال 2005 ميلادي در تهران برگزار شود. در حال حاضر نمايندگي‌هاي هر دو كشور در سطح سفير فعال مي‌باشند.

ساحل عاج
فراز و فرودهاي ارتباط دو كشور
 روابط ايران و ساحل عاج در 10 مهرماه 1354 با صدور اعلامية مشتركي آغاز شد و به دنبال آن يكي از اعضاي خانواده سلطنتي ايران جهت فراهم نمودن مقدمات سفر رئيس جمهور اين كشور به ايران، راهي ابيجان گرديد.(17) رئيس جمهور ساحل عاج در سوم خرداد 1356 به ايران سفر كرد و دو كشور نسبت به تأسيس سفارت در خاك يكديگر اعلام آمادگي كردند. متعاقب آن سفارت ساحل عاج در تهران در اوايل سال 1978 و سفارت ايران در ابيجان در مرداد 1357 افتتاح شد. چندي بعد جمهوري اسلامي ايران در اعتراض به برقراري روابط با ساحل عاج با رژيم صهيونيستي مناسبات خود را با اين كشور قطع كرد. اما به دنبال پاره‌اي تلاش‌هاي ديپلماتيك  روابط سياسي ميان دو كشور برقرار شد .پس از برقراري روابط، در بهمن ماه 1381كمال خرازي در رأس يك هيأت بزرگ نظامي - اقتصادي و سياسي به ساحل عاج سفر كرد. در اين سفر، پيرامون همكاري‌هاي گوناگون سياسي، اقتصادي و بين‌المللي بحث و تبادل ‌نظر صورت گرفت. دكتر خرازي در اين سفر، يك مجتمع بزرگ فرهنگي - آموزشي و درماني به نام «الزهرا» را در «ابيجان» پايتخت ساحل عاج افتتاح كرد.
جهت افزايش همكاري‌هاي اقتصادي بخش خصوصي نيز آقاي خاموشي رياست اتاق بازرگاني، صنايع و معادن جمهوري در اسلامي ايران در رأس هيأتي از اتاق بازرگاني و عاملين اقتصادي بخش خصوصي به دعوت اتاق بازرگاني ساحل عاج از 17 لغايت 19 تيرماه 81 از اين كشور ديدار و با مقامات عالي‌رتبه از جمله نخست وزير و رئيس مجلس ملي ساحل عاج  ملاقات نمود .در اين ملاقات رئيس مجلس ملي ساحل عاج گفت: استراتژي كشور ما همكاري با همه كشورها خصوصا آسيائي و علي‌الخصوص ايران مي‌باشد و در همين راستا سفارتمان را در تهران افتتاح نموديم. روابط سياسي دو كشور در سطح خوبي است ولي بايد روابط اقتصادي را نيز همپاي آن گسترش دهيم. انگسان نخست وزير ساحل عاج نيز ضمن استقبال از همكاري‌هاي بازرگاني گفت: ما سفارت خود در تهران را افتتاح نموديم تا همكاري‌هاي خود را با شما گسترش دهيم، زيرا فرصت‌هاي زيادي براي همكاري با هم داريم.
در بعد فرهنگي نيز سفر رئيس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي به ساحل عاج در اواخر سال 1382 نشانگر تمايل طرفين به همكاري‌هاي همه‌جانبه تلقي گرديد امام ‎ادريس‎ قدوس‎‎ رئيس جمعيت‎ ملي‎‎ اسلامي كشور ساحل‎ عاج‎ در ديدار با محمدي‎ عراقي،‎ با تسليت و همدردي‎ دولـت‌مردان‎ و مردم‎ كشور ساحل‎ عاج‎ به‎‎ خاطر فاجعه زمين‎‎ لرزه‎‎ در شهرستان بم‎‎ به دولت‎ و مـردم ايران‎‎ گفت: اين حادثه‎ تأسف‌بار فقط بـراي‎ ملت‎‎ و مسئولان‎‎‎ ايران نيست بلكه‎‎ اين فاجعـه براي‎‎ كل‎ جهان‎ اسـلام‎ اسـت‎ و همـه‎ ملـت‌هـاي مسلمان، عزادار اين واقعه‎ اسفبار هستند. وي‎‎‎ با قدرداني‎ از كمـك‌هـاي جـمهـوري اسلامي‎ ايران‎‎ كه‎ تاكنون در ساخـت‎ مـسجـد و مراكز علمي‎‎ و فرهنگي در ساحل‎ عـاج‎ انجـام‎ شده‎ است، استمرار حركت‌هاي‎ ايـران‎‎ از ايـن دست‎ را خواستار شد. امام‎ ادريس‎ قدوسي‎ همچنين‎ بـر ارسـال‎ كتب‎ مرجع، تفسير اسلامي‎‎ و فرهنگي از ايران‎ به‎‎ ساحل‎ عاج‎ و اعطاي‎ بـورس‎ تـحصـيلـي‎ بـه جوانان‎‎ اين كشور براي‎ تحصيل‎ در دانشگاه‌ها و حوزه‎‎هاي‎ علميه ايران‎ تأكيد كرد.(18) در حال حاضر سفارت ايران در ابيجان در سطح سفير دائر مي‌باشد.

