مصر

كشور مصر با 995 450 كيلومتر مربع وسعت (بيست و هشتمين كشور جهان) در نيم كره شمالي نيم كره شرقي در شمال شرقي قاره آفريقا در كنار درياهاي مديترانه و سرخ و در همسايگي كشورهاي ليبي در غرب، سودان در جنوب و فلسطين اشغالي در شمال شرقي واقع شده است. جلگه هاي آن در اطراف رود نيل و دلتاي آن قرار گرفته اند. بيابان ها قسمت اعظم كشور را پوشانده و رود نيل با (6671 كيلومتر) مهمترين و طويلترين رود آن به شمار مي آيد. آب و هواي كشور مصر در صحراها گرم و خشك و در ساير نواحي گرم و مرطوب است. بلندترين نقطه مصر “جبل كترينه” با (2642 متر) در صحراي سينا قراردارد.
قانون اساسي موجود كشور در سال 1350 تدوين شده است. بر اساس آخرين تقسيمات كشوري كشور مصر از 25 فرمانداري تشكيل گرديده كه زير نظر فرماندار انتصابي رئيس جمهور اداره مي گردند. فعاليت احزاب در مصر محدود مي باشد. ازجمله مهمترين احزاب كشور حزب سوسيال ليبرال و حزب كمونيست است كه در حال حاضر اكثر آنان غيرفعال مي باشند. كشور مصر در سال 1301 استقلال يافته است. اين كشور در سال 1324 به عضويت سازمان ملل درآمده و علاوه بر آن در سازمان هاي وحدت آفريقا، سي سي دي، آكا، فائو، گات، يااآ، بانك جهاني، بازار عربي سازمان كشورهاي حوزه نيل، قراردادهاي حذف تعرفه گمركي با جامعه اقتصادي اروپا و كشورهاي غيرمتعهد و ... عضويت دارد.
محمد نجيب اولين رئيس جمهور مصر بود. در تاريخ 19 ژوئن 1953 تا14 نوامبر 1953 در خلال بيانيه جمهوري مقامش را به دست آورد. او رهبر گروه افسران آزاد بود كه كه "فاروق" را در تاريخ 22 ژوليه 1952 از سلطنت خلع كردند.
فاروق اول، شاه يكي به آخر مانده مصر بود. او ششمين پادشاه از سلسله محمد علي بود. وي پس از پدرش فؤاد اول در تاريخ 28 آوريل 1936 بر تخت پادشاهي نشست و تا 26 ژوليه 1952يعني تاريخي كه از سلطنت خلع شد، پادشاه اين كشور بود كه سپس پسرش يعني فواد دوم جانشين وي گشت. او سيزده سال پس از تبعيدش به كشور ايتاليا درگذشت. خواهرش يعني فوزيه شيرين اولين همسر پادشاه ايران يعني محمد رضا پهلوي شد.

تاريخچه اي از سلسله حكومتها ي مصر

علت لشگرکشي محمدعلي پاشا به مصر و نتايج آن
سلطان سليم اول سلطان عثماني در 1517 ميلادي (923هجري) خاک مصر را تصرف کرد و از آن به بعد حاکماني با عنوان يا لقب پاشا به آنجا اعزام مي کرد و آنها موظف بودند از حکومت قسطنطنيه اطاعت کنند. بعد از آنکه ناپلئون در 19 مه 1798 به مصر حمله برد باعث نگراني عثماني شد و حاکم مصر نتوانست جلوي ناپلئون را بگيرد و در زمان حاکمي به نام خورشيد پاشا به سبب ظلمي که او به مردم مصر روا مي داشت، باب عالي (دربار عثماني) مصمم شد محمدعلي پاشا از سرداران ترک مقيم آلباني را به مصر اعزام کند. در 1803 محمدعلي پاشا وارد مصر شد و پس مانده هاي مماليک را که دست پرورده ايوبيان بودند، سرکوب کرد و مصر و سودان را در 1805 تصرف کرد. محمدعلي پاشا آرزو داشت سلطنت مصر براي او و فرزندانش از جانب دربار عثماني به رسميت شناخته شود. او براي جلب نظر سلطان عثماني در چندين جنگ فرزند خود ابراهيم پاشا را به کمك دولت عثماني فرستاد که با دولت روسيه در حال جنگ بود و از اين نظر کمک شاياني به عثماني کرد. نمونه اين کمک ها دفع وهابي ها در حجاز در 1814 و باز کردن راه مکه به روي مسلمانان و فرونشاندن شورش آل سعود در عربستان بود. محمدعلي در عوض اين کمک ها از سلطان محمود دوم خواست سلطنت مصر را براي او و فرزندانش دائمي کند. از آنجايي که سلطان عثماني از اين امر امتناع کرد محمدعلي پاشا قوايي به سرکردگي فرزندش ابراهيم پاشا به شام و آسياي صغير فرستاد و از آنجا که بيم آن مي رفت قسطنطنيه سقوط کند، انگليس و فرانسه هر يک در 6 مه 1833 در زمان حاکميت محمود دوم بر عثماني به او تکليف کردند که حکومت مصر و شام را به محمدعلي واگذار کند زيرا آنها مي خواستند از وجود دولت عثماني در برابر روسيه سود جويند. بالاخره لرد پالمرستون وزير خارجه و سپس نخست وزير انگلستان در 15 ژوئيه 1840، عبدالمجيد اول سلطان عثماني را وادار کرد به موجب معاهده يي خديوي مصر در خانواده محمدعلي پاشا موروثي باشد. از زمان محمدعلي پاشا تا 147 سال خاندان محمدعلي پاشا بر مصر به عنوان خديو و سپس سلطان حکومت کردند که آخرين آنها ملک فاروق بود. که با انقلاب 23 ژوئيه 1952، مصر جمهوري شد. محمدعلي پاشا در اواخر عمر زمام امور را به دست پسر و جانشين خود ابراهيم سپرد. در 1848 ابراهيم پاشا رسماً زمامدار مصر شد. ليکن سه ماه بعد يعني در 10 نوامبر 1848 ناگهان فوت کرد. محمدعلي نيز که دچار بيماري شده بود در 2 آگوست 1849 به ديار باقي شتافت و عباس حلمي پاشا فرزند طوسن و نوه محمدعلي پاشا خديو و زمامدار مصر شد.

