* عليرضا سعيدآبادي
قسمت اول

اشاره
شاخ آفريقا در شرق قاره آفريقا واقع شده و از جنوب به اقيانوس هند و از شمال به درياي سرخ محدود مي‌شود و به دليل وجود تنگه باب‌المندب ارزش استراتژيك دارد، زيرا اين تنگه درياي سرخ را به اقيانوس هند پيوند مي‌دهد. چهار كشور سومالي، جيبوتي، اتيوپي و اريتره به عنوان كشورهاي شاخ آفريقا محسوب مي‌شوند و برخي سودان و كنيا را نيز جزء آن مي‌دانند. شاخ آفريقا جداي از موقعيت ژئوپليتيك و ژئواستراتژيك و تمركز جمعيت مسلمان در آن، به دليل نزديكي به قلب خاورميانه و كشورهاي اسلامي و دسترسي به آبراه‌هاي بين‌المللي اهميت ويژه‌اي براي بازيگران داخلي و خارجي قاره آفريقا دارد. به علاوه، اين منطقه به دليل نزديكي به حوزه خليج فارس كه به لحاظ منابع نفتي براي كشورهاي جهان اهميت دارد، موقعيت ويژه‌اي يافته است. ناامني تامين غذا، خشكسالي و از همه مهم‌تر جنگ‌هاي داخلي و بي‌ثباتي عوامل جدي وضعيت بحراني اين منطقه هستند. شاخ افريقا منطقه‌اي است كه همواره شاهد بحران بوده است. به طوري كه در جنگ سرد، شوروي و آمريكا به دليل اهميت شاخ آفريقا، به رقابت در اين منطقه پرداختند.
با پايان جنگ سرد اين رقابت‌ها از بين رفت و آمريكا به دليل بي‌رقيب ماندن، اين منطقه را از كانون توجه خورد دور كرد و تقريبا غيبتي ده ساله داشت. اما در اين مدت تلاش كرد در قالب كمك‌هاي بشردوستانه و اقتصادي حضور خود را حفظ كند. به ويژه آنكه در دوره كلينتون چنين رويكردي كاملا ملموس و ابتكارعمل شاخ بزرگ آفريقا اوج آن بود. پس از پايان رياست جمهوري كلينتون و به ويژه پس از حادثه يازدهم سپتامبر شاخ آفريقا دوباره در كانون توجه دولت آمريكا قرار گرفت و بحث حضور آمريكا در اين منطقه جدي‌تر شد و جداي از تقويت حضور نظامي، با اجراي برنامه‌هاي اقتصادي، امدادي و بشردوستانه، سياست‌هاي آمريكا به سوي بهره‌گيري از قدرت نرم در آفريقا و به ويژه در اين منطقه گرايش پيدا كرد.
اين مقاله تلاش دارد به اين موضوع بپردازد كه آمريكا در دوره پس از جنگ سرد در آفريقا و به ويژه شاخ آفريقا، چه شيوه‌ها و ابزارهايي را براي پيشبرد سياست خارجي و منافع خود با محوريت قدرت نرم به كار برده است.

