مارينا اتاوي

"مارينا اتاوي "[Marina Ottaway] مدير برنامه خاورميانه بنياد كارنگي است. وي بر روي موضوع تغييرات سياسي در خاورميانه و امنيت خليج فارس كار مي‌كند و نوشته‌هايي نيز درباره بازسازي سياسي در عراق، افغانستان، كشورهاي حوزه بالكان و كشورهاي آفريقايي دارد. اتاوي همچنين يكي از مشاورين ارشد در زمينه برنامه حاكميت قانون و دموكراسي است. اين برنامه به انجام مطالعات درباره كشورهاي مختلف مي‌پردازد كه اين مطالعات در راستاي تلاش‌هاي آمريكا و ديگر كشورها براي توسعه دموكراسي است. وي پيش از پيوستن به بنياد كارنگي، براي چندين سال تحقيقاتي را در آفريقا و خاورميانه داشته و در دانشگاه‌هاي "آديس‌بابا"، دانشگاه زامبيا، دانشگاه آمريكايي‌ قاهره و دانشگاه "ويتواترسراند" آفريقاي جنوبي تدريس كرده است. تجارب وسيع اين محقق در چندين كتاب منعكس شده است. وي تا كنون 9 كتاب نوشته است و آخرين كتابي كه از وي منتشر شده "رسيدن به پلوراليسم: بازيگران سياسي در جهان عرب" بوده كه در سپتامبر سال 2009 به چاپ رسيده است.

اتاوي در گزارشي به بررسي ديدگاه‌ها در منطقه پرداخته و مي نويسد: كشورهاي مختلف، ايران را از داخل منشورهاي متفاوتي مي‌بينند كه هر كدام از اين منشورها تصويري متفاوت از ايران ايجاد مي‌كند. اما واقعيت حقيقي درباره ايران آن است كه اين كشور به طور واضح يك قدرت منطقه‌اي به شمار مي‌آيد.

اولين نكته در تاييد اين موضوع وسعت جغرافيايي ايران است. وسعت جغرافيايي ايران به تنهايي در ميان همسايگان اين كشور ترس ايجاد مي‌كند و همين پارامتر به عنوان يك چالش بالقوه براي تاثير گذاري بر كشورهايي نظير مصر به شمار مي‌آيد. اما وسعت منطقه‌اي تنها پارامتر قدرت ايران نيست. ايران يك كشور واقعي بوده كه داراي زيرساخت‌هاي خوب و سيستم سياسي انعطاف پذير است. اين در حالي است كه در منطقه، كشورها يا مانند كويت بسيار كوچك هستند و يا نظير عراق ناپايدار بوده و يا نظير عربستان داراي زيرساخت‌هاي ضعيفي هستند.

ايران گلوگاه خليجي را بر عهده دارد كه اعراب از آن با نام خليج عربي ياد مي‌كنند و ايرانيان نيز معتقدند كه نام آن خليج فارس است. از تنگه هرمز روزانه 17 ميليون بشكه نفت و يا يك سوم نياز بازار جهاني نفت عبور مي‌كند.

سيستم سياسي ايران نيز متفاوت است. ايران يك كشور با جمهوري اسلامي است كه در آن انتخابات و "تئوكراسي" [حكومت ديني] همزيستي مسالمت آميزي دارند اين در حالي است كه بسياري از كشورهاي حوزه خليج فارس هنوز با مفهوم انتخابات مشكل دارند.

از ديگر تفاوت‌هاي ايران با كشورهاي منطقه مذهب اين كشور است. ايران كشوري است كه اكثريت آن شيعه هستند و حكومت آن نيز توسط روحانيون شيعه اداره مي‌شود اين در حالي است كه كشورهاي منطقه اكثرا سني هستند و حكومت آن ها نيز توسط سني‌ها اداره مي‌شود. اما در كشورهاي منطقه اقليت‌هاي شيعه نيز زندگي مي‌كنند. همچنين در بحرين كه حكومت آن دست سني‌ها است اكثريت اين كشور را شيعيان تشكيل مي‌دهند.