اقدامات اصلاحي محمدعلي پاشا
اولين اقدام محمدعلي پاشا در کشور مصر اصلاحات ارضي بود. او سپس از کارشناسان فرانسوي که در زمينه هاي امور لشگري و کشوري براي اصلاح امور اداري، زراعي و نظامي کار کرده بودند دعوت کرد در مصر در زمينه هاي تخصصي خود فعاليت کنند. ابتدا به جاي يني چري ها که ارتش سنتي عثماني بودند و از اقوام مزدور تازه مسلمان تشکيل مي شدند ارتشي به سبک تعليمات نظامي فرانسه که در دانشکده «سن سير» فرانسه که ناپلئون در 1808 تاسيس کرده بود، پايه ريزي کرد و جوانان مصري را براي شرکت در آکادمي هاي زميني و دريايي که به سبک جديد ايجاد کرده بود، تشويق کرد. در زمان او کشت پنبه، برنج و غلات رونق يافت. محمدعلي پاشا براي توسعه امور زراعي سد بزرگي روي يکي از شعبات رود نيل احداث کرد تا آب را روي زمين هاي کشاورزي سرازير کند. در بخش صنايع کارگاه هاي ذوب فلزات با ظرفيت دو هزار تن ورق آهن ايجاد کرد. علاوه بر اين اقدامات دانشجويان مصري را به کشورهاي اروپايي براي تحصيلات علمي و امور نظام گسيل داشت.

حکومت عباس حلمي پاشا (عباس اول) (1854- 1849)
در 24 دسامبر 1848 عباس پاشا در حالي که هنوز محمدعلي در قيد حيات بود رسماً زمام امور را به دست گرفت. او مرد لايقي نبود و کارخانه هايي که محمدعلي پاشا تاسيس کرده بود، برچيد و دستور داد کار بزرگ سد نيل را متوقف کنند. او برعکس محمدعلي که خواهان استقلال مصر بود وابستگي به دولت عثماني (باب عالي) را شروع کرد و رسوم حکام ترک را دوباره زنده کرد و از طرف ديگر به انگلستان نزديک شد و در 1851 امتياز احداث راه آهن اسکندريه به قاهره را به انگلستان سپرد. سرمايه داران فرانسوي و کارشناسان آن کشور که طي زمامداري محمدعلي و ابراهيم پاشا مورد توجه بودند، طرد شدند ولي فرانسوي ها پافشاري مي کردند که کانال سوئز را ايجاد کنند.

حکومت خديو سعيد پاشا (1863- 1854)
در روز 14 ژوئيه 1854 سعيد پاشا فرزند کوچک محمدعلي به حکومت مصر رسيد. او دوست «فرديناند دولسپس» مهندس فرانسوي بود. اين کارشناس فرانسوي وقتي امتياز حفر کانال سوئز را از سعيد پاشا در 30 نوامبر 1854 اخذ کرد، مقرر شد فرانسه به مدت 99 سال از آن استفاده کند. سعيد پاشا براي حفر اين کانال 60 ميليون فرانک از فرانسه وام گرفت و چون در آن زمان وسايل مکانيکي مدرن وجود نداشت روزانه 40 تا 45 هزار دهقان مصري در مقابل مزدي ناچيز در حفاري کانال کار مي کردند. اين کارگران که اکثراً پنبه کاران مصري بودند از شدت کار و بيماري تلف مي شدند. شرکت «اونيورسال کانال سوئز» در 1859 کار خود را جهت حفر کانال آغاز کرد. سعيد پاشا زنده نماند تا محصول کار خود را ببيند و در 18 ژانويه 1863 درگذشت.

حکومت خديو اسماعيل پاشا (1879-1863)
اسماعيل پاشا فرزند ابراهيم پاشا مانند سعيد پاشا در فرانسه تحصيل کرده بود و مي خواست مصر را به صورت بخشي از اروپا درآورد. در 30 ژانويه 1863 طي فرماني استفاده اجباري از فلاحين (دهقانان) جهت کار در کانال سوئز را لغو کرد. از آنجايي که بحران اقتصادي مصر را فرا گرفت بخش عمده سهام کانال سوئز را به ديسرائيلي نخست وزير بريتانيا فروخت و از اين رهگذر انگلستان سهامدار عمده کانال سوئز شد. واگذاري سهام کانال به انگلستان مقدمه سلطه انگليس بر مصر بود.
بالاخره کانال سوئز در17 نوامبر 1869 در زمان حکومت خديو اسماعيل در حضور امپراتور اتريش وليعهد پروس و ملکه اوژني زوجه ناپلئون سوم افتتاح شد.

