در اواخر سال 1370 كائوندا در انتخابات رياست جمهوري شكست خورد و دولت غرب گراي چيلوبا با حمايت مستقيم كشورهاي غربي و ارگانهاي پولي بين المللي به قدرت رسيد. چيلوبا پس از دستيابي به قدرت، كشور زامبيا را مسيحي اعلام كرد، از فعاليتهاي اسلامي راديو و تلويزيون جلوگيري كرد و از كتاب آيات شيطاني رفع ممنوعيت نمود و روابط سياسي خود با اسرائيل را برقرار كرد. دولت زامبيا پس از اين تحول در يك چرخش 180 درجه اي زمينة تيره سازي روابط با ايران و كشورهاي مترقي را فراهم ساخت و سياستهايي هماهنگ با آمريكا، انگليس و اسرائيل اتخاذ نمود. در اين دوران سفارت جمهوري اسلامي ايران تلاش كرد با برقراري روابط اقتصادي، روابط سياسي را حمايت كند و در اين رابطه هيأتهاي متعددي از بخش خصوصي عازم زامبيا شد و در اولين قدم، شركت دارو پخش، دفتر نمايندگي خود در لوزاكا را داير كرد.

در بهمن ماه سال 1371 محمد رضا نعمت زاده، وزير صنايع جمهوري اسلامي ايران جهت شركت در دومين اجلاس كميسيون مشترك عازم زامبيا شد. استقبال مقامات زامبيا از اين سفر و انعكاس گسترده آن در مطبوعات و راديو تلويزيون زامبيا نويد بخش گرمي مجدد روابط بود، اما يك روز پس از خاتمة سفر، درج نامه هاي مشكوك در روزنامة تاميز زامبيا كه هدف ايران از بسط همكاريهاي اقتصادي را ترويج اصول گرايي اسلامي دانسته بود، نشانگر حركتي پنهان براي مخدوش نمودن روابط فيمابين بود. شايان ذكر است كه آرتور سردبير روزنامه تايمز زامبيا كه پس از حاكميت دولت جديد منصوب شده بود داراي گرايشات صهيونيستي بود.

در تاريخ 18 اسفند 71 روزنامه هاي زامبيا خبر از كشف كودتايي كه ظاهراً قرار بود توسط حزب يونيپ (حزب مخالف دولت) صورت پذيرد، دادند. جرايد پس از طرح گسترده اين خبر نوشتند كشورهاي ايران، سوريه، ليبي و فلسطين تصميم به تامين بودجه اين كودتا داشته اند. سفارت جمهوري اسلامي ايران قوياً اين اتهام را تكذيب كرد و بر تعهد خويش نسبت به قوانين بين المللي و عدم دخالت در امور داخلي كشورهاي ديگر تأكيد كرد. چند روز بعد وزير امور خارجه زامبيا با فرا خواندن سفير ايران به وزارت امور خارجه ادعاي فوق را تكرار كرد و گفت يكي از دستگير شدگان اعتراف كرده است كه دولت ايران بودجه كودتا را تامين كرده است. تكذيب مجدد سفير ايران و تقاضا جهت ارائه اسناد و دلايل مستدل از سوي دولت زامبيا نيز بي نتيجه ماند و رئيس جمهور زامبيا در يك نطق تلويزيوني ضمن اعلام وضعيت فوق العاده در كشور فعاليتهاي حزب يونيپ را غير قانوني اعلام كرد و تصميم دولت مبني بر تجديد نظر در ارتباط با روابط سياسي با ايران و عراق را به اطلاع مردم رسانيد. كاملاً مشخص بود كه عواملي در پشت پرده اين جريان را هدايت مي كنند، چرا كه ادعاي دولت زامبيا كاملاً بي اساس بود و حتي به اعتراف جرايد داخلي  و خارجي، جمهوري اسلامي ايران منافعي در حمايت از حزب يونيپ كه ضعيف ترين دوران حيات خود را مي گذراند، نداشت.