اقليت شيعه‌اي كه در كشورهاي حوزه خليج فارس زندگي مي‌كنند از شرايط حاكم بر اين كشورها ناراضي هستند چون آنها با تبعيض گسترده‌اي مواجه هستند. تمامي اين موضوعات دلايل كافي براي بدگمان شدن كشورهاي همسايه به ايران را ايجاد مي‌كند.

اين گزارش در ادامه مدعي مي‌شود: به علاوه اين حقيقت نيز وجود دارد كه ايران در حال ساخت سايت‌هاي هسته‌اي است و هنوز تمام جنبه‌هاي برنامه هسته‌اي ايران توسط آژانس بين‌المللي انرژي اتمي كشف نشده است. ايران اين دانش را دارد كه سوخت هسته‌اي مورد نياز خود را توليد كند و اين دانش در صورت توسعه مي‌تواند به توسعه تسليحات هسته‌اي نيز برسد.

ايران شايد قصد نداشته باشد در كوتاه مدت تسليحات هسته‌اي توليد كند اما پتانسيل آن را دارد كه به انجام چنين كاري بپردازد.

ازسوي ديگر اين واقعيت وجود دارد كه ايران توسعه سياسي خود را در ماوراي مرزهاي خود نيز دنبال مي‌كند.

ايران روابط تنگاتنگي با سوريه دارد و مي‌توان گفت كه اساس كنترل حزب‌الله در لبنان را در دست دارد و يك حامي قوي براي حماس در فلسطين به شمار مي‌آيد. البته حماس يك سازمان سني است كه گرايش‌هاي آن در راستاي اخوان‌المسلمين است.

به هر حال، هيچ كدام از اين حقايق توسط هيچ كدام از كشورهاي منطقه به چالش كشيده نشده است و هر كشور با توجه به عينكي كه از آن به ايران نگاه مي‌كند و با در نظر گرفتن منافع و ضررها، برداشت خود از ايران را اعلام مي‌كند و اين كشورها با توجه به برداشت خود پاسخ‌هاي سياسي متفاوتي را به ايران نشان مي‌دهند.

به عبارتي ديگر ايران توسط تمامي اين كشورها به عنوان يك تهديد بالقوه شناخته مي‌شود اما به عنوان يك تهديد مشترك شناخته نمي‌شود كه بايد يك پاسخ مشترك به آن داده شود. دو كشور در منطقه -اسرائيل و مصر- به طور كامل ايران را به عنوان يك وجود متخاصم مي‌دانند و هيچ اقدامي هم براي مخفي كردن اين موقعيت خود انجام نمي‌دهند.

اما در حالي كه هر دو كشور با آمريكا درباره بي اعتمادي به رژيم ايرانيان و ترس از برنامه هسته‌اي اين كشور هم عقيده هستند، نمي‌توانند از سياست‌هاي آمريكا در منطقه حمايت كنند.

در واقع سياست مشترك ايالات متحده آمريكا و اسرائيل در قبال ايران با يك مانع مواجه است و اين مانع، غير ممكن بودن تشكيل جبهه‌اي واحد با حضور مشترك اسرائيل و كشورهاي عربي است.

از زمان انتخاب "باراك اوباما" رئيس جمهور آمريكا يك واگرايي در عقيده‌ها درباره چگونگي تعامل با تهران به وجود آمده است. اين مهم نيست كه چه كسي در كاخ سفيد به قدرت رسيده است، تنش‌ها بين اسرائيل و كشورهاي عربي باعث شده تا هيچ كدام از آنها به طور آشكارا در طرح‌هايي كه اسرائيل در آن حضور دارد مشاركت نكنند.

كشورهاي عربي به شدت احتياط مي‌كنند تا از هرگونه اظهاراتي در اين باره كه آنها در حال همكاري با اسرائيل هستند، خودداري كنند.

