استمرار تنش و ترور وزرا و نمایندگان پارلمان دولت موقت در سومالی توسط عناصر وابسته به جنبش جوانان مجاهدین در سومالی و تشدید درگیری میان نیرو‌های این جنبش سلفی و دولت موقت شیخ‌شریف شیخ‌‌احمد، بسیاری از آگاهان به قضایای منطقه شاخ آفریقا را به اندیشه و پرسش پیرامون آینده سومالی و رژیم آینده این سرزمین ‌وادار ساخته است. مهم‌ترین پرسش‌ها درباره تحولات فعلی و آینده سومالی را می‌توان در سؤالات زیر خلاصه و تبیین کرد:
1- آیا جهت تشکیل و برپایی دولت طالبان در سومالی محیط و زمینه ‌مساعد است؟
2- آیا نیرو‌های وابسته به جریانات سلفی با طیف‌های گوناگون آن، توانایی و ظرفیت تأسیس دولتی شبیه حکومت طالبان در افغانستان را دارد؟
3- موانع و محدودیت‌های تشکیل چنین دولتی در محیط آفریقایی کدامند؟

جریانات سلفی و روند شکل‌گیری طیف‌های آن
مردم سومالی اغلب مسلمان و با مذهب شافعی هستند. مساجد و مدارس مذهبی در شهر‌ها و طریقت‌های صوفیه نقش مهمی در رشد تعالیم اسلام و تحکیم ریشه‌های آن در وجدان جامعه این کشور ‌داشته‌اند. کشور‌های اسلامی منطقه شاخ آفریقا از جمله سومالی از لحاظ فرهنگی و مذهبی پیوند سنتی و تاریخی با حوزه‌های مذهبی سودان و مصر داشته و مراکز مذهبی و اماکن مقدس در مکه و مدینه منوره نیز در تکوین فکری و علمی نخبگان سومالی نقش داشته، ولی حوزه‌ الازهر و طرق‌ صوفیه مصر نقش عمده‌ای در ترویج و نشر تعالیم و افکار اسلامی در این کشور داشته است. کانون جهانی مذهب شافعی که مذهب عامه مردم سومالی است در مصر است، لذا علمای مصر همواره در طول تاریخ مورد احترام مردم این سرزمین بوده‌اند و هنوز الازهر احترام و جایگاه معنوی خود را در این سامان حفظ کرده است. تا دهه 70 قرن بیستم جریانات سلفی در سومالی و شاخ آفریقا جایگاه و حضور قابل‌توجهی نداشته ولی سیاست مذهبی عربستان‌سعودی و تلاش علمای وهابی آن جهت نشر و ترویج اندیشه‌های ابن‌تیمیه و محمدبن‌عبدالوهاب در سراسر جهان اسلام بویژه در دهه 70 و اوایل سال‌های پیروزی انقلاب اسلامی ایران، موجب پایه‌گذاری کانون‌های سلفی در سومالی شد. دانشگاه‌های مذهبی و علوم دینی عربستان‌سعودی با جذب جوانان سلفی و آموزش آنها بر آیین وهابی نقش مؤثری در رشد جریانات سلفی در سومالی داشتند. شیخ نورالدین علی‌علو، تحصیلکرده دانشگاه الازهر و متأثر از علمای سلفی مصر را می‌توان به عنوان پدر روحانی و معنوی جریان سلفی در سومالی قلمداد کرد. وی از دهه 50 پس از بازگشت از مصر ساکن شهر «جالکعیو» شد. این شهر کانون طریقت صوفیه «الزیلعیه» بود که شاخه‌ای از طریقت قادریه است و در مسجد شیخ‌عبدالقادر گیلانی به نشر افکار سلفی پرداخت. جنبش سلفی در سومالی و بقیه جریانات اسلامی تا سال 1967 هیچ‌کدام تشکل سازمانی نداشتند. در اواخر دهه 60 «جماعت نهضت» پایه‌گذاری شد که اغلب اعضای آن تحصیلکرده مصر و عربستان‌سعودی بوده و برخی از منابع می‌گویند که شیخ عبدالغنی شیخ‌احمد که تحت‌تأثیر افکار و اندیشه‌های اخوان‌المسلمین مصر بوده، مؤسس این گروه بوده است. قبل از تشکیل جماعت نهضت در سال 1960، سازمانی به نام «جنبش وحدت جوانان» ‌در سومالی تأسیس شد ولی این جنبش گرایشات سیاسی داشته و رویکرد مذهبی مشخصی را دنبال نمی‌کرد.