حکومت خديو توفيق (1892-1879)
در 26 ژانويه 1879 در اثر وخيم شدن وضع اقتصادي کشور مصر از يک طرف و شورش ميهن پرستان مصري در اعتراض به مداخلات انگليس و فرانسه در امور مصر اسماعيل پاشا حکومت را رها کرد و به استانبول رفت و توفيق پاشا فرزندش به خديوي مصر رسيد. در زمان او قيام هاي ضداستعماري از دانشگاه الازهر آغاز شد، چون سيدجمال الدين اسدآبادي سخنراني هاي ضداستعماري ايراد مي کرد و باعث شد يک افسر مصري به نام عرابي پاشا در ژوئن 1882 دست به قيام ضدانگليسي بزند و در اثر اين قيام بود که جمعي از اروپاييان به ويژه انگليسي هاي مقيم اسکندريه به دست مردم کشته شدند. اين امر بهانه يي براي مداخله مستقيم انگلستان در مصر شد. توفيق پاشا فوراً از انگلستان استمداد کرد و دولت بريتانيا نيز با گلوله باران اسکندريه قواي نظامي را در مصر پياده کرد و در 15 سپتامبر 1882 قاهره به وسيله قواي انگليسي اشغال و عرابي پاشا دستگير شد و از آن زمان ضمن تبعيد عرابي پاشا به سيلان، مصر را تحت الحمايه خود قرار داد و توفيق در1892 درگذشت.

از حکومت عباس حلمي پاشا دوم تا ملک فاروق
در زمان حکومت عباس حلمي دوم (1914- 1892) جانشين و فرزند توفيق پاشا مستشاران انگليسي در امور لشگري مصر دخالت مي کردند. عباس حلمي دوم در 1914 زير فشار بريتانيا و عثماني از خديوي مصر استعفا داد و حسين کامل به حکومت رسيد. او اولين کسي بود که لقب سلطان را براي خود انتخاب کرد. در زمان او قاهره تبديل به ستاد جنگي بريتانيا در خاورميانه شد و چرچيل وزير مستعمرات انگليس در آنجا اقامت داشت. حسين کامل در 1917 درگذشت و پس از او فواد اول به سلطنت رسيد. در اثر مساعي حزب وفد به رهبري سعد زغلول بود که در 1922 انگلستان به صورت يکجانبه اعلاميه يي صادر و استقلال مصر را اعلام کرد ولي اين اعلاميه مورد قبول ميهن پرستان مصري نبود تا آنکه در زمان ملک فاروق نخست وزيرش نحاس پاشا که عضو حزب وفد بود انگلستان را مجبور کرد طبق پيمان26 آگوست 1936 استقلال کامل مصر را به رسميت بشناسد. ولي سلطنت ملک فاروق مصادف بود با جنگ جهاني دوم که براي بار دوم قاهره تبديل به يک مرکز تصميم گيري هاي سياسي- نظامي انگلستان شده بود و قواي انگلستان براي جلوگيري از هجوم مارشال رومل آلماني خاک مصر را اشغال کرده بودند و اين امر باعث نارضايتي افسران وطن پرست مصري همچون عبدالناصر و محمد نجيب شده بود.

جمال عبدالناصر و انقلاب مصر
جمال عبدالناصر در 15 ژانويه 1918 در دهکده بني مور از ايالت اسيوط مصر به دنيا آمد. تحصيلات ابتدايي و متوسطه را در اسيوط و اسکندريه طي کرد و سپس وارد دانشکده نظامي عباسيه مصر شد و از آنجا که فرزند پستچي فقيري بود، مقامات نظامي به سختي او را در دانشکده افسري پذيرفتند. در 1938 با درجه ستوان دومي فارغ التحصيل شد. در ابتداي خدمت افسري با سه نفر بسيار صميمي شد که بعدها جزء معاونان او بودند. آنان عبارت بودند از زکريا محي الدين، محمد انورالسادات و عبدالحکيم عامر در گرماگرم جنگ هاي آلمان و انگليس در شمال آفريقا به دستور ملک فاروق واحدي از ارتش مصر به فرماندهي سروان ناصر به جبهه العلمين اعزام شدند. بعد از جنگ العلمين سروان جمال عبدالناصر با دوشيزه تحيه کاظم که ايراني الاصل بود و پدرش تاجر فرش در قاهره بود، ازدواج کرد و سپس در نبرد فلسطين در 1948 شرکت کرد و زخم برداشت و به درجه سرگردي نائل شد. در همان زمان او و عده يي از افسران جوان، هسته اصلي افسران آزاد را با هدف رهايي مصر از رژيم ارتجاعي فاروق که تحت سلطه بريتانيا بود، ايجاد کردند. در اوايل سال 1952 سرلشگر محمد نجيب رئيس باشگاه افسران مصر محرمانه به اتحاديه افسران آزاد پيوست. ژنرال نجيب سوداني الاصل بود و سرهنگ دوم جمال عبدالناصر به خاطر حفظ وحدت دره نيل (اتحاد مصر و سودان) با عضويت ژنرال نجيب موافقت کرد. بالاخره در 23 ژوئيه 1952 اين شورا دست به يك كودتاي بدون خونريزي زد و کاخ سلطنتي را محاصره و به ملک فاروق تکليف کرد که ضمن برکناري از سلطنت کشور را ترک کند. فاروق به اين شرط خواسته افسران آزاد را قبول کرد که فرزندش فواد دوم به سلطنت برسد و هنگامي که خاک مصر را از طريق اسکندريه ترک مي کند، 21 تير توپ شليک شود. شوراي افسران عبارت بودند از سرهنگ جمال عبدالناصر، سرهنگ عبداللطيف بغدادي، سرهنگ علي صبري، سرهنگ انورسادات، سرهنگ عبدالحکيم عامر و بالاخره ژنرال محمد نجيب. اين شورا در درجه اول شوراي نيابت سلطنت را انتخاب کرد که عبارت بودند از: 1- شاهزاده عبدالمنعم 2- بهاءالدين برکت 3- سرهنگ محمد رشاد مهنا. اين شورا صوري بود و به دستور اين شورا و تصويب شوراي افسران، علي ماهر پاشا را که يک سياستمدار ضدانگليسي بود به نخست وزيري انتخاب کرد اما شوراي افسران در 7 سپتامبر 1952 پس از استعفاي علي ماهر پاشا از نخست وزيري، ژنرال نجيب را به نخست وزيري انتخاب کرد و در 17 ژوئن 1953 رژيم سلطنتي را لغو و فواد دوم را نزد پدرش که در اروپا بود فرستادند و سرلشگر نجيب به رياست جمهوري و سرهنگ ناصر به نخست وزيري رسيد.