ولتاي عليا (بوركينافاسو)
ايران و ولتاي عليا در سال 1354 روابط سياسي برقرار كردند.(19) پس از پيروزي انقلاب اسلامي، روابط سياسى دو كشور در دوره رياست جمهورى حضرت آيت‌الله خامنه‌اى، با رويكرد جمهورى اسلامى ايران به توسعه مناسبات با قاره آفريقا، متحول شد. قرارداد برقرارى روابط ديپلماتيك ميان جمهوري اسلامي ايران و بوركينافاسو در دهم آبان ماه 1363 ميان دكتر رجايى خراسانى و لاندر ماسول سفراى دو كشور در سازمان ملل متحد به امضا رسيد و از آن زمان تاكنون بارها وزراى خارجه و مقامات سياسى دو طرف با يكديگر ديدار داشته‌اند. از جملة اين ملاقات‌ها، ديدار آقاي سيدمحمد خاتمى، رياست جمهورى اسلامى ايران با آقاى يوسف ويدرائوگو، وزيرامور خارجه بوركينافاسو در مهرماه 1378 است. در اين ديدار پيام آقاى كامپائوره، رييس جمهور بوركينافاسو مبنى بر استقبال از توسعه روابط با ايران تقديم رييس جمهور كشورمان شد .دكتر سيد كمال خرازي و يوسف ودرائوگو وزيران خارجه ايران و بوركينافاسو نيز در 82/1/24 در تهران راه‌هاي تحكيم روابط دو جانبه و مسايل افريقا را مورد بحث و تبادل نظر قرار دادند.
آقاي خرازي در اين ديدار با اشاره به مفهوم نام كشور بوركينافاسو كه در فرهنگ و افكارعمومي مردم آن كشور و آفريقا به معناي «مردان دلاور» است، گفت: با بهره‌گيري از ويژگي‌ها و ارزش‌هاي اين مسماي پرمفهوم، مفاهيم مهم استقلال، توسعه و پيشرفت در آفريقا گسترش خواهد يافت. در اين ديدار قرار شد طرفين  رايزني‌هاي خود را در زمينه‌هاي مورد علاقه از جمله توليد انرژي برق، ايجاد كارخانه‌هاي تبديلي مواد غذايي، صنايع خودروسازي، فعال كردن مبادلات تجاري و همچنين تبادل تجربيات فني در عرصه‌هاي فرهنگي، هنري، علمي، آموزشي و رسانه‌اي به منظور ايجاد راهكارها و مكانيزيم‌هاي عملي همكاري‌ها، بيش از پيش افزايش دهند.
در تاريخ 83/1/26 نيز «يوسف ودرائوگوگ» وزير امور خارجه بوركينافاسو در تهران با آقاي سيد محمد خاتمي رييس جمهور ديدار و پيام كتبي «بلز كمپااوره» رييس جمهوري كشورش را تقديم وي كرد .آقاي خاتمي در اين ديدار به ديپلماسي و نگاه انقلاب اسلامي به آفريقا از بدو پيروزي انقلاب اسلامي اشاره و تأكيد كرد: آفريقا از نظر ما از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است و ريشه اصولي در انقلاب و خواست‌هاي اساسي ملت ما دارد. رييس جمهور با اشاره به روابط خوب جمهوري اسلامي ايران با همه كشورهاي آفريقايي تصريح كرد طبعاً در اين ميان كشور بوركينافاسو از جايگاه و پايگاه خاصي برخوردار است وي اظهار اميدواري كرد كه توافق‌هاي ميان دو كشور و بررسي و پي‌گيري آنها زمينه همكاري‌هاي دو جانبه و منطقه‌اي را نيز براي رسيدن به راه‌يابي به مسايل مورد توجه و دستاوردهاي مهم فراهم مي‌سازد. وزير خارجه بوركينافاسو نيز در اين ديدار ضمن ابراز همدردي دولت و ملت كشورش در مورد زلزله بم گفت: دولت و ملت بوركينافاسو خواهان روابط گسترده با جمهوري اسلامي است. وزير خارجه بوركينافاسو با اشاره به طرح ايده گفت‌وگوي تمدن‌ها خاطر نشان كرد: امروز تمام دنيا از اين ايده صحبت و آن را تأييد مي‌كنند، زيرا درگيري‌ها، ناشي از عدم درك صحيح است و همين مشكل دنيا است.
شايان ذكر است كه ايران حداقل در 10 سال گذشته هيچ‌گونه وارداتى از بوركينافاسو نداشته و ميزان صادرات ما به اين كشور نيز همواره با نوسانات شديدى روبرو بوده است. عمده كالاهاى صادراتى ايران كه طى چند سال اخير به بازارهاى مصرف اين كشور راه يافته‌اند، شامل مصنوعات پلاستيكى و تجهيزات بهداشتى، دارو و وسايل پزشكى مى‌شود، اما به يقين، با شروع اصلاحات اقتصادى در بوركينافاسو زمينه صدور خدمات فنى و مهندسى ايران، به ويژه در بخش صنايع برق، راهسازى، سدسازى، معادن و فلزات، نفت و پتروشيمى و صنعت ساختمان مهيا شده است. (20) در حال حاضر سفارت بوركينا فاسو در تهران دائر بوده اما ايران در  اواگادوگو داراي سفير غير مقيم مي‌باشد.