وضعيت شاخ آفريقا در دوره جنگ سرد
در طول جنگ سرد اين منطقه عرصه رقابت دو ابرقدرت شوروي و آمريكا بود. حضور فعال شوروي در اين منطقه از سال 1352ش آغاز شد كه طي آن شوروي با كمك 35 ميليون دلاري به ياري سومالي شتافت زيرا اين كشور در خطر قحطي و خشكسالي قرار گرفته بود. در سال 1358 محمد زيادباره با كودتايي بدون خونريزي بر سر كار آمد و با اعلان حمايت از ايدئولوژي ماركسيسم-لنينيسم زمينه‌هاي حضور شوروي در سومالي و دسترسي اين كشور به شاخ آفريقا را فراهم كرد. شوروي در قبال كمك‌هاي فراوان، از بندر بربرا در جهت تحكيم پايگاهي دريايي خود بهره برد و از طريق خليج عدن و اقيانوس هند بر آبهاي بين‌المللي دست يافت و در سال 1359 بندر بربرا عملا به نقطه استراتژيك شوروي در اقيانوس هند بدل شد و كشتي‌هاي جنگي آن كشور در برابر زيردريايي‌هاي اتمي آمريكا در آبهاي اقيانوس هند قرار گرفت. با بر سر كار آمدن دولت منگيستو هايله ماريام در اتيوپي كشورهاي شوروي و كوبا، سومالي را به بهانه برنامه تهاجمي عليه همسايگان رها كردند و به حمايت از دولت اتيوپي پرداختند. البته در آن هنگام فيدل كاسترو تلاش كرد تا با ايده تشكيل فدراسيون سوسياليست، روابط اتيوپي و سومالي را بهبود ببخشد كه در صورت تحقق آن شوروي در آن مقطع از جنگ سرد به قدرتي واقعي در منطقه شاخ آفريقا بدل مي‌شد. اين فدراسيون پس از مدت كوتاهي از هم پاشيد و سومالي به عرصه حضور آمريكا در شاخ آفريقا و بندر بربرا به مركز فعاليت آمريكا بدل شد و در مقابل بندر آساب كه تا آن زمان در اختيار آمريكا بود به شوروي واگذار شد. بندر آساب علاوه بر تسلط شوروي بر درياي سرخ و اقيانوس هند، به دليل نزديكي به خليج فارس و تنگه هرمز ارزش و اهميت فراواني براي شوروي داشت.
پس از تغيير رژيم اتيوپي، آمريكا به منظور خالي نكردن صحنه براي شوروي، روابط خود را به طور كامل با دولت اين كشور قطع نكرد و حاضر نبود با كمك به سومالي بر آتش جنگ اين كشور با اتيوپي بر سر منطقه اوگادن دامن بزند. از اين‌رو، دولت زيادباره را به سازش با اتيوپي تشويق مي‌كرد و تنها به دادن كمك‌هاي اقتصادي و تا حدي نظامي مشروط بر عدم به كارگيري عليه همسايگان بسنده كرد. اگرچه آمريكا به حفظ موقعيت خود در منطقه شاخ آفريقا علاقمند بود، اما حاضر نبود با حمايت شديد از زيادباره خود را عميقا درگير مسائل سومالي كند. به همين دليل با ارسال كمك‌هاي اقتصادي به سومالي حضور خود را در آنجا فعال نگاه داشت.
با آغاز كمك‌هاي تسليحاتي شوروي به اتيوپي و مبارزان اريتره، كمك‌هاي نظامي آمريكا به سومالي و سودان شدت گرفت و رقابت تسليحاتي تازه‌اي آغاز شد اما خشكسالي‌هاي مداوم، قحطي و گرسنگي شديد سبب شد از سردي روابط اتيوپي و آمريكا كاسته و اتيوپي به سمت آمريكا كشيده شود. همچنين اشغال افغانستان توسط شوروي و پس از آن پيروزي انقلاب اسلامي ايران كه مرزهاي طولاني با شوروي داشت، سبب شد آمريكا به حضور خود در شاخ آفريقا جنبه فعال‌تري ببخشد. همچنين در سال 1359 دولت آمريكا سياست خود در قبال شاخ آفريقا را چنين بيان كرد: نخست، كمك‌گيري از كشور سومالي براي انجام مانورها در اقيانوس هند. دوم، استفاده از كشورهاي حامي توافق‌نامه كمپ‌ديويد (كنيا، سومالي و سودان). سوم، تشويق به كاهش خشونت‌ها و پايان جنگ‌هاي داخلي به منظور كاهش نفوذ شوروي (به دليل دامن زدن اين كشور به آتش جنگ).
