تقريب به معني دعوت به نزديك کردن ديدگاه‌هاي مذاهب اسلامي است و داراي تاريخچه خاصي در ممالك اسلامي وبه ويژه كشور مصر مي باشد. تقريب همچنين به معني همكاري مشترك علماي اسلام براي زدودن سوء تفاهمات موجود بين فرقه هاي اسلامي به خصوص تشيع و تسنن مي باشد.
علماي تقريبي معتقدند براي تحقق اهداف تقريب، نيازي بر ترك تعاليم تسنن توسط اهل سنت و يا ترك تعاليم تشيع توسط شيعيان نيست بلكه همزيستي برادرانه و بدون تخاصم بين گروه‌هاي اسلامي محور تقريب مذاهب تلقي مي گردد به عبارت ديگر هدف تقريب، كاهش خصومت و دشمني دربين پيروان مذاهب اسلامي بوده است.  

راه‌اندازي دانشگاه الازهر
دانشگاه الازهر مصر تا قبل از حكومت انورسادات از پيش كسوتان دعوت به تقريب بود. حسن ابراهيم حسن در تاريخ الدوله الفاطميه مي نويسد:
«تسميه الازهر به حضرت فاطمه (س) نسبت داده شده است چرا كه سلسله فاطميون كه در سال 909 ميلادي در مصر به حكومت رسيدند، خود را منصوب به حضرت زهرا (س) مي دانستند. فاطميون، الازهر را براي ترويج مذهب شيعه در سال 972 ميلادي تاسيس كردند. رهبران اين سلسله معتقد بودند زمان تبليغ شيعه از طريق معرفي علمي فرا رسيده و بايد از طريق آموزش، تعاليم اين مذهب را ترويج كرد. فاطميون به تاسيس دانشگاه الازهر بسنده نكردند و درسال 1005 ميلادي مركز فرهنگي دارالحكمه را دائر كرده و اين مركز نيز وظيفه تبليغ تشيع را به عهده داشت».
گفته مي‌شود عليرغم حركت متعادل فاطميون در اوايل حكومت خود نسبت به ترويج مذهب شيعه، در سال‌هاي بعد دچار افراط و زياده روي نسبت به انجام اين امر شدند. براي مثال دولت فاطمي مردم را از خواندن كتاب‌هاي مذاهب ديگر منع مي نمود و سعي در انزواي اهل تسنن داشت و شايد اين سياست يكي از علل گرايش ايوبيان به تبليغ تسنن و اقبال اهل تسنن از اين سلسله بود.
ايوبيان كه پس از انقراض دولت فاطميون درسال 1175 ميلادي به قدرت رسيدند مصر را به مركز فرهنگي قدرتمندي براي ترويج تسنن تبديل كرده و موسس اين دولت صلاح الدين ايوبي كه شافعي مذهب بود، تدريس فقه شيعه را در الازهر ممنوع كرد.
اين سياست باعث شد الازهر دچار ركود علمي شود و اين وضعيت حدود هشتاد سال طول كشيد اما در دوران حكومت مملوكيان و عثمانيان بر مصر، عليرغم حاكميت مذهب تسنن، شيعيان از وضعيت بهتري نسبت به دوران ايوبيان برخوردار شدند. در زمان مملوكيان نماز جمعه مجدداً در دانشگاه الازهر برپا شد و در كنار تدريس فقه شافعي، عده‌اي از علما نيز براي تدريس فقه ديگر مذاهب من جمله تشيع تعيين شدند.
در سال 1789 ميلادي حمله فرانسه به مصر باعث شد، علماي الازهر با پشتيباني مردم پرچم مقاومت در مقابل فرانسويان را برافرازند و با فراموش كردن اختلافات خود با ديگر مذاهب، وحدت و يكپارچگي مسلمانان را به منصه ظهور برسانند. همكاري علماي الازهر با شيعيان و ديگر تقريبيون، باعث شكست حملات فرانسويان شد. در اين دوره اعدام علماي اسلامي توسط نيروهاي فرانسوي علقه هاي همبستگي و تقريب در مقابل دشمن خارجي را در بين مسلمانان تقويت كرد.