حکومت سرهنگ جمال عبدالناصر و ملي شدن کانال سوئز
به علت بروز اختلاف بين سرهنگ جمال عبدالناصر و ژنرال نجيب بر سر چگونگي رفتار با اخوان المسلمين ژنرال نجيب در 14 نوامبر 1954 از تمام مشاغل خود معلق و خانه نشين شد و سرهنگ جمال عبدالناصر به نخست وزيري و سپس در 23 ژوئن 1956 به رياست جمهوري رسيد. اولين اقدام ناصر ايجاد سد بزرگي بر دره نيل به نام آسوان بود که احتياج به بودجه کلاني داشت. بانک جهاني که تحت سلطه امريکايي ها بود از دادن وام به مصر امتناع نمود و به دولت مصر ابلاغ کرد در صورتي اين بانک به مصر وام پرداخت خواهد کرد که بودجه دولت مصر را تحت کنترل خويش بگيرد تا ببيند آيا دولت مصر قادر به بازپرداخت بدهي هاي خود است يا خير. از طرف ديگر جان فاستر دالس وزير خارجه امريکا گفت نبايد ما به اين فرعون سرخ که دوست چوئن لاي وتيتو است، کمک کنيم و ضمناً اقتصاد مصر را ورشکسته اعلام کرد. در24 ژوئيه 1956 جمال عبدالناصر طي نطقي گفت دولت هاي غرب اخبار اغراق آميزي درباره اقتصاد مصر بيان مي کنند و کليه اصول اخلاقي را زير پا مي گذارند. ما زير بار وام هاي اسارت بار نظير وام هايي که خديوان مصر با بهره هاي کلان مي گرفتند نخواهيم رفت. ناصر در 26 ژوئيه 1956 طي نطقي که در ميدان محمدعلي ايراد کرد گفت از امشب من قانون ملي شدن کانال سوئز را امضا کرده ام و ما از فردا اداره کانال سوئز را در دست گرفته و از درآمد حاصله از حق العبور کشتي ها سد آسوان را خواهيم ساخت. در اين موقع فرياد شادي مردم ميدان محمد علي را به لرزه درآورد. ناصر اضافه کرد اکنون چهار سال است که فاروق از مصر اخراج شده است و من به نام ملت مصر کانال را تصاحب مي کنم. به دنبال نطق ناصر، لندن و پاريس ذخاير مصر را در بانک هاي خود توقيف کردند. گيموله و ايدن نخست وزيران فرانسه و انگليس به وحشت افتادند و اسرائيل را تحريک کردند که به مصر حمله کند. موشه دايان وزير دفاع اسرائيل با لشگريانش در 21 اکتبر پيشروي در صحراي سينا را آغاز کرد و ظرف 24 ساعت به ساحل کانال رسيد. در روز چهار نوامبر واحد هاي هوابرد انگلستان و فرانسه نيز در پورت سعيد پياده شدند. ارتش مصر به رهبري عبدالناصر با جانفشاني از خاک مصر دفاع کردند. چند ساعت بعد زمامداران شوروي به رهبري خروشچف به انديشه کسب وجاهت در ميان ملل عرب طي اولتيماتومي به لندن و پاريس اخطار کردند که چنانچه عمليات تجاوزکارانه آنها متوقف نشود، عکس العمل شديد نظامي اتحاد شوروي را به دنبال خواهد داشت. از جانب ديگر شوراي امنيت به ابتکار امريکا و کشورهاي ديگر به انگلستان و فرانسه توصيه کرد خاک مصر را ترک کند. روز 22 نوامبر واحد هاي نظامي فرانسه و انگلستان خاک مصر را ترک کردند. به اين ترتيب حمله بزرگي که مظهر بازگشت و تجديد نفوذ فرانسه و انگليس بود با شکست روبه رو شد. از آن پس ناصر به عنوان قهرمان ملت عرب و سمبل ناسيوناليسم عرب خود نمايي کرد و بين توده هاي عربي محبوبيت زيادي يافت. ناصر بلافاصله با روس ها براي ساختن سد آسوان وارد مذاکره شد و از کمک هاي فني روسيه شوروي برخوردار شد. ستاره اقبال ناصر تا حدي اوج گرفت که مردم سوريه طي تظاهراتي خواهان ملحق شدن به خاک مصر شدند و به دنبال رفراندومي در فوريه 1958 خواستار اتحاد با مصر شدند و شکري القوتلي رئيس جمهور سوريه به نفع جمال عبدالناصر استعفا داد و کشور سوريه به عنوان جزيي از فدراسيون جديدي تحت عنوان جمهوري متحد عربي قلمداد شد ولي اين فدراسيون و اتحاديه بيش از دو سال دوام نيافت زيرا در 28 سپتامبر 1961 افسران سوري با يک کودتا دولت مامون کوزباري را روي کار آوردند. جمال عبد الناصر بعد از جنگ شش روزه اعراب و اسرائيل ناظر اختلاف ملک حسين با چريک هاي تحت فرماندهي ياسر عرفات بود و در سپتامبر 1970 ارتش اردن تمام ماشين جنگي خود را عليه چريک هاي فلسطيني به کار برد. در 27 سپتامبر 1970 جمال عبدالناصر ضمن برپا کردن اجلاسيه سران عرب از ملک حسين شاه اردن و ياسر عرفات نيز دعوت کرد در مذاکرات ترک مخاصمه با يکديگر شرکت کنند. جمال عبدالناصر ضمن جنگ اعصاب شديد بالاخره توانست عرفات و ملک حسين را در حضور رهبران عرب آشتي دهد ولي خودش در شامگاه 28 سپتامبر 1970 طي يک حمله قلبي درگذشت و تمام ملت عرب را در سوگ برد. با آنکه ناصر در سپتامبر 1970 فوت کرد ولي ناصريسم به عنوان مکتبي در جهان عرب جاي خود را باز کرد.