سفير جمهوري اسلامي ايران و سخنگوي وزارت امور خارجه ايران مكرراً اتهام دخالت در امور داخلي زامبيا و حمايت مالي از حزب يونيپ را تكذيب كردند و خواهان ارائه دلايل متقن و مستدل از سوي دولت زامبيا شدند. موسوكوتوانه رئيس حزب يونيپ نيز تقاضا يا دريافت كمك مالي از ايران و عراق را تكذيب كرد و اين اتهام را سياست دولت جهت توجيه مشكلات داخلي دانست. رسانه هاي گروهي زامبيا مكرراً از دولت و وزير امور خارجه مي خواستند دلايل ادعاهاي خود را ارائه دهد اما دولت زامبيا اسناد ماجرا را محرمانه دانسته و ادعا مي كرد كه افشاي اسناد محرمانه جايز نيست.

در تاريخ 24 اسفند 72 ورنون موآنگا وزير امور خارجه با فرا خواندن سفير ايران تصميم دولت را مبني بر قطع رابطه با ايران، موقت خواند و گفت اميدوارم پس از روشن شدن نتايج تحقيقات شاهد برقراري مجدد روابط باشيم. وي نامه اي نيز براي همتاي ايراني خود فرستاد كه تكرار مطالب اعلام شده به سفير ايران بود.

همزمان با اعلام قطع رابطه زامبيا با ايران و عراق يكي از نمايندگان مجلس از حزب حاكم به نام بادات از وزير امور خارجه سؤال كرد كه اين تصميم از سوي اسرائيل اتخاذ شده يا دولت زامبيا؟ خبر اين مطلب كه از شبكه سراسري راديو تلويزيون زامبيا پخش شد مؤيد وجود دستهاي پنهان در پشت ماجرا بود. سؤال بادات چندين بار در مقاطع مختلف از سوي خبرنگاران جرايد عنوان شد اما وزير امور خارجه زامبيا از پاسخ خودداري كرد.

مدت كوتاهي پس از قطع روابط دو كشور وزير امور خارجه زامبيا در مصاحبه با روزنامه تايمز زامبيا اتهام دخالت جمهوري اسلامي ايران در طرح كودتا را نادرست خواند. وي گفت كه نتايج تحقيقات حاصله دال بر عدم حمايت ايران و عراق از كودتاگران بوده است. وي همچنين دخالت اسرائيل در اين ماجرا را تكذيب كرد و گفت هماهنگي هاي ديپلماتيك علت قطع روابط با ايران و عراق بوده است.

دولتمردان زامبيا براي توجيه قطع رابطه با ايران سناريوي جديدي خلق كردند و يكي از مقامات وزارت كشور زامبيا طي مصاحبه اي دخالت ايران در ترويج بنيادگرايي اسلامي و حمايت از حزب اسلامي زامبيا را علت تيرگي رابطه دانست. يكي از روحانيون كليسا نيز با اشاره به مسيحي بودن زامبيا تلاشهاي ايران جهت تغيير دين مسيحيان به اسلام را مانع توسعه روابط اعلام كرد.

نشريه آفريكن كانفيدنشال در تحليلي دخالت ايران جهت بسط بنيادگرايي اسلامي در كشوري را كه كمتر از يك درصد مسلمان دارد غير واقعي توصيف كرد و نقش عوامل بين المللي به ويژه اسرائيل را در اين جريان قابل ملاحظه اعلام نمود. پس از چندي وقوع جريانات مشابهي در كشورهاي ديگر افريقايي نظير تانزانيا مشخص كرد كه دسيسه اي پنهان جهت مخدوش كردن روابط ايران با كشورهاي افريقايي در دست اجرا مي باشد. عملكرد مناسب وزارت امور خارجه در قبال اين دسيسه كه ناشي از تجربة زامبيا بود باعث شد اين توطئه در كشورهاي ديگر با شكست مواجه شود.

 

بررسي علل قطع روابط با مروري بر رسانه هاي گروهي

بررسي اخبار و تحليلهاي مندرج در رسانه هاي گروهي زامبيا و چند كشور ديگر و مروري بر وقايعي كه پس از قطع رابطه زامبيا با ايران گذشت تحليل روشني از انگيزه هاي دولت زامبيا و علل قطع روابط ايجاد مي كنند.