زيمبابوه:(21)
روابط سياسى و اقتصادى ايران با زيمبابوه پس از پيروزي انقلاب اسلامي برقرار شد سفرحضرت آيت‌الله خامنه‌اي رئيس جمهور وقت ايران به زيمبابوه جهت شركت در اجلاس سران عدم تعهد در سال 1365 نقطه عطف اين روابط بود.(22) ايشان در سال 1366 نيز در چارچوب روابط دوجانبه به حراره سفر نمودند. در همين رابطه جمهورى اسلامى ايران در زيمبابوه سفارت خود را تأسيس كرد و سفارت زيمبابوه در تهران چند سال بعد با سفارت آقاى «استفان كلتوس چيكتا» در تهران افتتاح شد. سفر آقاي موگابه در سال 1371 به تهران و سفر آقاي هاشمي رفسنجاني در 22 شهريور 1375 به حراره از تحولات بعدي روابط في‌مابين بود. در نوزدهم ارديبهشت 1382 نيز آقاي موگابه به دعوت آقاي خاتمي رئيس جمهور به ايران سفر نمود.
بررسي تركيب واردات ايران از زيمبابوه در سال‌هاى 1376 تا 1381 نمايانگر اين مطلب است كه آزبست و نيكل زيمبابوه در ايران با تقاضا روبرو بوده است. در مقابل، جمهورى اسلامى ايران طيف وسيعى از كالاهاى صنعتى و سنتى را به زيمبابوه صادر مي‌كند. اقلامى مانند زعفران، پسته، خرما، كشمش، آبميوه، كيف دستى، تراكتور و ملحقات، لوله و شيلنگ پلاستيكى، پارچه پلى‌استر، الياف پنبه‌اى، زيورآلات، الكتروكمپرسور، ساعت روميزى، ابزار آلات صنعتى و مبلمان از ايران به زيمبابوه صادر شده است .در حال حاضر سفارت ايران در سطح سفير در حراره دائر مي باشد.

كنيا:(23)
در پي تمايل دولت ايران جهت برقراري روابط با كشورهاي شرق و جنوب افريقا، در 12 آبانماه 1350 روابط سياسي دولت وقت ايران و جمهوري كنيا با صدور يك اعلاميه مشترك آغاز شد. هر چند به دليل همسويي سياست‌هاي حاكمان ايران و كنيا، زمينه‌هاي سياسي گسترش روابط فراهم بود، اما  هدف اصلي از گشايش سفارت، پيگيري اهداف اقتصادي به نظر مي‌رسد، چرا كه از آن پس كنيا مشتري عمدة نفت ايران شد.
به دنبال كمك رژيم سلطنتي ايران به دولت سومالي در جنگ با اتيوپي، اعتراض‌ها و انتقادات فراواني از سوي بعضي كشورهاي افريقايي به ويژه كنيا بر ايران وارد شد و سرانجام در سال 1357 ايران روابط خود را با كنيا قطع و سفارت خود را در آن كشور تعطيل كرد. كنيا نيز خريد نفت ايران را متوقف نمود .پس از پيروزي انقلاب اسلامي، در اواسط شهريور ماه 1361بنا به تمايل طرفين روابط ديپلماتيك دو جانبه تجديد و دو كشور فعاليت‌هاي سياسي خود را تا سطح سفارت گسترش دادند كه تاكنون سفارت دو كشور در تهران و نايروبي داير است و در سطح سفير اداره مي شود.