چهره هاي معاصر مصر
جمال عبدالناصر از 1333 تا سال مرگش رهبر مصر بود. عبدالناصر به لحاظ روحيه ناسيوناليستي خود در بين اعراب مشهور مي باشد. نهضت پان عربيسم ناصريم كه او پايه گذاري كرد در دهه هاي 1330 و 1340 طرفداران زيادي داشت و هنوز هم سال ها پس از مرگ او بين اعراب طرفدار دارد. از اقدامات مهم سياسي او مي توان جنگ شش روزه اعراب و اسرائيل و توافق نامه كانال سوئز را نام برد.
جمال عبدالناصر در سال 1349 بر اثر سكته قلبي درگذشت. وي نخستين رهبر يك كشور عربي بود كه خليج فارس را “خليج عربي” خواند و دستور داد تا در تمام مدارس و ادارات مصر و در نقشه هاي چاپ آن كشور از نام “خليج عربي” استفاده شود. پس از عبدالناصر محمد انورالسادات سياست مدار و نظامي مصري بود كه سومين رئيس جمهور مصر شد و اين سمت را از سال 1349 تا روز ترورش توسط جهاد اسلامي مصر در سال 1360 به عهده داشت.
وي اولين حاكم يك كشور عرب بود كه پيمان سازش را با رژيم صهيونيستي امضا نمود و اين رژيم را به رسميت شناخت و به دليل همين خوش خدمتي وي براي سازش غربيها وي را موفق به دريافت جايزه صلح نوبل در 1357 نمودند!
پس از پيروزي انقلاب شكوهمند اسلامي در ايران به رهبري امام خميني رحمه الله عليه و موضع گيري صريح امام در باره خيانت سادات به مسلمانان و آرمانهاي فلسطين اعتراض مردم مسلمان مصر و همچنين مسلمانان ساير كشورهاي اسلامي به خيانت سادات افزايش يافت به طوري كه وي در سال 1360 اقدام به سركوب و دستگيري گروه هاي مختلف سياسي در جهت آرام كردن و كنترل كامل اوضاع مصر نمود كه موج دستگيري ها در خارج از مصر با محكوميت هاي بين المللي مواجه شد.
گروه جهاد اسلامي مصر از جمله گروههاي معترض به صلح كشورهاي مصر و اسرائيل و به رسميت شناخته شدن اسرائيل توسط مصر بود. همچنين عمر عبدالرحمان كه يك روحاني بلند پايه مصري بود (كه بعدها در آمريكا به اتهام دستور بمب گذاري در مركز تجارت جهاني در نيويورك به زندان ابد محكوم شد) با صدور فتوايي فرمان قتل انورسادات را صادر كرد. شهيد خالد اسلامبولي در يك رژه نظامي به همراه چند افسر مسلمان ارتش مصر سادات و مقامات همراه او را با فرياد “مرگ بر فرعون” به گلوله بست و به هلاكت رساند. “حسني مبارك” كه در آن زمان معاون سادات بود نيز زخمي شد ولي پس از مرگ سادات جايگزين وي گرديد و اكنون نزديك به سه دهه است كه رئيس جمهور مصر است.

سودان و تاريخچه آن

قرن نوزدهم:1885:مهدي و سلطه بريتانيايي

رهبر مذهبي "محمد بن عبدالله" بامعرفي "مهدي" سعي در متحد كردن قبايل غربي سودان عليه سلطه بريتانيا نمود. او سركردگي شورش ملي عليه بريتانيا را عهده دار بود، كه منجر به سقوط خارطوم در سال 1885 شد كه شارل "ژورج گوردون" انگليسي در آنجا كشته شد.حكومت مهدي تا سال 1898 بر سركار بود تا اينكه بوسيله گروه متحد نظامي بريتانيا-مصر كه به وسيله "لورد هوراتيو كيتچنر" هدايت مي‌شد سرنگون شد.

قرن بيستم:

1916:شكست و مرگ "علي دينار"، آخرين سلطان دارفور.

1956:استقلال و جنگهاي داخلي.