 

4 مارس 1993-رسانه هاي گروهي زامبيا

رئيس جمهور زامبيا با اعلام وضعيت اضطراري در كشور پرده از طرح براندازي دولت كه مي بايست از سوي حزب يونيپ اجرا شود، برداشت و ايران و عراق را متهم به تامين منابع مالي طرح براندازي نمود. وي گفت روابط با اين دو كشور در هفته جاري مورد تجديد نظر قرار خواهد گرفت در عين حال سفير ايران و كاردار عراق در زامبيا اين اتهام را قوياً تكذيب كرده و بر سياست اصولي كشور خود مبني بر عدم دخالت در امور داخلي كشورهاي ديگر تاكيد كردند. سفير ايران از دولت زامبيا خواست دلايل مستند خود را براي اثبات اين اتهام ارائه دهد.

 

15 مارس 1993-رسانه هاي گروهي زامبيا 

زامبيا روابط خود با ايران و عراق را قطع كرد. وزير امور خارجه امروز اين موضوع را به اطلاع سفير ايران و كاردار عراق در زامبيا رساند. وي در نامه اي خطاب به همتاهاي ايراني و عراقي خود خاطرنشان كرد چند تن از افسران حزب يونيپ اعتراف كرده اند كه از ايران و عراق براي اجراي طرح براندازي كمك مالي دريافت كرده اند. ايران و عراق قوياً اين اتهام را تكذيب كرده اند. وزير امور خارجه در ملاقات با رؤساي نمايندگي هاي كشورهاي مسلمان در زامبيا به آنان اطمينان داد اين تصميم انگيزه مذهبي نداشته است.

بادات نماينده مجلس ملي و عضو حزب حاكم زامبيا در اعتراض به قطع رابطه زامبيا با ايران و عراق در جلسه مجلس ملي از وزير امور خارجه سؤال كرد كه اين تصميم از سوي اسرائيل اتخاذ شده است يا زامبيا، وي خواهان توضيح دولت زامبيا در مورد چگونگي اتخاذ اين تصميم شد.

 

16مارس 1993-زامبيا ديلي ميل-تايمز زامبيا

سفير ايران در زامبيا براي چندمين بار دخالت ايران در طرح كودتاي اخير عليه دولت زامبيا را تكذيب كرد و گفت هيچ دليلي مبني بر اتهامات وارده به ايران ارائه نكرده است و از آنجا كه اين اتهام بي اساس مي باشد، ايران موضوع را از مجاري قانوني و بين المللي پيگيري خواهد كرد.

 

16مارس 1993-تلويزيون زامبيا

سفير ايران در زامبيا در مصاحبه اي با تلويزيون زامبيا گفت قطع رابطه زامبيا با ايران بخشي از توطئه اي بين المللي است كه از سوي دشمنان ايران براي منزوي كردن اين كشور طراحي شده است. وي افزود نياز زامبيا به كمكهاي اقتصادي غرب باعث شده اين كشور روابط خود با ايران را قرباني نمايد.

 

16مارس1993-هفته نامه فايننشال ميل

دولت ايران برنامه شركت گروهي از تجار بخش خصوصي را كه قرار بود براي برپايي نمايشگاه بازرگاني به زامبيا سفر كنند لغو كرده است. وابسته مطبوعاتي سفارت ايران گفت كه اين تصميم به دليل موضع زامبيا مبني بر قطع رابطه با ايران اتخاذ شده است. وي افزود كه ايران نيز متقابلاً روابط خود با زامبيا را قطع كرده و موافقتنامه هاي اقتصادي منعقده را به حالت تعليق در آورده است. قرار بود 12 شركت صنعتي ايراني در اين نمايشگاه شركت كرده و زمينه هاي سرمايه گذاري در زامبيا را بررسي كنند. نعمت زاده، وزير صنايع ايران اخيراً از زامبيا ديدن كرد و با تعدادي از وزراي زامبيايي در مورد چگونگي توسعه روابط تجاري مذاكره نموده بود.

 

18مارس 1993-زامبياديلي ميل

هنوز ميزان دخالت ايران و عراف در طرح كودتا مشخص نشده است. يك ديپلمات معتقد است عراق بزرگترين پشتيبان رئيس جمهور سابق زامبيا بوده است و شكست وي در انتخابات1991 واقعة تاريخي براي عراق تلقي شده است. دكتر كائوندا و صدام حسين يكديگر را برادر مي دانستند و كائوندا براي تشويق صدام جهت عقب نشيني از كويت در دوران جنگ خليج فارس به عراق سفر كرده بود. بر اساس گزارشات تاييد نشده نيروهاي نظامي زامبيا در زمان جنگ جهت ياري صدام به عراق گسيل شده بودند.