همان‌طور كه گفته شد دولت آمريكا به كمك‌هاي خود به اين كشور ادامه داد. اگرچه در زمان رياست‌جمهوري جرالد فورد تمام كمك‌هاي آمريكا به اتيوپي لغو شد، اما در زمان جيمي كارتر كه با برنامه حقوق بشر بر سر كار آمده بود، ارتباط آمريكا و اتيوپي در سطحي پايين برقرار بود و متوقف نشد. در زمان رونالد ريگان سياست آمريكا در شاخ آفريقا به طور كلي تغيير كرد. در اين هنگام سياست آمريكا بر پايه تاكيد بر تقويت حضور نظامي آمريكا در اطراف خليج‌فارس بود.

گرايش آمريكا به قدرت نرم در شاخ آفريقا
پيش از بررسي گرايش آمريكا به قدرت نرم در منطقه شاخ آفريقا و پيرامون آن در دوره پس از جنگ سرد، لازم است برخي مفاهيم و نظريات مربوط به قدرت نرم مورد بررسي قرار گيرد و ضمن فراهم آوردن چارچوب نظري براي اين بحث، دليل معرفي كمك‌هاي اقتصادي و بشردوستانه آمريكا به عنوان شاخصه‌هاي قدرت نرم آمريكا، تشريح شود.
- قدرت نرم: عبارتي است كه در نظريه روابط بين‌الملل به منظور توصيف توانايي يك دستگاه سياسي مانند يك دولت در تاثيرگذاري غيرمستقيم بر رفتار يا منافع ساير دولت‌ها يا ملت‌ها از طريق ابزارهاي فرهنگي يا ايدئولوژيك به كار مي‌رود. "جوزف ناي"، به عنوان مبدع مفهوم قدرت نرم، در كتاب "قدرت نرم ابزارهاي موفقيت در سياست‌هاي جهاني" به تشريح اين مفهوم مي‌پردازد و قدرت نظامي و اقتصادي (سياست چماق و هويج در برابر دولت‌ها و ملت‌ها) را قدرت سخت و قدرت فرهنگي، ارزشي و سياست‌ خارجي مشروع (ايجاد جاذبه و دستيابي به قلوب و اذهان دولت‌ها و ملت‌ها) را قدرت نرم تعريف مي‌كند. وي قدرت نرم را چيزي بيش از اعمال نفوذ مي‌داند، زيرا اعمال نفوذ از طريق قدرت سخت اعمال مي‌شود و از نظر وي قدرت نرم بيشتر ترغيب و اقناع طرف مقابل مي‌باشد. در واقع، در قدرت نرم شيوه تاثيرگذاري غيرمستقيم است. به اين معني كه يك كشور بتواند در شرايطي كه هيچ تهديد و يا پاداشي وجود ندارد، كاري مطابق آنچه كشور مقابل مي‌خواهد انجام دهد. مولفه‌هاي قدرت نرم از جمله جاذبه فرهنگي، ايدئولوژيك، نهادهاي بين‌المللي و سياست‌هاي يك حكومت عواملي هستند كه همانند قدرت نظامي و اقتصادي به ترتيب تهديدكننده و پاداش‌دهنده نيستند بلكه مبناي آنها ايجاد جاذبه و كشش ميان دو طرف است. مطابق اين تعريف به طور طبيعي در صورتي كه آمريكا كمك‌هاي اقتصادي و امدادي خود را بر پايه پاداش و انگيزه‌هاي مادي قرار دهد، اين كمك‌ها بايد زيرمجموعه قدرت سخت گيرد، اما به دليل اينكه آمريكا به اين كمك‌ها جنبه بشردوستانه بخشيده و بيشتر در راستاي ايجاد جاذبه و دستيابي به قلوب و اذهان ملت‌ها و دولت‌ها گام برداشته، كمك‌هاي اقتصادي و امدادي آمريكا را مي‌توان به عنوان زيرمجموعه قدرت نرم آمريكا تلقي كرد.