در 1971 جوانان متأثر از اندیشه‌های اخوان‌المسلمین گروهی تحت نام «جماعت الاهالی» را سازماندهی کردند که مورد سرکوب و تعقیب رژیم ژنرال زیاد باره قرار گرفت. این سازمان، پس از مدتی دچار انشعاب شد و عبدالقادر شیخ‌محمود، رهبر جماعت الاهالی گروهی به نام «جماعت المؤمنین» با اندیشه‌ها و اصول فکری گروه تکفیر و هجرت مصر را پایه‌گذاری کرد و گروهی از جوانان که مرید شیخ محمد معلم حسن پدر معنوی جریان اخوان‌المسلمین در سومالی بودند سازمانی تحت نام «الجماعهًْ ‌اسلامیه» را تشکیل دادند.
در 1978 گروهی از جوانان با مطالعه آثار و تالیفات موسسان اخوان‌المسلمین، تشکیل یافته و سازمانی به نام «جنبش‌الاصلاح» را تشکیل دادند که در 2 دهه نقش مهمی در فعال‌سازی اسلام سیاسی در این سرزمین داشته است. جنبش اخوان‌المسلمین در سومالی نسبت به افکار و اندیشه‌ وهابیت تحفظ داشته و اختلافات گوناگونی با جریانات سلفی داشته است. امروزه این جنبش در جنبش تجمع اسلامی (آل‌الشیخ) تمرکز یافته است.
اتحاد اسلامی
نخستین هسته‌های تشکیلات سلفی در سومالی تحت عنوان جنبش اتحاد اسلامی و جنبش وحدت جوانان پایه‌گذاری شد. این گروه‌ها از لحاظ ساختاری پیرو مکتب سلفی سروریهًْ بوده، اما از لحاظ فکری پیرو اندیشه‌های وهابی و افکار ابن تیمیه هستند.
اتحاد اسلامی در آستانه جنگ داخلی و فروپاشی دولت- ملت سومالی پس از سقوط رژیم ژنرال زیادباره در اوایل دهه 90، رشد کمی و کیفی پیدا کرد و رویکردهای سیاسی، مذهبی و مسلحانه داشت و با نیروهای ژنرال عبدالحسین یوسف [موسس دولت خودگردان پونت‌لاند و رئیس‌ دولت موقت سومالی (2009-2004)] و نیروهای ژنرال عیدیه از جنگ‌سالاران سومالی، برخورد جنگی داشته و در اوایل دهه 90 مورد تعقیب ارتش اتیوپی بوده است. شکست‌های نظامی باعث متلاشی شدن اتحاد اسلامی شد.

جماعت «اعتصام بالکتاب و السنهًْ»
گروه اعتصام (چنگ زدن به کتاب و سنت) در پی متلاشی شدن گروه اتحاد اسلامی و اتحاد بقایای آن با گروه سلفی تجمع اسلامی (گروه وحدت سابق) ‌در شمال سومالی تشکل یافت. این گروه روش جهاد و مبارزه مسلحانه را رها و به دنبال فعالیت مذهبی و فرهنگی رفت. این گروه در 1993 تاسیس و تحت تاثیر جنبش سلفی نوین بوده که با سازمان‌های تشکیلاتی و رویکردهای سیاسی در تناقض و تضاد بود، این گروه با تشکل اتحادیه دادگاه‌های اسلامی در 2004 دگربار وارد صحنه سیاست شد. پس از درگیری میان اتحادیه دادگاه‌های اسلامی با جنگ‌سالاران و دولت موقت ژنرال عبدالله یوسف که مورد حمایت آمریکا و متحدان منطقه‌ای آن بود، روند تحولات سومالی به سمت تشدید جنگ‌های داخلی و اشغال سومالی توسط ارتش اتیوپی پیش رفت. حمله ارتش اتیوپی به سومالی که جنگ نیابتی (از سوی آمریکا بود) باعث متلاشی شدن اتحادیه دادگاه‌های اسلامی شد. این وضع زمینه را جهت پدید آمدن گروه سلفی جهادی در سومالی فراهم کرد. جنبش جوانان مجاهدین سومالی نخستین انشعاب از گروه سلفی‌ الاعتصام بود. این جنبش از اواخر 2006 تاکنون به دنبال مبارزه مسلحانه با ارتش اتیوپی، دولت موقت ژنرال عبدالله یوسف و دولت موقت شیخ شریف شیخ احمد است و در مناطق نفوذش دولت‌های اسلامی شبیه دولت طالبان تشکیل داده و مشغول اجرای احکام اسلامی بر اساس اندیشه‌های وهابیت و سلفی‌های عربستان سعودی است.