 

18 مارس 1993-هفته نامة ويكلي استاندارد

دكتر كائوندا رئيس جمهور سابق زامبيا مي گويد دولت زامبيا براي قطع رابطه با دو كشور ايران و عراق تحت فشار بوده است چرا كه دو كشور دشمنان دولت جرج بوش رئيس جمهور آمريكا محسوب مي شدند. كائوندا از اينكه دولت زامبيا تحت تاثير فشارهاي خارجي عمل مي كند ابراز تأسف كرد. وي گفت كه وزير امور خارجه زامبيا –ورنون موآنگه-مجبور به اخراج نمايندگان اين كشورها شده است.

 

22مارس 1993-فايننشال ميل

ما بر اين عقيده ايم كه چنانچه ايران و عراق در توطئه كودتا نيز دخيل نبوده اند اما هميشه جهت صدور اسلام به زامبيا و كشورهاي ديگر با روشهاي پنهاني تلاش كرده اند. آنان مي خواستند با تقاضاهايي چون ممنوعيت كتاب آيات شيطاني در زامبيا بر مواضع سياسي و فرهنگي ما تأثير گذارند. ايرانيها و عراقيها همواره با امتناع از دست دادن با زنان به علل مذهبي و فرهنگي بانوان زامبيايي را تحقير مي كردند.

توضيح: تنها ديپلماتهاي ايراني از دست دادن با زنان اجتناب مي ورزيدند و اين عمل (دست دادن با زنان) براي ديپلماتهاي عراقي قبحي نداشت.

 

24مارس 1993-روزنامه تايمز زامبيا-بخش نامه هاي خوانندگان

(يكي از خوانندگان) از رئيس جمهور تقاضا مي كنم در تصميم خود مبني بر قطع رابطه با ايران تجديد نظر كند. ما نبايد روابط با ايران را به خاطر مواضع مسلمانان نسبت به سلمان رشدي قرباني كنيم. بياييد به سوي برادران ايراني خود بازگرديم و با عذر خواهي از ايشان از روابط دو جانبه بهره مند شويم. ما نبايد به آمريكا به عنوان يك منجي نگاه كنيم. شما مي دانيد كه كلينتون در رابطه با كمكهاي خارجي چه انديشه هايي را در سر مي پروراند. ايران نزديكتر از آمريكا به زامبياست و بهتر است نگذاريم بيش از اين تأخير شود.

 

15 آوريل –زامبيا ديلي ميل

گفته مي شود محسن پاك آئئين سفير سابق ايران در زامبيا در دوره دانشجويي در دستگيري گروگانهاي آمريكايي در سفارت آمريكا در تهران شركت داشته است. وي قصد داشته با تأسيس انجمن دوستي ايران و زامبيا نيروهاي هوادار ايران را تربيت نمايد.

 

18 آوريل 1993-روزنامه تايمز زامبيا

يوسف پيري رئيس گروه انجمن جوانان مسلمان و يكي از مؤسسين حزب اسلامي گفت كه اتباع ايراني و لبناني به حزب اسلامي زامبيا كمك نكرده اند بلكه آنان به گروه دانشجويان و جوانان مسلمان (كه تشكيلاتي فرهنگي و غير سياسي است) كمك كرده اند. وي افزود كه مؤسسين حزب اسلامي مشغول مشاوره با وكلا هستند و به زودي عليه دولت اقدام قانوني خواهند كرد.

 

6 مه 1993-زامبيا ديلي ميل

ورنون موآنگه وزير امور خارجه زامبيا در مصاحبه اي خاطر نشان كرد كه قطع رابطه با ايران و عراق هيچگونه ارتباطي به تجديد روابط زامبيا و اسرائيل نداشته است. وي افزود كه همچنين قطع روابط در ارتباط با كشف توطئه براندازي و كمك به حزب يونيپ نبوده است، اگرچه اين دو واقعه به طور همزمان واقع شده است. موآنگه گفت كه تصميم قطع رابط ديپلماتيك يك تصميم مستقل و بر اساس اطلاعات متخذه بوده است.