دانشگاه الازهر

تضعيف دانشگاه الازهر
در سال 1805 محمدعلي به عنوان والي مصر انتخاب شد. وي كه ذاتاً فردي قدرت طلب بود، وجود علماي الازهر به ويژه اتحاد بين آنان و جامعه اسلامي را مانعي براي تحكيم حاكميت خود مي‌پنداشت و براي رفع اين موانع با تمسك به حربه تفرقه بيانداز و حكومت كن و تفكيك دين از سياست، اقدام به تضعيف علماي اسلام و دانشگاه الازهر نمود. اين سياست كه به عدم تمكن مالي الازهر براي اداره خود منجر شد، باعث زوال تدريجي اين دانشگاه گرديد و زمينه را براي وابستگي مالي آن به قدرت‌هاي خارجي به ويژه دولت بريتانيا فراهم ساخت.
در سال 1915 مشاور مالي حكومت مصر كه فردي انگليسي بود، به شيخ الازهر پيشنهاد كرد براي بهبود وضع مالي علماي الازهر كمك‌هايي از دولت انگليس را بپذيرد (البته در مورد پذيرش اين امر توسط الازهر اطلاعي در دست نيست).‌ در اين دوره سياست حكومت مصر و مستشاران انگليسي تفكيك دين از سياست و ممانعت از اتحاد مذاهب مختلف در زير لواي اسلام بود. بدين صورت علماي مذاهب مختلف در الازهر به دليل عدم يكپارچگي، گروه گرايي و توجه به منافع شخصي نتوانستند رسالت اسلامي خود در اين دوره را اداء نمايند.

برقراري دوباره روابط ميان فرق اسلامي
در دهه هفتاد افزايش تماس‌هاي علما و مراكز ديني مختلف به ويژه شيعه و سني زمينه تاسيس دارالتقريب در مصر را فراهم آورد. فعاليت‌هاي مرجع فقيد شيعيان جهان حضرت آيت الله العظمي بروجردي (ره) نقش عمده‌اي در تاسيس اين مركز داشت. ايشان اعتقاد راسخي به لزوم رفع اختلاف بين مذاهب اسلامي داشت و تحقق اين امر را موجب اعتلاي اسلام مي‌دانست.
آيت الله العظمي بروجردي با درايت خاص خود مي‌دانست كه اگر بنا شود تفاهمي در بين مسلمين ايجاد شود، بايد از مجامع علمي سرچشمه بگيرد. از سوي ديگر به توان علمي جامع الازهر مصر نيز واقف بود لذا از امكانات و فرصت‌ها براي رابطه با علماي مصر استفاده لازم را نمود.
آيت الله فقيد براي شروع اين تماس‌ها، علامه شيخ محمدتقي قمي، كه مردي دانشمند، متين و علاقه‌مند به اتحاد اسلامي بود را به عنوان نماينده خود به مصر اعزام داشت و ماموريت وي را تلاش جهت گسترش فعاليت‌هاي تقريبي در مصر و تشويق علماي اسلام جهت اهتمام براي تحقق اتحاد اسلامي عنوان كرد.
علامه شيح محمد تقي قمي پيام شفاهي آيت الله را به شيخ محمد سليم كه مقام شيخ الازهر را در آن زمان داشت، ابلاغ نمود و پيام متقابل شيخ سليم به آيت الله بروجردي، باب مكاتبات و مراودات تقريبي بين حوزه قم و دانشگاه الازهر در مصر را باز كرد.
طولي نكشيد كه يكي از علماي مصر به نام شيخ حسن باقوري كه استاد دانشگاه الازهر و وزير اوقاف مصر بود به ايران مسافرت نمود و با آيت الله العظمي بروجردي ملاقات كرد. متعاقباً كتاب مختصر المنافع علامه حلي و تفسير مجمع البيان شيخ طوسي در مصر مورد طبع و بهره برداري اساتيد و طبقه دانشمند مصر قرار گرفت. به دنبال اين تماس‌ها دانشگاه الازهر براي اولين بار درتاريخ پيدايش خود، در روز عاشورا مجلس بسيار مجلل و باشكوهي براي عزاي امام حسين (ع) برپا كرد.