موريس 
رژيم پهلوي در سال 1350 با موريس در همسايگي ماداگاسكار روابط ديپلماتيك برقرار كرد، البته تبادل سفير با اين كشور انجام نشد. پس از پيروزي انقلاب اسلامي سفير ايران در ماگاداسكار در موريس آكروديته گرديد .از رويدادهاي مهم ارتباطي بين ايران و موريس، تبعيد رضاشاه بنيانگذار سلسلة پهلوي به جزيرة موريس در سال 1320 بود كه كاخ وي در اين جزيره همچنان موجود است.

مالاوي 
در سال 1350 روابط ايران و كشور مالاوي در جنوب افريقا آغاز و سفير رژيم پهلوي در كنيا در مالاوي نيز آكروديته شد. پس از پيروزي انقلاب اسلامي به دليل نوع رابطة مالاوي با رژيم‌هاي اسرائيل و آفريقاي جنوبي، دولت جمهوري اسلامي ايران از معرفي سفير خود در نايروبي به عنوان آكروديته در مالاوي خودداري كرد. اما به دنبال تغيير باندا رئيس جمهور مالاوي و تعديل سياست خارجي اين كشور، روابط دوكشور مجددا برقرار گرديد.

زئير
ايران و زئير در سال 1351 روابط سياسي خود را در سطح سفير آغاز كردند و سفارت دو كشور در تهران و كينشازا افتتاح شد. علي رغم وجود زمينه‌هاي همكاري سياسي و اقتصادي فراوان، فعاليتي در روابط دو كشور مشاهده نمي‌شود. پس از پيروزي انقلاب اسلامي، دولت زئير به دليل مشكلات مالي، سفارت خود را در تهران تعطيل كرد و سطح نمايندگي جمهوري اسلامي ايران به دليل مناسبات اين كشور با اسرائيل به كاردار تنزل پيدا كرد. در سال‌هاي اخير گرمي محسوسي در روابط دو كشور ايجاد شده و زمينه‌هايي براي همكاري‌هاي اقتصادي به وجود آمده است. در حال حاضر ايران در كينشازا پايتخت زئير داراي سفير مي‌باشد.

غنا
در سال 1353 روابط ديپلماتيك ايران با كشور غنا برقرار شد. نخست سفير غنا در اسلام آباد در تهران آكروديته شد و در 24 شهريور همين سال با تأسيس سفارت اين كشور در تهران، سفير مقيم به ايران آمد .پس از پيروزي انقلاب اسلامي در سال 1362 نمايندگي جمهوري اسلامي ايران در آكرا تأسيس شد. البته «غنا» به دليل مشكلات مالي، سفارت خود را در تهران تعطيل كرد. در حال حاضر جمهوري اسلامي ايران در غنا سفير دارد و سطح روابط رو به گسترش است.

كامرون
پس از پيروزي انقلاب، دولت ايران و كامرون در سطح سفير آكروديته روابط سياسي برقرار كردند. سفير ايران در گابن و كامرون در جده به عنوان سفير آكروديته تعيين شد. پپس از انقلاب اسلامي روابط دو كشور به طور عادي ادامه يافت.

گينه بيسائو
روابط گينة بيسائو و ايران در مرداد 1353 در سطح سفير آكروديته آغاز شده و اين روند كماكان ادامه دارد.