مرور مطالب مندرج در رسانه هاي گروهي زامبيا و مواضع متناقض مسئولين زامبيايي و دلايل متعددي كه براي قطع رابطه با ايران ذكر شده استنشانگر نوعي سردرگمي در بين سياستمداران زامبيايي بود و به نظر مي رسد اين مقامات با طرح مسائل انحرافي سعي داشته اند علت اصلي قطع روابط را كه همان فشار خارجي و نيازمنديهاي اقتصادي داخلي بوده است مخفي نمايند.

 

مرور مطالب مندرج در رسانه ها، علل قطع روابط را به چند شكل القا مي كند. اين اشكال عبارتند از:

1-چيلوبا رئيس جمهور در تاريخ 4 مارس 92 صريحاً قطع رابطه را به دليل كمكهاي مالي ايران و عراق به حزب يونيپ اعلام مي كند و حتي به خاطر تأكيد بر اين موضوع وضعيت فوق العاده در كشور اعلان مي شود.

2-پس از تكذيب ايران و عراق و انكار دريافت كمكهاي مالي از اين دو كشور توسط مقامات حزب يونيپ و عدم ارائه دلايل متقن از سوي دولت، مقامات دولتي و جرايد جمايت ايران از حزب اسلامي، به كارگيري نيروهاي انجمن دوستي ايرن و زامبيا، رشد تشيع و بنيادگرايي در زامبيا و حمايت ايران از حكم اعدام سلمان رشدي را به عنوان دلايل مطرح مي كند.

3-پس از دو ماه وزير امور خارجه زامبيا در يك تناقض آشكار با اظهارات اوليه رئيس جمهور، عدم دخالت ايران در كمك به حزب يونيپ را كه علت عنوان شده قطع روابط بود اعلام مي كند.

4-در اين ايام مقامات زامبيا مكرراً دخالت كشور ثالث به ويژه اسرائيل و اعمال فشار خارجي بر دولت زامبيا جهت قطع روابط با ايران و عراق را تكذيب مي كنند.

در اينجا مناسب است مقالات نشريات افريكا ايونتس و بولتن خبري شين هوا خبرگزاري چين كه مسائل را از بعد كارشناسي بررسي كرده اند نيز مرور گردد.

مجله ماهانه آفريكن ايونتس (حوادث افريقا) منتشره در آوريل 93 در مقاله اي تحت عنوان: SHADOWY GAME قطع رابطه زامبيا با ايران و عراق را مورد بررسي قرار داده و در قسمتي از مقاله مي نويسد:

«زامبيا روابط ديپلماتيك خود را با ايران و عراق قطع كرده و اين دو كشوررا به دخالت در طرح براندازي دولت متهم كرده است اما خبرنگاران ما در زامبيا مي گويند هيچ شاهدي دال بر صحت اين ادعا ارائه نشده است»

مقاله آن گاه به دوستي ديرينه صدام حسين با رئيس جمهور سابق زامبيا و همچنين حمايت ايران از فتواي قتل سلمان رشدي اشاره كرد و ضمن محتمل دانستن اين عوامل در قطع رابطه زامبيا با ايران و عراق به مسئله مهم ديگري اشاره كرده و مي گويد:

«محمد رضا نعمت زاده وزير صنايع ايران چند هفته قبل از قطع رابطه از زامبيا ديدن كرد و با رئيس جمهور و وزير صنايع و بازرگاني مذاكره نمود. اين سفر، اسرائيل را كه در اوايل سال جاري روابط خود را بال زامبيا تجديد كرده بود خشمگين ساخت. يك ديپلمات ارشد اسرائيل كه مقيم نايروبي در كنيا مي باشد در اين رابطه دولت زامبيا را تهديدكرده و گفته است كه اگر روابط محكم اين كشور با ايران و عراق قطع نشود، پرداخت وام ده ميليون دلاري به زامبيا به حالت تعليق درخواهد آمد.»

از سوي ديگر خبرنامه شين هوا خبرگزاري چين كه يكي از پرفروشترين منابع خبري است در گزارش مورخ 15 مارس 93 به بررسي قطع رابطه زامبيا با ايران و عراق پرداخته و علل تاريخي استحكام روابط اين سه كشور را به طور خلاصه بيان كرده است.