استقلال سودان در سال 1956 اعلام شد ولي حكومت خارطوم به وعده‌اي كه به استانهاي جنوبي براي ساختن دولت فدرال داده بود عمل نكرد، كه موجب شورش و طغيان توسط افسران جنوبي گرديد كه در نتيجه آن جنگهاي داخلي 17 ساله ايجاد شد (1955-1972)

1969:كودتاي كولونل "جعفر نميري"

انتخابات در آوريل 1965 انجام شد ولي تلاشهاي پي در پي حكومت براي موافقت با قانون اساسي دائمي و يا براي حل مشكلات بين جناح‌ها، اقتصاد ايستا و نارضايتي قومي و قبيله اي ناكام ماند. ناراضيان دومين كودتاي نظامي را در 25 مي 1969 انجام دادند. سركرده اين كودتا يعني كولونل جعفر محمد نيميري، نخست وزير شد و رژيم جديد، پارلمان را منحل نمود و تمام گروهاي سياسي را ممنوع اعلام كرد.

1971:كودتاي كمونيستي و بازگشت سلطنت نميري

نبردهاي ميان ماركسيست ها و غير ماركسيست ها كه خارج از ائتلافات نظامياني بود كه در قدرت بودند، زمينه ايجاد كودتاي جديدي را ايجاد نمود كه درسال 1971 به رهبري بخش كمونيست سودان انجام شد، چند روز بعد گروهاي ضد كمونيستي سلطنت را به نميري برگرداندند.

در سال 1972 با موافقت آديس آبابا به جنگهاي داخلي شمال و جنوب، پايان داده شد و درجه خاصي از خود مختاري منطقه اي ايجاد شد.

1983:جنگ مذهبي: در سپتامبر 1983 رئيس جمهور "نيميري" تصميمش را مبني بر وسعت قلمرو حقوق مسلمانان كه از زمان استعمار به حقوق شخصي و حقوق جزا مبتني بود، اعلام كرد.

اين تصميم عامل اصلي ايجاد جنگهاي داخلي بود كه حكومت را در مقابل گروهاي نظامي جنوب سودان قرار مي داد. اين درگيري و نزاع به عنوان يك درگيري مذهبي بين مسلمانان شمال و مسيحيان جنوب سودان تلقي مي‌گردد. مي توان گفت كه اين جنگهاي داخلي براي ايجاد حكومتي مذهي بوده است كه براي اعتدال بين شمال و جنوب بوده است، جنوب يك اقليت مسيحي و اغلب روح‌گرا دارد و بيشتر جمعيت شمال اعراب مسلمان بودند، همچنين دو فرهنگ متفاوت مي توان در اين دو منطقه ديد، قبيله سنتي در جنوب و اعراب مسلمان در شمال كه با هم نزاع و تعارض دارند. همچنين مي‌توان اين نبردهاي داخلي را به تعارض بين پايتخت و حومه ‌مرتبط دانست كه انگيزه تعارضات دارفور در غرب كشور و بجالان در شرق را روشن مي‌سازد.

1985:كودتاي ژنرال "الذهاب"
كمبود مواد غذايي و سوختي در جنوب و يك دوره خشكسالي و قحطي در سال 1985 كودتاي ديگري توسط ژنرال "سوار الذهاب" انجام شد كه يك حكومت مدني را ايجاد كرد با اين حال جنگهاي داخلي كشته هاي زيادي را به جا مي‌گذاشت و وضعيت اقتصادي به خرابي و افول مي‌گراييد.

1989:كودتاي ژنرال عمر البشير

درسال 1989 در پي يك كودتا، ژنرال عمرالبشير رئيس حكومت، نخست وزير و سركرده نيروهاي نظامي شد. حقوق كيفري در سال 1991 مجازات شديدي از جمله سنگسار و قطع عضو در تمامي كشورها ايجاد كرده بود. از آن‌جايي كه حكومت جنوب سودان مسلمان نبودند بايد ازاين ترتيبات معاف مي شدند، با اين حال قانون امكان اعمال شرع را در آينده براي جنوب اجازه مي داد.

جنگ داخلي حدود 4 ميليون آواره در جنوب و دو ميليون كشته به جا گذاشت. عده‌اي به شهرهاي جنوبي از جمله جوبا مهاجرت كردند، عده اي هم به سمت شمال تا خارطوم پيش رفتند و عده‌اي نيز به كشورهاي همسايه از جمله اتيوپي، كنيا، اوگاندا و يا مصر انتخاب مسير كردند. اين گروه نمي توانستند كه مواد غذايي توليد كنند و يا پول براي تغذيه بدست آورند و سوء تغذيه و قحطي رواج پيدا كرد. كمبود سرمايه گذاري در جنوب منجر به اين شد كه سازمانهاي بين المللي حقوق بشري به "نسل از دست رفته" تعبير كنند.

‌سودان در حاشيه مرزهاي جهان عرب در معرض نفوذ اسلام، مسيحيت و مذاهب آفريقايي قرار گرفته است. در نتيجه در جريان گسترش فزاينده عربي و اسلامي كردن به جانب جنوب، سودان در طول دو قرن گذشته به بوته كشمكشهاي مذهبي، قبيله‌اي و فرهنگي تبديل شده است.