پس از پايان جنگ سرد و فروپاشي شوروي، شاخ آفريقا به دليل وجود تنگه باب‌المندب و قرار گرفتن اين تنگه بين آفريقا و خاورميانه و نزديكي به خليج‌فارس همچنان اهميت ژئواستراتژيك خود را حفظ كرد. همچنين خروج شوروي از شاخ آفريقا و بي‌رقيب ماندن آمريكا در اين منطقه سبب شد از اهميت ژئواستراتژيك اين منطقه و تمايل شديد آمريكا براي حضور در اين منطقه كاسته شود. البته پس از حمله آمريكا و متحدانش عليه عراق در جنگ اول خليج فارس، منطقه شاخ آفريقا همچنان اهميت خود را در سياست‌هاي آمريكا حفظ كرد. اما سياست‌هاي آمريكا در قبال آفريقا در دوره بوش پدر و دوره كلينتون تفاوت‌هايي با يكديگر داشتند. با پايان جنگ سرد، دولت بوش پدر با وجود اينكه استراتژي جهاني مشخصي نداشت، سياست نظم نوين جهاني را در پيش گرفت. البته نقش‌آفريني آمريكا در پايان جنگ داخلي اتيوپي در سال 1369 و درگيري جدايي‌طلبان اتيوپي و اريتره در همان دوره، مداخله در سودان تحت عنوان برنامه صلح در ارديبهشت 1370 و مداخله در سومالي در سال‌هاي 71-72 مهم‌ترين اقدامات آمريكا در دوره بوش پدر بود.
دولت كلينتون خيلي سريع در سطح گسترده‌اي سياست اصلاحات را در پيش گرفت تا برنامه‌هاي كمك به آفريقا موثرتر صورت گيرد. البته در حوزه‌هاي حمايت از حل و فصل كشمكش‌ها، حق تعيين سرنوشت و حكومت‌داري مطلوب، سياست‌هاي بوش و كلينتون اصول مشابهي داشتند. كلينتون به طور ويژه درصدد بود تا با چندجانبه‌گرايي در سطح منطقه‌اي و بين‌المللي زمينه‌هاي رشد اقتصادي افريقا و فرصت‌سازي براي آمريكا را فراهم كند. به طور كلي، سياست‌هاي كلينتون در قبال آفريقا به ويژه شاخ آفريقا و پيرامون آن را در چارچوب گرايش آمريكا به قدرت نرم (جذب قلوب و اذهان دولت‌ها و ملت‌هاي شاخ آفريقا از طريق كمك‌هاي اقتصادي و بشردوستانه) تعريف كرد. از اين‌رو، كلينتون به منظور فراهم شدن شرايط امن سرمايه‌گذاري در آفريقا ابتكارعملي را در سال 1373 ارائه كرد كه هدف آن تامين امنيت غذا و بهداشت و مبارزه با ريشه‌هاي كشمكش و بي‌ثباتي در بحران‌خيزترين منطقه آفريقا يعني شاخ آفريقا و محيط پيرامون اين منطقه بود و ابتكارعمل شاخ بزرگ آفريقا نامگذاري شد.
در اين ابتكار عمل چهار كشور اتيوپي، جيبوتي، اريتره و سومالي كه شاخ آفريقا ناميده مي‌شوند، به همراه شش كشور ديگر (كنيا، اوگاندا، سودان، رواندا، تانزانيا و بروندي) شاخ بزرگ آفريقا خوانده شدند. مطابق اين ابتكارعمل ناامني غذا، فقر و خشكسالي ريشه‌هاي كشمكش و بي‌ثباتي هستند كه دولت آمريكا به منظور مقابله با آنها آژانس توسعه بين‌المللي آمريكا را مامور اجراي اين ابتكارعمل كرد. البته در اين ابتكارعمل علاوه بر چاره‌انديشي براي مقابله با نا‌امني غذا، فقر و خشكسالي،‌ نقش‌آفريني جامعه بين‌الملل و نهادهاي بين‌المللي و نيز استفاده از پتانسيل رهبران آفريقايي پيش‌بيني شد.