موريتاني
در مرداد ماه 1355 بر اساس درخواست كشور موريتاني، مستشار درجه يك سفارت اين كشور در پاريس براي ايجاد روابط و تأسيس سفارت‌خانه وارد ايران شد. مهرماه همان سال سفير كشور مزبور نيز وارد ايران گرديد .موريتاني به دليل نياز شديد به كمك‌هاي مالي، علاقه‌مند به توسعة روابط با رژيم سلطنتي ايران بود. البته نزديكي مراكش با دولت ايران و موضع مشترك مراكش و موريتاني در قبال مسئله صحراي باختري و حمايت رژيم سابق ايران از اين موضع، از عوامل ترغيب كننده نزديكي دو كشور بود .حضور رئيس وقت حكومت موريتاني در جشن‌هاي 2500 سالة شاهنشاهي ايران از نقاط  مهم روابط ايران و موريتاني قبل از پيروزي انقلاب اسلامي بود.
پس از پيروزي انقلاب اسلامي، در سال 1360 به دنبال سفر دكتر علي اكبر ولايتي وزير امور خارجه وقت جمهوري اسلامي ايران به موريتاني تصميم افتتاح سفارت در نواكشوت اتخاذ و پس از چندي به مرحلة اجرا درآمد .پس از كودتاي سال 1984 و سقوط هيدالله و روي كار آمدن احمداوله طايع در موريتاني، تغييراتي سياسي در صحنة سياست خارجي آن كشور پديد آمد و باعث بروز اختلافاتي بين ايران و موريتاني گرديد و در نتيجه قطع روابط دو كشور در سال 66 شد .روابط سياسي مجدد ميان دو كشور در حال حاضر برقرار مي باشد.

كومور-سي شل
در سال 1355 روابط سياسي بين ايران و دو كشور كومور و سي شل در اقيانوس هند برقرار شد و در حال حاضر سفير ايران در ماداگاسكار در اين دو كشور آكروديته مي باشد.

ماداگاسكار
از حوادث سال 1354، روابط ديپلماتيك بين ايران و ماداگاسكار برقرار بود. دليل اصلي تمايل ماداگاسكار به برقراري روابط سياسي، نياز اين كشور به نفت ايران بود. بر اين اساس مدت‌ها نفت خام پالايشگاه «تاماتائو» به وسيلة ايران تامين مي‌شد .پس از پيروزي انقلاب اسلامي سفارت ايران در تاناناريو داير شد ولي ماداگاسكار به دليل مشكلات مالي از تأسيس نمايندگي در تهران خودداري كرد. در عين حال كمك‌ها و هداياي ايران به طور مكرر براي مردم ماداگاسكار ارسال شده است.

تانزانيا
تانزانيا و ايران قبل از پيروزي انقلاب اسلامي فاقد مناسبات ديپلماتيك بودند. پس از پيروزي انقلاب جوليوس نايرره رئيس جمهور تانزانيا نسبت به ايجاد روابط سياسي با ايران ابراز تمايل كرد و در تاريخ 61/7/21 با صدور بيانيه‌اي از سوي وزراي خارجه دو كشور در نيويورك اين تمايل عملي شد. سفارت جمهوري اسلامي ايران در سال 63 در دارالسلام افتتاح و به دنبال آن تيمي از جهاد سازندگي جهت اجراي فعاليت‌هاي عمراني به عنوان كمك به دولت تانزانيا عازم اين كشور شد. در حال حاضر سفارت ايران در سطح سفير در دارالسلام دائر است اما تانزانيا در ايران سفارت ندارد.

موزامبيك
روابط سياسي با موزامبيك نيز در سال 1361 به دنبال سفر معاون سياسي وزارت امور خارجه به ماپوتو برقرار و سفارت ايران در اين شهر داير شد. سفر آيت الله خامنه‌اي رئيس جمهور وقت ايران به موزامبيك نقطة عطف روابط دو كشور بود. در حال حاضر سفارت ايران در ماپوتو به دلايل اقتصادي تعطيل مي باشد.

بوتسوانا
روابط سياسي ايران و بوتسوانا پس از پيروزي انقلاب اسلامي با گرايش اقتصادي برقرار گرديد. بوتسوانا داراى پتانسيل‌هاى بسيارى براى گسترش روابط صنعتى و تجارى با ايران است و كالاهاى ايرانى مى‌توانند بخش قابل توجهى از نيازمندىهاى اين كشور را تأمين كنند .تا كنون اجناسى مانند فرش دستباف و ماشينى، مبلمان، ظروف فلزى و پلاستيكى، سينك ظرفشويى و برخى كالاهاى مصرفى توليد ايران به بازاربوتسوانا راه يافته است، ولى يقيناً توليدات ديگرى در كشور ما وجود دارند كه با كالاهاى مشابه در بازار بوتسوانا قابل رقابت مىباشند. صنايع غذايى، دارويى، شيميايى، سلولزى، پتروشيمى، فلزى، خانگى، پلاستيكى، نساجى و... ايران مى‌توانند در بين كالاهاى مصرفى بازار بوتسوانا جايى براى خود باز كنند.(24)