سودان به عنوان سرزمين گسترده‌اي از پراكندگي عميق اجتماعي، تجليات اسلامي غني و گوناگوني از خود بروز داده است. واعظان مقدس، محافل صوفيانه، مدعيان مهدويت و اخيراً نيز جريان اصلي بنيادگرايان وابسته به اخوان المسلمين. براي نخستين بار در تاريخ استعماري در دهه 1880 يك ارتش بومي با الهام از شور و شوق رستاخيز طلبانه مهدي محمد احمد ظهور كرد و يك قدرت امپرياليستي اروپايي را شكست داد. علاوه براين، قيام مهديون يكي از اولين تجليات اسلام‌گرايي مبارز بود كه عملاً به استقرار يك دولت اسلامي- يعني سلسله المهديه (1898-1882) منجر شد. تقدير چنين بود كه يك قرن بعد يك دولت اسلامي ديگر استقرار يابد كه در واقع اعلام اولين دولت اسلامي عرب قرن بيستم با تكيه بر جريان عمده اسلام‌گرايي سني اخوان المسلمين به حساب مي‌آيد.

اتخاذ آلترناتيو اسلام‌گرا توسط رژيم نظامي ژنرال عمر حسن البشير در 1989 به دنبال سه تجربه ناموفق حكومت پارلماني (1958-1956، 1969-1964، 1989-1985) و دو دوره طولاني حكومت نظامي (1964-1958 و 1985-1969) روي داد.

آخرين رژيم نظامي تحت رهبري سرهنگ جعفر نميري در سالهاي اوليه خود رنگ و جلاي شديد ناصريستي داشت و اين در تعهد سوسياليستي رژيم و مشاركت آن در طرحهاي گوناگون وحدت عربي با مصر، ليبي و سوريه متجلي بود. پس از سركوبي يك توطئه كمونيستي براي كسب قدرت در اواسط 1971، نميري به تكيه بر حمايت چپ‌هاي سودان ادامه داد، هر چند كه اتحاديه سوسياليست همانند همتاي مصري‌اش، نتوانست پايگاه توده‌اي قوي براي خود دست و پا كند. تغيير و تحولات در محيط ايدئولوژيك عربي طي دهه 1970 نميري را ترغيب كرد كه به تدريج از الگوي ناصري سوسياليستي دوري كند. اين شاگرد وفادار ناصر به يك مقلد سادات كه او هم قبلاً ناصريسم را رها كرده بود، تبديل شد. اخوان المسلمين را از زندانها آزاد كرد و به يك دست نشانده آمريكايي تبديل گرديد. به اين ترتيب در سالهاي 1978-1977 نميري فرآيندي از «آشتي ملي» را براي جلب گروههاي اسلام‌گرا، از جمله اخوان‌المسلمين و حزب امت طرفدار جنبش مهديون آغاز كرد. دكتر حسن الترابي و ديگر رهبران اخوان المسلمين از زندانها آزاد شده و در كابينه سودان مقام وزارت را به دست گرفتند، در حالي كه صادق المهدي و حزب الامه او بزودي به مخالفت با دولت برخاستند.

ظهور اخوان المسلمين در دهه 1970 بيانگر تغيير و تحول تدريجي در سنت‌هاي اسلامي سودان، از جنبشهايي كه گرد مردان مقدس و بزرگان مذهبي به وجود مي‌آمدند به جريان اصلي اسلام‌ گرايي بود كه باعث جذب روشنفكران، دانشجويان و دارندگان مشاغل حرفه‌اي مي‌شد. به اين لحاظ اخوان المسلمين را در مقايسه با محافل سنتي صوفيانه و يا موعود گرايي درون گرايانه حزب امت، مي‌توان يك جنبش «مدرن» شهري در نظر گرفت. در حالي كه اخوان‌المسلمين براي پر كردن خلاء ايدئولوژيك ناشي از سقوط ناصريسم و سوسياليسم پا به عرصه گذاشت، صادق المهدي رهبر تحصيل كرده آكسفورد حزب امت قادر نبود ديدگاه خود از مدرنيسم اسلامي را به طرفدارانش ابلاغ كند. وي توسط نميري كه بر اخوان به عنوان وزنه‌اي در مقابل مهديون تكيه مي‌كرد به زندان افكنده شد. در سپتامبر 1983 نميري سرانجام با توسل به ايدئولوژي اخوان المسلمين در سودان جمهوري اسلامي اعلام كرد و به اين وسيله رژيم خود را در هاله مشروعيت بخشي جريان اسلامي كه جهان عرب را فرا مي‌گرفت قرار داد.

نميري براي تقويت اعتبار اسلامي خود گروه برادران جمهوريخواه (الاخوان الجمهوريين) را سركوب و رهبر آنها محمود محمد طه را در ژانويه 1985 اعدام كرد. طه به خاطر جانبداري از يك تفسير ليبرال از قوانين اسلامي كه در آن آيات وحي شده مكي پيامبر را بر آنهايي كه در مدينه به او وحي شده بود برتري مي‌داد، به ارتداد متهم شده بود. در حالي كه ميان نميري و اخوان المسلمين نوعي رابطه دشوار برقرار گرديد، اجراي قوانين شرع و اسلام‌گرايي‌اش، برخي دولتهاي عرب و متحدان غربي وي را از او دور ساخت. اخوان المسلمين نيز از اجراي قوانين شرع و اعمال احكام دقيق آن از سوي نميري خشنود نبودند، و حتي برخي همكاري مشتاقانه حسن الترابي با رژيم را نوعي فرصت‌طلبي مي‌دانستند. در مارس 1985 نميري عليه اخوان وارد عمل شد و ظاهراً براي خشنود ساختن مصر و ايالات متحد آمريكا، دويست اسلام‌گرا را بازداشت كرد. از بدي حادثه، در جريان اقامت نميري در واشنگتن تظاهرات عظيم مردمي در سودان درگرفت و اين باعث شد تا ژنرال عبدالرحمن سوار الذهب در يك اقدام نظامي در چهارم آوريل 1985قدرت را به دست بگيرد.