تقريب مذاهب در دوران شيخ شلتوت
پس از درگذشت شيخ مجيد سليم، شيخ شلتوت زعامت دانشگاه الازهر را به عهده گرفت. وي كه از افراد علاقه‌مند به اتحاد امت اسلام و داراي ديدي عميق و ژرف در مسائل تقريبي بود ارتباط نزديكي با آيت الله العظمي بروجردي (ره) برقرار كرد و طي نامه اي ايشان را برادر معظم خود خواند.
تاسيس دارالتقريب بين مذاهب اسلامي در مصر، نقش عمده‌اي در هماهنگي بين فرق مختلف اسلامي ايجاد نمود و به اولين گام مهم و تعيين كننده منجر شد. اين گام مهم، تدريس فقه مذاهب اسلامي شيعه و سني در دانشگاه الازهر بود. اين موضوع در ماده سوم اساسنامه دارالتقريب به اين صورت آورده شد:
«تدريس فقه مذاهب اسلامي در دانشگاه‌هاي اسلامي و در همه نقاط تا جايي كه به دانشگاه‌هاي اسلامي عمومي تبديل شوند، صورت خواهد گرفت.»
پيشنهاد برنامه تدريس مذهب جعفري در الازهر اگرچه عملي نشد ولي با يك واقعه مهم ديگر مقارن گرديد و آن فتواي شيخ شلتوت مبني بر جايز بودن پيروي از فقه شيعه بود. بدين صورت بزرگترين مرجع رسمي اهل سنت و بالاترين قدرت علمي مصر با كمال صراحت فتوا داد كه پيروان مذهب شيعه اثني عشريه علي رغم تبليغات سوء با ديگر مذاهب اسلامي از نظر برخورداري از امتيازات اسلام برابر هستند و به همه مسلمين اهل سنت و جماعت اجازه داده مي شود كه درصورت تمايل از فتاوي علماي شيعه جعفري پيروي كنند.

شيخ محمود شلتوت

تقريب مذاهب در حال حاضر
علماي مصر پس از دوران شيخ شلتوت نيز در يك ارتباط تنگاتنگ با حوزه هاي علمي شيعي، فعاليتهاي تقريبي خود را ادامه دادند و اين امر علقه هاي محكمي بين مردم ايران و مصر به وجود آورد. گفته مي‌شود علي رغم آن كه فقه معرفي شده در مصر غير شيعي مي‌باشد ولي وجدان مردمي مصر گرايشات شيعي دارد لذا پيروان مسلك وهابي، به منظور دور نگهداشتن مردم مصر از سطوح فقهي و عقلي مذهب شيعه به مقابله با تشيع پرداخته و درصدد هستند گرايشات وحدت گرايانه علما و مردم مصر را به انحراف كشانند.
در حال حاضر دلايل زيادي بر تمايل مردم مصر به تفاهم با برادران شيعه خود وجود دارد و اين نشات گرفته از علاقه آنان به اهل بين (س) مي باشد. براي نمونه مردم مصر به زيارت قبور شريف معصومين علاقه دارند و بوسه بر آن‌ها را جايز مي دانند، بيشترين اسم رايج در مصر بعد از اسم پيامبر اسلام (ص)، اسامي علي (براي مردان) و فاطمه (براي زنان) است. در مشهورترين اشعار ملي ويژه كودكان حضرت فاطمه زهرا (س) به عنوان مادر و حضرت علي (ع) به عنوان پدر خطاب شده است. در خصوص برگزاري اعياد و آداب ماه مبارك رمضان، مردم مصر پايبند به عادات خاص فاطميان هستند كه نشات گرفته از فرهنگ تشيع است.
انتشار كتاب المراجعات كه مشروح مناظره بين عالم بزرگ اسلام عبدالحسين شرف الدين الموسوي (ره) از پرچمداران تقريب در جبل عامل لبنان و شيخ سليم رئيس الازهر مي باشد، نقش مهمي در زدودن سوء تفاهمات اهل سنت نسبت به شيعه داشته است. شيخ سليم در آخرين مراجعه اعتراف كرده است كه فرقي بين سني و شيعه وجود ندارد و اختلافات موجود ميان شيعه و سني كمتر از اختلافات موجود ميان امامان مذاهب چهارگانه است.