در سال 2008 جماعت‌الاعتصام تشکیلات نظامی جدای از دادگاه‌های اسلامی به نام جبهه اسلامی تاسیس کرد. در پی سقوط دولت موقت ژنرال عبدالله یوسف، عقب‌نشینی ارتش اتیوپی از خاک سومالی در ژانویه 2009، دولت موقت شیخ شریف در فوریه 2009 با حمایت آمریکا و متحدان منطقه‌ای آن یعنی اتیوپی، کنیا و اغلب کشورهای شرق آفریقا (ایگاد) پا به عرصه سیاست سومالی نهاد و گروه‌های سلفی در قبال دولت موقت شیخ شریف صف‌آرایی کردند. جبهه اسلامی، ‌پادگان راس کمبرونی، پادگان الفاروق (عانولی) و ائتلاف اعاده آزادی سومالی- جناح اسمره، تشکل فراگیر و جبهه‌ای سلفی به نام حزب اسلامی تشکیل دادند.
شیخ حسن طاهر اویس، شیخ حسن عبدالله ترکی و دکتر عمر ایمان ابوبکر از رهبران این حزب بوده و با دیدگاه‌ها و خط‌مشی جنبش جوانان مجاهدین سومالی اشتراکاتی داشتند. حزب سلفی (الاسلامی) با کناره‌گیری دکتر عمر ایمان از صحنه سیاسی تحت رهبری شیخ حسن طاهر اویس قرار گرفت.
شیخ حسن طاهر اویس از موسسان گروه سلفی اتحاد اسلامی، الاعتصام و در گذشته از نظامیان برجسته رژیم زیادباره بوده و در تشکل و رهبری اتحادیه دادگاه‌های اسلامی نقش کلیدی داشته و رهبری جناح سلفی و افراطی اتحادیه را برعهده داشت ولی به خاطر شرایط سومالی شریک و همراه شیخ شریف شیخ احمد که رهبری اجرایی اتحادیه دادگاهی را برعهده داشت، بود. با شکست نظامی و پرستیژی اتحادیه دادگاه‌های اسلامی از ارتش اتیوپی در اواخر 2006، رهبران اتحادیه دادگاه‌های اسلامی در اسمره گرد آمده و با حمایت معنوی و سیاسی اریتره ائتلاف جهت آزادی سومالی به رهبری شیخ شریف پایه‌گذاری شد. اختلاف میان رهبران ائتلاف آزادی سومالی بر سر مذاکره با دولت موقت و روند آشتی ملی باعث تجزیه و انشعاب این ائتلاف شد. شیخ شریف رهبری ائتلاف آزادی سومالی- جناح جیبوتی را برعهده گرفت و به روند مذاکره با دولت موقت ادامه داد و ائتلاف آزادی سومالی- جناح اسمره به رهبری شیخ حسن طاهر اویس با این روند مخالف بوده و با تحریک اریتره با گروه شیخ شریف به منازعه و درگیری پرداخت.

حجم و جایگاه جریان سلفی در سومالی
حمایت عربستان سعودی و جمعیت‌ها و انجمن‌های سلفی و وهابی اعراب خلیج فارس نقش مهمی در تقویت جایگاه جریان سلفی در سومالی داشته است. بسیاری از مساجد و مراکز آموزشی و فرهنگی سومالی در اختیار این جریان است. از لحاظ مالی و اقتصادی، بسیاری از رهبران سلفی و شیوخ آن اقتصاد و بانک و امور حمل و نقل در این کشور را در انحصار دارند.
از لحاظ سیاسی و امنیتی اغلب معارضان و مخالفان دولت موقت شیخ شریف از جریان سلفی هستند و حزب اسلامی و جنبش جوانان مجاهدین سومالی برجسته‌ترین و قوی‌ترین گروه‌های رقیب و دشمن دولت موقت‌اند.
از لحاظ حوزه‌های علمیه و روحانیت جریان سلفی در میان روحانیون جایگاهی قوی دارد و تشکل‌هایی همچون جمعیت علمای سومالی و سازمان فتوا در سیطره سلفی‌ها هستند. اغلب رهبران جریان سلفی در این سرزمین فارغ‌التحصیل دانشگاه‌ها و مراکز سلفی و وهابی عربستان سعودی و پاکستان هستند. به‌طور مثال شیخ علی ورسمه، نخستین رهبر جماعت اتحاد اسلامی (که در 1983 پایه‌گذاری شد) و محمود عیسی از رهبران اتحاد اسلامی فارغ‌التحصیلان دانشگاه اسلامی مدینه منوره بودند. دکتر عمر ایمان (موسس و رهبر حزب اسلامی که در فوریه 2009 تاسیس شد) و شیخ محمد ادریس از رهبران گروه الاعتصام نیز از فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های سعودی هستند.