در انتخابات آوريل 1986، جبهه ناسيوناليست اسلامي ترابي از حزب امت و حزب دمكراتيك وحدت طلب كه يك دولت ائتلافي به نخست‌وزيري صادق المهدي تشكيل داده بودند، عقب افتاد. در حالي كه رژيم جديد نتوانست اقتصاد رو به وخامت كشور را سر و سامان بخشد و به شورش اهالي غيرمسلمان جنوب پايان دهد، حزب ترابي در جبهه مخالف باقي ماند.

در ژوئن 1989 ژنرال عمر حسن البشير طي يك كودتا دولت صادق المهدي را سرنگون كرد و ترابي به زودي به ايدئولوگ ارشد رژيم و حكمران غيررسمي سودان تبديل شد. رژيم جديد تمام احزاب سياسي را ممنوع كرد، مخالفان را به زندان افكند و بازسازي تمام شئون جامعه را بر اساس شريعت آغاز نمود. در 1992 رژيم برخي موفقيت‌هاي اقتصادي به دست آورد و شورشيان جنوب را مغلوب ساخت و اين در حالي بود كه به نقض جدي حقوق بشر، از جمله اعمال تصفيه‌هاي قومي عليه بت‌پرستان غير عرب و قبايل مسيحي متهم مي‌شد.

جنبش حسن الترابي يك پديده منحصر به فرد در جهان عرب است. ترابي به عنوان يك روشنفكر شهري و تحصيل كرده سوربن و دانشگاه لندن چهره مدرن اسلام گرايي است كه با شيوخ ساده اخوان المسلمين مصر، شوشيان بدوي اخوان عربستان سعودي، يا مجتهدان معمم حزب‌الله كاملاً تفاوت دارد. حسن الترابي، به عنوان يك شخصيت كاريز ماتيك، خداي سياست‌هاي قدرت مدارانه است. او دعوت خود را متوجه نخبگان تحصيل كرده مي‌كند و با توسل به خرد و «اغواي اخلاقي» درصدد اعمال قوانين حجاب براي زنان برمي‌آيد و در همان حال در رابطه با اعمال حدود اسلامي، نظير قطع انگشتان دست كه در دوران نميري شايع بود، ميانه‌روي در پيش مي‌گريد. شعار رسمي رژيم كه همان اسلام‌گرايي جريان اصلي است- درصدد «همگون ساختن» عقيده و عمل اسلامي و مخالف با پراكندگي سنتي اسلام سودان است. از نظر ترابي پس از شكست ايدئولوژيهاي غربي، ناسيوناليسيم و سوسياليسم، خيزش و حركت اسلام‌گرايي يك امر اجتناب ناپذير بود. او پيش‌بيني مي‌كند كه اسلام‌گرايان در يك دهه آينده قدرت را در اغلب كشورهاي اسلامي، چه بطور صلح‌آميز و چه بازور به دست خواهند گرفت.

ترابي به عنوان اولين رهبر اخوان المسلمين كه اولين دولت اسلام‌گراي سني را در اين كشور مستقر كرد، در ميان اسلام گرايان به صورت يك قهرمان درآمده است كه تئوري و عمل را بر طبق سنت كلاسيك پادشاه فيلسوف در هم تركيب كرد. ديدگاه قديمي او، كه از اقدامات پيامبر اسلام در مدينه الهام مي‌گيرد، بر محور مفهوم الفاعليه القطريه دور مي‌زند. كه لازم مي‌داند گروههاي اسلام‌گرا در پي مشاركت سياسي در حكومت‌هاي غير اسلامي عرب باشند تا به اين وسيله بتوانند به اسلامي كردن آن‌ها دست زده و نهايتاً به وحدت عربي اسلامي هر دو دست يابند. همسايگان عرب سودان – مصر، ليبي، الجزاير و تونس دعوت ترابي را تهديدي مستقيم براي ثبات خود مي‌دانند. تقويت اخير روابط ايران و سودان كه متكي بر كمكهاي نظامي و اقتصادي ايران مي‌باشد، اين تهديد را بزرگتر جلوه داده است.

در 1993 به هنگامي كه پنج سوداني به توطئه جهت اعمال تروريستي در نيويورك متهم شدند، رژيم اسلامي سودان هدف انتقاد شديد ايالات متحده آمريكا قرار گرفت. رژيم همچنين متهم شد كه سودان را به يك ايستگاه ترانزيت تبديل كرده است كه در آن تبعيديان اسلام‌گرا و جنگجويان افغاني براي انجام اقدامات انقلابي عليه حكومتهاي غير اسلامي آموزش مي‌بينند.

موفقيت چشمگير ترابي از نظر بسياري از اسلام‌گرايان نشانه درستي استراتژي سياست گام به گام اخوان المسلمين به عنوان وسيله‌اي براي استقرار يك جامعه اسلامي است. با اين وجود يك چنين ديدگاهي تنها تا حدي حقيقت دارد، چون دو اقدام ترابي جهت رسيدن به نظام اسلامي به ناچار به نظاميان تكيه كرد. در واقع، منحصر به فرد بودن موفقيت ترابي در آن است كه او اولين دولت مطلقه اسلام‌گرا در عصر مدرن را با استفاده از ارتش – دشمن سنتي اسلام‌گرايي – به عنوان ابزار اصلي اعمال يك حكومت اسلامي بنيان گذاشت.

10404 - 88/12/24

منابع در دفتر موسسه آفران موجود است.