ريشه‌هاي فرهنگي تقريب مذاهب در مصر
در حقيقت ايجاد تفاهم و دوستي بين شيعه و سني در محيط فرهنگي مصر از استعداد بالايي برخوردار است. دلايل اين امر به شرح زير مي تواند باشد.
1-     وجود قبور تعدادي از منسوبين به اهل بيت (س) نظير مالك اشتر در مصر باعث شده مردم اين كشور بيش از مردم ساير كشورهاي اسلامي نسبت به اهل بيت (س) اظهار محبت و ابراز ارادت نمايند.
2-     مردم مصر علناً داراي تمايل فراوان براي تفاهم و نزديكي با ساير برادران مسلمان من جمله شيعيان مي باشند و پس از پيروزي انقلاب اسلامي اين تمايل افزايش يافته است.
3-     نقش الازهر به عنوان يك مركز روحي و معنوي بزرگ كه در ابتدا براي انتشار مذهب شيعه تاسيس شده و اهداف تقريبي را دنبال مي كرده است نيز نمي تواند ناديده گرفته شود. گرچه اين دانشگاه در بسياري مقاطع تحت تأثير ديدگاه‌هاي سياسي حاكمان مصر قرار داشته است.
4-     دربعد تاريخي، تشكيل دولت فاطمي در مصر توسط شيعيان و دشمني تاريخي بين مصريان و وهابيون همواره به عنوان سدي در مقابل دشمنان انديشه تقريب عمل كرده است، به همين دليل وهابيون عليرغم تلاش‌هاي فراوان در مصر موفق به بسط تفكر تخريبي خود برعليه شيعه نبوده‌اند.
جاي شگفتي نيست كه به دلايل فوق برخي از قانونگذاري‌هاي مصر بر اساس مذهب شيعه باشد. براي مثال دو ماده از قانون مدني مصر از مذهب شيعه گرفته شده است.

گروه‌هاي شيعي و تقريب مذاهب
در دوران عبدالناصر، الازهر اقدام به انتشار يك دائره المعارف فقهي تحت عنوان «فقه اسلام در مذاهب هشتگانه» نمود كه عبارت بودند از چهار مذهب اهل سنت، مذاهب اثني عشري و زيدي و مذاهب اباضي و ظاهري.
در اين دهه جمعيتي تحت عنوان «اهل البيت» در مصر تشكيل شد و در وزارت امور اجتماعي با شماره 1852 به ثبت رسيد و به صورت نامنظم نشرياتي منتشر نمود. اين جمعيت پس از پيروزي انقلاب اسلامي بنا به دستور انورسادات تعطيل شد. اين جمعيت نقش مهمي در امر تقريب بين مذاهب داشت.
در مصر، تيره سادات با عنوان «اشراف» شناخته مي شوند و جمعيت اشراف در مصر حفظ نسب اموات منسوب به اهل بيت (س) را به عهده دارد.
در منطقه صعيد به ويژه استان‌هاي قنا و اسوان گروهي به نام «جعافره» كه منتسب به حضرت امام جعفر صادق (س) مي باشند، وجود دارند و داراي تفكرات تقريبي و همزيستي برادرانه با جماعت اهل سنت مي باشند. تعداد جعافره در مصر به دو ميليون نفر مي رسد.
بُهره‌ها گروه ديگري از شيعيان اسماعيليه آفريقا هستند كه در دوران حكومت انورسادات به مصر مهاجرت كردند و با استفاده از توانايي‌هاي مادي خود وزير اوقاف مصر را تشويق به ترميم مساجد شيعي فاطميون نظير مسجد «الانور» نمودند و اين مسجد تبديل به مقر اين جماعت گرديد. بهره‌ها همچنين مسجد الحسين (ع) و مسجد زينب (س) را ترميم و تجديد بنا نمودند.
فرقه صوفيه در مصر كه از پيروان حضرت امام علي (ع) هستند نيز همواره همكاري‌هاي علمي خوبي با علماي اهل تسنن داشته اند. رهبران جنبش صوفيه در مصر كه واقف به علاقه مردم اين كشور به اهل بيت (س) بوده‌اند همواره با فعاليت‌هاي فرهنگي خود مانعي براي رشد تعاليم تفرقه گرانه وهابيت شده اند.
وجود بهره‌ها، صوفيه، جعافره و گروه‌هاي طرفدار اهل بيت (س) از سويي و تفكر روشن برخي از علماي مصر نظير شيخ محمود شلتوت، كواكبي، باعث رشد افكار تقريبي در مصر شده است. اگرچه فعاليت‌هاي وهابيون كه پس از دوره عبدالناصر آغاز شد و تاكنون نيز ادامه داشته، همواره با رشد انديشه تقريب مقابله كرده است.