همچنين بيل كلينتون به موازات پيشبرد اجراي ابتكارعمل شاخ بزرگ افريقا به منظور كاهش وابستگي اقتصادي و تقويت اقتصاد بومي اين منطقه، در سال 79 قانون توسعه تجارت با كشورهاي زيرصحرا را تحت عنوان قانون رشد فرصت‌هاي تجاري با آفريقا امضا كرد كه كشورهاي شاخ بزرگ آفريقا را نيز شامل در بر مي‌گرفت. هدف اين قانون حمايت از كشورهاي زيرصحرا در شناسايي ارزش بازارهاي آزاد و تجارت و در نتيجه توسعه منطقه‌اي و ملي و كاهش وابستگي كشورهاي اين منطقه بود.
پس از پايان رياست‌جمهوري كلينتون اين ابتكارعمل همچنان تا سال 83 مطابق معمول ادامه پيدا كرد و گزارش‌هاي بررسي وضعيت كشورهاي مختلف اين منطقه تحت عنوان شاخ بزرگ آفريقا منتشر شد. اما پس از آن سال به كارگيري عنوان شاخ بزرگ آفريقا متوقف شد و حتي مي‌توان با يك جستجوي ساده اين عبارت در اينترنت به فراواني اين عبارت و آخرين تاريخ به كارگيري اين عبارت پي برد به طوري كه در پايگاه اينترنتي آژانس توسعه بين‌المللي آمريكا كه بازوي اجرايي ابتكارعمل شاخ بزرگ آفريقا محسوب مي‌شد، ديگر نامي از عبارت شاخ بزرگ آفريقا به چشم نمي‌خورد و به وضعيت كشورهاي اين منطقه در چارچوب زيرمجموعه كشورهاي زيرصحرا پرداخته شده است. البته لازم به ذكر است كه عبارت شاخ آفريقا به عنوان بخشي از آفريقاي زيرصحرا همچنان در پايگاه اينترنتي آژانس توسعه بين‌المللي آمريكا به كار مي‌رود و گزارش‌هاي كمك‌هاي بشردوستانه آمريكا، كشورها و سازمان‌هاي اعانه‌دهنده تا سال 89 نيز تحت عنوان وضعيت كشورهاي شاخ آفريقا منتشر شده است. همچنين مي‌توان چنين نتيجه گرفت كه ظاهرا پس از پايان دوره رياست‌جمهوري كلينتون، دولت جورج دبليو بوش رغبتي به استفاده از اين عبارت نشان نداده و آژانس توسعه بين‌المللي آمريكا بدون به كارگيري اين عبارت به كمك‌هاي خود به كشورهاي شاخ بزرگ آفريقا به عنوان زيرمجموعه آفريقاي زيرصحرا ادامه داده است. در عوض مي‌بينيم كه قانون رشد و فرصت‌هاي تجاري با آفريقا موسوم به آگوا (قانون توسعه تجارت با آفريقاي زيرصحرا) كه در دولت كلينتون به تصويب رسيد، مورد توجه دولت بوش پسر قرار مي‌گيرد و در سال 81 اين قانون پس از بررسي تحت عنوان آگوا 2 مجددا به تصويب مي‌رسد. در واقع مي‌توان گفت رويكرد دولت بوش پسر در قبال شاخ آفريقا و پيرامون آن كه در دوره كلينتون از آن با عنوان شاخ بزرگ آفريقا ياد شد، قرار دادن كشورهاي اين منطقه در چارچوب آفريقاي زيرصحرا و تاكيد بيشتر بر توسعه اقتصادي به جاي كمك‌هاي صرفا امدادي بوده است. زيرا از نظر دولت جورج كمك‌هاي امدادي درمان مقطعي بحران‌هاي اقتصادي و انساني به شمار مي‌رفت.

منبع: http://www.jomhourieslami.com