 چاد
ايران و چاد در قالب همكارى‌هاى سياسى بين كشورهاى عضو سازمان كنفرانس اسلامى روابط محدودى با يكديگر دارند. در بُعد اقتصادى، عمده اقدامات صورت گرفته براى توسعه روابط دو جانبه در بخش صدور خدمات فنى و مهندسى بنگاه‌هاى دولتى ايران به چاد بوده است و هنوز بخش خصوصى دو كشور اطمينان كافى براى همكارى با يكديگر را پيدا نكرده‌اند .جداى از كارهاى عمرانى ايران در چاد در زمينه احداث خطوط انتقال نيرو و شبكه‌هاى حمل و نقل زمينى، فرصت‌هاى فراوانى براى همكارى‌هاى دو جانبه مانند توليد مشترك دارو، موادغذايى، مصنوعات فلزى، مصالح ساختمانى، مواد بهداشتى و آرايشى، مصنوعات شيميايى و سلولزى و تجهيزات خودرو وجود دارد.
بسيارى از صنايع نيمه سنگين ايران در صورت يافتن بازار مصرف در جمهورى چاد مى‌توانند بخشى از خطوط توليد كالاهاى صادراتى خود را در اين كشور مستقر كنند و با بهره‌گيرى از نيروى كار ارزان آفريقايى، انگيزه تداوم صدور كالا به چاد را به وجود آورند. ايران تاكنون نمايشگاه‌هاى مختلفى را در جمهورى چاد برپا كرده است كه از آن جمله مى توان به نمايشگاه اختصاصى كالاهاى ايران در «انجامنا» در خرداد ماه 1378 اشاره كرد. هر چند كه استقبال مصرف كنندگان چاد از كالاهاى ايرانى در اين نمايشگاه فراوان بود، ولى شركت‌هاى ايرانى كه در آن نمايشگاه حضور يافتند.

كشورهاي ديگر
پس از پيروزي انقلاب اسلامي، روابط ديپلماتيك ايران با كشورهاي سيرالئون و گينة در سال 1362، بوروندي در سال 1364 و بنين، آنگولا، كنگو و ناميبيا تا سال 1369 برقرار شد.