القاعده و سومالی
القاعده پیشینه یک دهه حضور در سومالی و شاخ آفریقا را دارد و گروهی از جوانان سومالی در افغانستان در جنگ علیه شوروی حضور داشته و پس از بازگشت به کشورشان در مقاومت علیه ارتش آمریکا (در قالب ماموریت سازمان ملل به نام بازگرداندن امید در سومالی 1994-1992) حضور فعالی داشته و در کشته شدن تفنگداران آمریکایی و شکست حضور آنها در سومالی نقش موثری داشتند. رهبران القاعده از جمله ابوعبدالله پنجشیری (نخستین فرمانده نظامی القاعده) در سازماندهی گروه‌های سلفی در شاخ آفریقا نقش داشتند، او در طراحی انفجار سفارتخانه آمریکا در نایروبی و دارالسلام در سال 1998 حضور داشته و در دریاچه ویکتوریا غرق شد. از دیگر کادرهای القاعده ابوحفص (نام حقیقی صبحی عبدالعزیز ابوسته الجوهری) مسؤول امنیتی القاعده و داماد اسامه بن لادن با همکاری سرهنگ حسن طاهر اویس (رهبر فعلی حزب اسلامی سومالی) نقش موثری در آموزش جوانان اتحاد اسلامی سومالی داشت. ابوحفص در نوامبر 2001 در پی بمباران هواپیماهای آمریکا در افغانستان کشته شد. صالح الشبهان در انفجار هتل پارادایس در مومباسا-کنیا و کشته شدن 15 نفر که اغلب اسرائیلی بودند نقش موثری داشته. در این عملیات ناجح فضل نیز نقش کلیدی داشت.
آدم حامش عیرو (رهبر و موسس جنبش جوانان مجاهدین سومالی در 2007 که توسط آمریکایی‌ها کشته شد) عبدالله معیلین، ابوعتیبه، مختار روبو، ابراهیم حاجی جمعه (افغانی) و فواد محمد خلف از جوانان سومالی بودند که در افغانستان آموزش نظامی دیده و در سازماندهی گروه‌های سلفی جهادی سومالی نقش داشتند.
رسانه‌های غربی دیدگاه‌های متفاوتی درباره حجم فعالیت و حضور القاعده در شرق آفریقا دارند، برخی از آنها سعی در بزرگنمایی این حضور دارند. صالح علی نبهان از رهبران القاعده در منطقه شرق آفریقا نقش موثری در علمیات برضد منافع آمریکا در سومالی و کنیا داشته است. وی در نیمه سپتامبر 2009 در نزدیکی روستای روبو در جنوب موگادیشو در پی حمله هوایی ارتش آمریکا معروف به عملیات ترازوی آسمانی (Celestial Balance) به همراه عده‌ای از جوانان مجاهدین سومالی کشته شد.
اینک بر اساس اظهار منابع اطلاعاتی آمریکا ناجح فضل عبدالله محمد، رهبری تشکیلات القاعده در شرق آفریقا را برعهده دارد. وی در انفجار سفارتخانه‌های آمریکا در نایروبی و دارالسلام در سال 1998 نقش داشته و عوامل سازمان سیا در پی دستگیری وی بوده‌اند. وی در سال 1972 در مارونی، پایتخت جزیره موریس (در اقیانوس هند) متولد و در سن 18 سالگی به پاکستان رفته و در 1993 علیه ارتش آمریکا در سومالی وارد جنگ شد و در انفجار سفارتخانه آمریکا در نایروبی (219 کشته و
5 هزار زخمی داشته)، سفارتخانه آمریکا در دارالسلام
(12 کشته و 80 زخمی)، انفجار مومباسا علیه منافع اسرائیل در 2002 (15 کشته) حضور داشته است.
آگاهان سیاسی به مسائل سومالی از جمله علی حلنی (کارشناس متخصص اسلامگرایان سومالی) و کارشناسان آمریکایی هنوز نتوانسته‌اند پیوند ارگانیکی میان القاعده و گروه جنبش جوانان مجاهدین سومالی به اثبات برساندند ولی رهبران گروه سلفی جهادی جوانان مجاهدین سومالی اعلام کردند که طرفدار القاعده هستند و اندیشه‌های رهبری آن را مورد توجه قرار می‌دهند. در روش‌های عملیاتی، شبیه القاعده و در اداره کردن شهرهای زیر سیطره خود شبیه طالبان افغانستان عمل می‌کنند و در گفتمان‌های عقیدتی و سیاسی از گفتمان ملامحمدعمر رهبر طالبان افغانستان، بن‌لادن رهبر القاعده و ایمن ظواهری ایدئولوگ القاعده پیروی می‌کنند.