اين مقاله در نتيجه گيري، مسائل پشت پرده ديگري را كه عامل اصلي قطع رابطه زامبيا با ايران و عراق دانسته است در بخشهايي از اين مقاله آمده است:

اساس قطع رابطه زامبيا با اين دو كشور خاورميانه اي را در ماجراي 24 فوريه 1993 مي بايست جستجو كرد كه زامبيا سند طرح براندازي موسوم به «طرح انتخاب صفر» را افشا كرد. رئيس جمهور در 4 مارس 1993 با اضطراري اعلام كردن موقعيت كشور، ايران و عراق را وارد اين جريان كرده و اعلام مي دارد دولت در حال بررسي مجدد رابطه خود با اين دو كشور مي باشد.

عراق و ايران بلافاصله رابطه خود با اين موضوع داخلي زامبيا را انكار مي كنند. سخنگوي سفارت عراق مي گويد عراق اكنون طعم سختيهاي محاصره اقتصادي را چشيده است و در هيچ حالتي امكان ندارد به گروههاي مخالف زامبيا كمك كند.

سفير ايران نيز تاكيد كرد دليلي بر دخالت ايران در اين موضوع وجود نداشته است.

حال اگر از بعد بين امللي وسيعتري به موضوع نگاه كنيم قطع رابطه ديپلماتيك زامبيا با اين دو كشور خاورميانه اي به مسائل بغرنج و عميقتر پشت پرده بين المللي ارتباط دارد.

با توجه به مرتب فوق مي توان به اين نتيجه رسيد كه قطع رابطه زامبيا با ايران به دليل كمك ايران به حزب يونيپ نبوده است چرا كه هيچ دليلي بر صحت اين امر مترتب نيست و هيچ يك از تحليلگران سياسي كمك به يك حزب ناتوان و بدون آينده را در راستاي منافع ايران نمي دانند. مضاف بر اينكه وزير امور خارجه زامبيا نيز صريحاً اعلام كرد كه ايران در طرح كودتاي براندازي دست نداشته و حمايت مالي از حزب يونيپ نكرده است. مسئله حمايت از بنيادگرايي و تلاش جهت رشد اسلام كه از سوي جرايد و رهبران مسيحي زامبيا نيز عنوان شده نمي تواند علت قطع رابطه باشد. شايان ذكر است كه تعداد مسلمانان زامبيا بنا به آمار رسمي 23000 نفر است و اگر قول مسلمانان را قبول كنيم اين تعداد نزديك به يكصد هزار نفر مي باشد. حال در حالي كه زامبيا داراي 8 ميليون نفر جمعيت است پس چگونه مقامات زامبيا حمايت از يك صد هزار مسلمان را تهديدي براي امنيت خود تلقي مي كند. از سوي ديگر با توجه به تعداد مسلمانان اندك زامبيا، اين كشور در اولويتهاي اول كمكهاي انساني ايران نبوده و ميزان كمكهاي انجام شده به ارگانهاي مختلف اسلامي بسيار ناچيز بوده است. ورنون موآنگا پس از قطع رابطه با ايران و عراق خطاب به ديپلماتهاي كشورهاي مسلمان گفت: «من اطمينان مي دهم كه قطع رابطه با اين دو كشور انگيزه مذهبي نداشته است.»

مضاف بر اينكه زامبيا حتي اقدام به تعطيل مركز اسلامي زامبيا، نمايندگي سازمان تبليغات اسلامي كه وابسته به جمهوري اسلامي ايران است نكرد و حتي به اين مركز و مسجد الرضا كه از سوي سفارت ايران تاسيس شده بود، مجوز فعاليت داد و اين مراكز تا كنون (اسفند72) در زامبيا داير و فعال مي باشند.

با توجه به اين توضيحات مشخص مي گردد كه قطع رابطه با ايران به دليل وحشت از رشد اصول گرايي اسلامي نيز مي توانست باشد. علت اصلي اين امر را بايد در مشكلات اقتصادي زامبيا و نياز به دريافت وام از كشورهاي غربي به ويژه آمريكا و همچنين خصومت اين كشورها و اسرائيل با جمهوري اسلامي ايران و تلاش جهت انزواي اين كشور در مجامع بين المللي دانست.

سياستي كه از سوي دشمنان جمهوري اسلامي ايران در سراسر جهان دنبال مي گردد و توفيق يا عدم توفيق آن بستگي به ميزان وابستگي سران كشورهاي مورد نظر به كشورهاي غربي به ويژه آمريكا دارد.