آينده روابط فعلي ايران و آفريقا 
پس از پيروزي انقلاب اسلامي، استراتژي ايران در برخورد با نظام بين‌الملل دچار تغييرات اساسي شد و پيگيري تحقق اهداف انسان‌دوستانه در كشورهاي جهان سوم و مبارزه با مظاهر ظلم و ستم مورد توجه قرار گرفت. همچنين در راستاي دفاع از مسلمانان مظلوم و مستضعفان، علاقه‌مندي به سرنوشت مردم آفريقا مضاعف شد .در اين رابطه پس از سفر حضرت آيت الله خامنه‌اي رئيس جمهور وقت و رهبر فعلي انقلاب اسلامي به چند كشور آفريقايي، وزارت جهاد سازندگي مسئول رسيدگي به مشكلات و كمك به ملل آفريقايي شد. هدف اين بود كه اين وزارت با انجام فعاليت‌هاي عمراني و آموزشي، گامي اساسي در جهت افزايش درآمد و ارتقاي سطح دانش فني مردم روستايي آفريقايي بردارد و آنان را با مدل‌ها و الگوهاي بومي توسعه متكي بر عزم و اراده و انگيزه‌هاي دروني انسان‌ها آشنا كند. وزارت جهاد سازندگي به عنوان متولي و نمايندة جمهوري اسلامي ايران فعاليت‌هاي خود را در زمينه‌هاي كشاورزي، دامپروري، شيلات، جنگل، مرتع، عمران و صنايع روستايي در مناطق محروم‌تر كشورهاي تانزانيا، غنا، سيرالئون و سودان آغاز كرد .اين نهاد در طول فعاليت‌هاي چند ساله در تانزانيا و ديگر كشورهاي آفريقايي، اين باور را در مردم منطقه به وجود آورد كه مي‌توانند روي پاي خود بايستند. به عنوان مثال ميزان عملكرد ذرت در هكتار در منطقة هر استان ساحلي اين كشور از 300 رأس در طول دو سال به بيش از 3000 رأس افزايش پيدا كرد .در زمينة كشت برنج و ماهيگيري، برداشت شالي در هكتار از 1/2 تن به 3/2 تن رسيد و در يك مزرعه، نمونه سگني در هر هكتار 8 تن برنج برداشت شد.
"علي حسن موويني" رئيس جمهور تانزانيا در ارتباط با فعاليت‌هاي جهاد سازندگي مي‌گويد: اگر ساير كشورها به ما ماهي مي‌دهند، ايراني‌ها به ما ماهيگيري ياد مي‌دهند. همچنين در كشور غنا جهاد فعاليت‌هاي مشابهي را دنبال مي‌كند. به اعتقاد مقامات غنايي فعاليت‌هاي اين نهاد در استان شمالي (تماله) باعث افزايش سطح زيركشت، رشد توليد در واحد سطح، افزايش درآمد كشاورزان و ارتقاي سطح زندگي آنان از طريق تأمين ادوات و اعمال روش‌هاي صحيح كشاورزي و آموزش روستايي شده است. دركنار فعاليت‌هاي جهاد سازندگي، جمعيت هلال احمر جمهوري اسلامي ايران نيز نقش عمده‌اي درتوسعة روابط ايران و آفريقا داشته است. كمك‌هاي انسان‌دوستانة اين جمعيت به كشورهاي نيازمند آفريقايي به ويژه به هنگام بروز قحطي، خشك‌سالي و بلاياي طبيعي، همچنين احداث درمانگاه‌هاي متعدد و اهداي محموله‌هاي درماني به ويژه قرص‌هاي ضد مالاريا همواره موجب تقدير مجامع بين‌المللي بوده است .در مورد همكاري‌هاي بين دولت‌ها نيــز سرمايه‌گذاري‌هايي بر روي پروژه‌هاي مشترك نظير اكتشاف و استخراج بوكسيت در گينة كوناكري و تأمين نفت مورد نياز برخي از كشورهاي آفريقايي انجام شده است.
امكانات بالقوة آفريقا مي‌تواند در آينده بخشي از نيازهاي وارداتي جمهوري اسلامي ايران را تأمين كند. به علاوه اين قاره با توجه به الگوي مصرف مردم آن مي‌تواند بازار مناسبي براي صادرات كالاهاي غير نفتي ايران باشد. به‌ويژه با توجه به سياست‌هاي تعديل ساختار اقتصادي كه تكيه بر آزادي تجارت و تسهيل در امر سرمايه‌گذاري دارد با سهولت بيشتري مي‌توان همكاري‌هاي متقابل را توسعه بخشيد. بر اين اساس، توجه بخش خصوصي ايران به حضور بيشتر در فعاليت‌هاي اقتصادي در آفريقا افزايش يافته است. شركت توأم با موفقيت ايران در نمايشگاه‌هاي تجاري كشورهاي كنيا، زامبيا، زيمبابوه، موزامبيك، نيجريه و … مشوق اصلي بخش خصوصي به شمار مي‌رود. به اعتراف هيأت‌هاي اعزامي بخش خصوصي آنچه در آفريقا ديده‌اند با تصور ذهني قبلي آنها بسيار متفاوت بوده است. آنان به جاي بيابان‌هاي گرم و خشك و انسان‌هاي قحطي‌زده در جنوب و شرق آفريقا شهرهاي سرسبز و منابع عظيم طبيعي، اراضي وسيع مسطح، وفور نزولات آسماني، شرايط مناسب تجاري و نيروي كار ارزان را مشاهده كرده‌اند. البته بعد مسافت و عدم وجود خدمات زيربنايي، مشكلاتي بر سر راه ادامة حضور بخش خصوصي در آفريقا ايجاد كرده است.
دفتر مطالعات سياسي و بين‌المللي وزارت امور خارجه پس از برگزاري سمينار راه‌هاي عملي توسعه و همكاري اقدام به تأسيس بانك اطلاعاتي آفريقا براي ارائه خدمات به سرمايه‌گذاران و تجار ايراني كرده است. مركز مطالعات آفريقا نيز در اين دفتر تأسيس و فعال مي‌باشد.
پيوند سازمان‌هاي اقتصادي منطقه‌اي نظير P.T.A در آفريقا و E.C.O در آسيا، ايجاد دفاتر مشاورة فني و مهندسي مشترك براي شركت در مناقصه‌هاي كشورهاي آفريقايي، اعزام نيروهاي كارشناس جهت ارائه كمك‌هاي فني، تكنولوژيكي، صنعتي، كشاورزي و بهداشتي به كشورهاي آفريقايي و شركت در حراج سرمايه‌گذاري‌هاي كوچك ماننده كوره‌هاي آجرپزي و توليد مصالح ساختماني، توليد ظروف پلاستيكي، دارو، كفـش، پـوشـاك و نساجي از برنامه‌هاي جمهوري اسلامي ايران در آفريقا به شمار مي‌رود.
سمينار همكاري‌هاي اقتصادي با قارة آفريقا از سوي اتاق بازرگاني، معادن و صنايع و با همكاري دفتر مطالعات سياسي و بين‌المللي برگزار شد كه نشانگر ارادة سياسي نظام جهت بسط روابط با قارة آفريقاست. در هر صورت آفريقا به تدريج جايگاه واقعي خود را پيدا كرده است، مراحل اجرايي كار آغاز شده و رو به گسترش است. البته راه طولاني، جاده ناهموار و رقيب فراوان است و تنها برنامه‌ريزي صحيح و رفع موانع موجود موجبات توفيقات افزون‌تر را فراهم خواهد كرد.