گرچه گروه‌های سلفی جهادی سومالی همچون حزب‌اسلامی به رهبری حسن طاهر اویس و جوانان مجاهدین از لحاظ لجستیكی و تسلیحاتی نیرومند هستند و برای آینده دولت موقت شیخ شریف تهدید جدی محسوب می‌شوند، ولی پیرامون امکان تشکیل دولت طالبان در سومالی توسط این گروه‌ها تردید و تشکیک جدی و قوی وجود دارد. موانع سر راه پایه‌گذاری دولت طالبان در سومالی یا هر بخش در شاخ آفریقا را می‌توان در عوامل زیر خلاصه کرد:
1ـ گروه‌های سلفی بر سر رفتار و تعامل سیاسی، مذهبی و اجتماعی با دیگر بازیگران صحنه سومالی اختلاف دیدگاه دارند. این گروه‌ها در موضوع طبیعت و کیفیت تشکیل دولت اسلامی در سومالی موضع متفاوتی دارند.
2ـ جامعه سنتی و عشیره‌ای سومالی که مذهب شافعی و تعالیم طرق صوفیه همچون طریقت‌های قادریه، احمدیه و صالحیه در آن به‌صورت سنتی در نهاد جامعه رسوخ دارد، در قبال فشارهای گروه‌های سلفی با تمام طیف‌های آن مقاومت می‌کند. این مقاومت در اشکال و سطوح مختلف است. انهدام قبور و بارگاه‌های اقطاب صوفیه و قتل علما و اقطاب طریقت‌های صوفیه توسط سلفی‌ها، موجی از اعتراض و نفرت در میان مردم ایجاد کرده و حتی پیروان طریقت‌های صوفیه که در گذشته حتی در مسائل سیاسی و موضوعات اختلافی مذهبی دخالت نمی‌کردند، اینک در گروه‌ها و جریانات سیاسی و شبه‌نظامی تشکل یافته و در قبال تهاجم سلفی‌ها مقاومت مسلحانه داشته و با دولت موقت شیخ شریف ائتلاف دارند.
3- طبیعت مذهبی و فرهنگی مردم مسلمان سومالی کاملا با آیین و افکار محمد بن عبدالوهاب و ابن تیمیه و دیگر رهبران سلفی و وهابی مغایرت دارد.
4ـ محیط منطقه‌ای و جامعه جهانی با تاسیس حکومت اسلامگرایی با الگوی طالبانیسم در سومالی بشدت مخالف است و به نظر می‌رسد تاسیس چنین دولتی با اوضاع محیطی موجود بعید است زیرا بازیگران قدرتمند منطقه شاخ آفریقا همچون اتیوپی و کنیا با تکرار تجربه دولت اتحادیه دادگاه‌های اسلامی مقابله خواهند کرد.
5- دولت موقت شیخ شریف که با حمایت منطقه و قدرت‌های فرامنطقه‌ای بر سر کار آمده با تمام قدرت و با گرفتن انواع کمک‌ها در قبال گروه‌های سلفی مقاومت خواهد کرد.
6- اشتباهات کشنده تشکیلات گروه‌های سلفی، مشکلات عدیده برای جریانات سلفی سومالی ایجاد کرد. جنبش جوانان مجاهدین سومالی دارای 2 ساختار اساسی است: جیش العسره (بازوی نظامی) و جیش الحسبه (بازوی قضایی و اداری). این ساختار در اجرای اهداف نظامی و سیاسی خود مرتکب اشتباهات راهبردی شده و افکار عمومی داخلی و بین‌المللی علیه خود را تحریک کرده است. بزرگ‌ترین اشتباهات این گروه‌ها حمله به سنت‌ها و عرف عشیره‌ای و سنتی جامعه قبیله‌ای سومالی بوده است. توهین به شیوخ عشایر و اقطاب صوفیه از سوی جوانان سلفی مشکلات و موانع جدی برای تشکیل دولت اسلامی سومالی بر اساس پایه‌ها و اصول وهابی و اندیشه‌های ابن تیمیه ایجاد کرده است.

منبع: http://elmirani.mihanblog.com