تقريب مذاهب پس از انقلاب اسلامي
پس از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران و برافراشته شدن پرچم اتحاد از سوي حضرت امام خميني (ره)، مردم مصر با شوق و حرارت زايد الوصفي پيام وحدت را تبريك گفتند اما دستگاه‌هاي تبليغاتي غرب و شبكه بين المللي وهابيت با انتشار كتب و نشريات فراوان سعي در مشوه نمودن چهره تشيع در جوامع سني مذهب نمود. بر اين اساس كتاب‌هايي كه شيعه را مورد ملامت قرار داده بود و كتب ديگري از دوران صفويه كه اهل سنت را مورد تهاجم قرار داده بودند، از مخازن بيرون كشيده و دوباره مطرح شدند. بهره برداري از انتشارات «الصحوه» جهت انتشار كتب عليه تشيع در مصر آغاز شد. اين شركت انتشاراتي، بيش از صد كتاب را طي سال‌هاي 1983 تا 1986 منتشر كرد. كليه هزينه‌هاي مادي انتشار اين كتب از طرف رهبريت وهابيون تامين مي‌شد.
اگرچه اين تهاجم، مذهب تشيع را مورد انتقاد قرار داد اما از جنبه هائي نيز براي تبليغ انديشه تقربيون مفيد بود چرا كه مردم مصر جهت شناخت موارد اختلاف شيعه و سني علاقمند شدند و با ظهور متفكرين معاصر در مصر موضع طرفداران تقريب بين مذاهب تقويت گرديد. براي مثال مرحوم علامه شيخ محمد غزالي كه عالمي قابل قبول در بين تمامي اقشار مصر بود همواره اختلاف ميان امت اسلامي را مورد نكوهش قرار داد و از انديشه تقريب طرفداري نمود. وي مي‌گويد:
«ترس از اختلاف در فقه جايز نيست زيرا اختلاف فقها اجتناب ناپذير است. عمل كساني كه تقليد از مذهبي به خصوص را منع مي كنند يك تعصب بيش نيست. اين عمل ترغيب رهروان خود به عدم تقليد از مذاهب ديگر است كه نوعي تعصب مذهبي وتنگ نظري بوده و ارزش ندارد» (روزنامه الرهرام – 1370/12/17).
رهبري اخوان المسلمين نيز اهتمام فراواني به امر تقريب نمود و اتحاد امت اسلام را براي مقابله با دشمن واحد در اين دوران ضروري دانست.
به نظر مي‌رسد رشد افكار تقريبي در مصر اجتناب ناپذير باشد. علما و روشنفكران مصري كه در حركت جديد خود احياي اسلام ناب را مدنظر دارند به اهميت اتحاد و اتفاق اسلامي جهت مقابله با دشمن مشترك واقف هستند و پيشينه تاريخي و فرهنگ حاكم بر جامعه نيز بر اين مطلب دلالت دارد، لذا مي توان گفت تقريب در مصر اگر در مسير صحيح هدايت شود مي‌تواند در آينده پشتوانه محكم وحدت سياسي و عاطفي جهان اسلام باشد. بديهي است هرگونه تحول مثبت در روابط ايران و مصر موضع تقريبيون دو كشور را تقويت خواهد نمود.

منابع
1-     خاطرات زندگاني حضرت آيت الله العظمي آقاي بروجردي، به قلم محمد حسين علوي طباطبايي
2-     مجله تقريب 1 و 2و 3- ويژه نامه كنفرانس وحدت اسلامي