پي نوشتها
1- سياست و حكومت در آفريقا، محسن پاك آيين، تهران، نشر نقطه، 1377، ص 90. 
2- حسين احمد، گفتمان تاريخي مسلمانان اتيوپي، ماهنامه زمانه، شماره 20، براي مشاهده متن مقاله رجوع كنيد به: http://www.farsnews.com/NewsVm.asp?ID=59732
3- كتاب سبز اتيوپي، انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، 1376 .
4-نشريه اينترنتي اتاق بازرگاني http://www.iccim.org/Persian/Magazine/1381/farvardin/21.htm
5-پيشينه روابط فرهنگي، رايزني فرهنگي جمهوري اسلامي ايران در اتيوپي، ر.ك. http://www.icronet.org/culture/ pishine/pishine6.htm
6-كتاب سبز آفريقاي جنوبي، انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، 1377.
7- رجوع كنيد به سايت اينترنتي اتاق بازرگاني به آدرس: http://www.iccim.org/Persian/Magazine/ 1380/Day/21.htm
8-براي كسب اطلاعات بيشتر به سايت سفارت جمهوري اسلامي ايران در آفريقاي جنوبي به آدرس زير رجوع كنيد:
http://www.iccim.org/Persian/Magazine/ 1380/Day/21.htm
9-كتاب سبز زامبيا، انتشارات وزارت امور خارجه، 1373
10- ايران و مصر - چشم اندازهاي پس از تنش، مؤمن زاده رضا، مقاله، همشهري، 19/4/1379 ص 12.
11-كتاب سبز مصر، انتشارات وزارت امورخارجه، تهران، 1375.
12-براي كسب اطلاعات بيشتر در مورد تاريخ روابط ايران و مصر رجوع كنيد به :مدخلي بر روابط ايران و مصر، عباس گلرو، فصلنامه تاريخ روابط خارجي، سال دوم، شماره‌هاي 7 و 8، تهران، انتشارات وزارت امورخارجه، تابستان و پائيز 1380.
13-فصلنامه مطالعات آفريقا، دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، انتشارات وزارت امور خارجه، سال ششم، شماره چهارم، پائيز و زمستان 1380، صص208 – 185.
14- كتاب سبز تونس، انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، 1376.
15- كتاب سبز الجزاير، انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، 1377.
16-كتاب سبز نيجريه، انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، 1375.
17-كتاب سبز ساحل عاج، انتشارات وزارت امورخارجه، تهران، 1380.
18-رجوع كنيد به : http://www.russiannews.ru/pers2/iran_news
19-كتاب سبز بوركينافاسو، انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، 1374.
20-رجوع كنيد به نشريه اينترنتي اتاق بازرگاني به آدرس: http://www.iccim.org/Persian/Magazine/ 1381/AZAR/29.HTM
21-كتاب سبز زيمبابوه، انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، 1375.
22-رجوع كنيد به: گزارشي از حراره، گزارش سمينار دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، شماره 5، انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، 1365، صص 15 – 10.
23-كتاب سبز كنيا، انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، 1379.
24- رجوع كنيد به: http://www.iccim.org/Persian/Magazine/1381/aban/28.ht