حتي مصر و اردن كه توافق‌هاي صلح با اسرائيل امضا كرده‌اند، نمي‌خواهند- يا نمي‌توانند اعلام كنند- كه در حال همكاري با اسرائيل هستند و اين دو كشور دوست ندارند كه شهروندانشان و يا كشورهاي عربي ببينند كه در حال همكاري با اسرائيل هستند.

از ديدگاه آمريكا، اين بدان معناست كه هرگونه تلاش براي متحد كردن كشورهاي عربي براي محدود كردن ايران بايد كاملا از هرگونه همكاري با اسرائيل با همين هدف جداگانه باشد.

تا هنگامي كه موضوع فلسطين حل نشود، اعراب رغبتي براي همكاري با اسرائيل نخواهند داشت، حتي فراتر از آن، اين موضوع تلاش آمريكا براي توسعه ساختار امنيتي نوين در منطقه را بسيار مشكل كرده است.

البته مي‌توان اسرائيل را در اين تلاش‌ها كنار گذاشت، اما اگر اسرائيل از اين تلاش‌ها كنار گذاشته شود، هر گونه تلاش‌هاي جمعي مي‌تواند با اقدامي يكجانبه تضعيف شود.

ديگر بازيگر منطقه‌اي كه به ايران به عنوان يك متخاصم مي‌نگرد، مصر است. اين كشور به طور ويژه‌اي توسط ايران تهديد نشده است و اين احتمال بسيار ضعيف است در صورتي كه تهران به توسعه تسليحات هسته‌اي دست بزند، مصر را هدف تسليحات هسته‌اي خود قرار دهد.

هيچ موضوع دو جانبه‌اي كه باعث جدايي دو كشور شود، وجود ندارد. اين دو كشور نه مرز مشترك دارند و نه در رقابت براي برداشت از منابع طبيعي هستند.

جميعت شيعيان مصر نيز آنقدر زياد نيست كه از انقلاب ايران الهام گيرند و يا آنكه با كمك دولت ايران در تلاش براي ارتقاي وضعيت خود باشند. البته دولت مصر در سال‌هاي اخير بارها از ترويج تشيع در مصر سخن گفته و ادعا كرده كه آنها در تلاشي وسيع تمامي شهرهاي مصر را هدف قرار داده‌اند.

اما اين بسيار مشكل است كه اين ادعا را جدي گرفت كه اين چنين اقليت كمي بتواند يك تهديد واقعي براي مصر به شمار آيد.

پارامترهاي ديگري به غير از امنيت مي‌تواند معرف خصومت مصر با ايران باشد.

نخست، مصر هنوز خود را به عنوان يك ابر قدرت منطقه‌اي مي‌داند و اين تصور مصر به دليل وسعت، پيشينه تاريخي، نفوذ فرهنگي و آرزوهايش است. اما واقعيت آن است كه تنزل نقش رهبري مصر، ترقي و پيشرفت ايران را به يك موضوع حساس تبديل كرده است.

يكي ديگر از نگراني‌هاي مصر درباره حزب‌الله لبنان و حماس است كه مورد حمايت ايران قرار دارند. مصر معتقد است كه حزب‌الله و حماس ممكن است باعث بي‌ثباتي و يا آينده‌اي نامعلوم براي منطقه شرق درياي مديترانه شوند. ايران با حمايت از سازمان‌هايي كه گزينه مقاومت در برابر اسرائيل را مطرح كرده‌اند به طور غير مستقيم تصميم مصر براي صلح با اسرائيل و كنار كشاندن خود از موجوديت اسرائيل را به چالش كشيده است.

حماس و ظاهرا حتي حزب‌الله اخيرا به چالش‌هاي مستقيمي براي مصر تبديل شده‌اند و دولت مصر معتقد است كه ايران مسئول اين چالش‌ها است.

حماس كنترل نوار غزه را در دست دارد و معماي بسيار مشكلي را براي مصري‌ها ايجاد كرده است. مصر براي حفظ روابط خود با اسرائيل مي‌تواند از قاچاق وسيعي كه از طريق تونل‌هاي حفر شده زير مرزهاي نوار غزه با مصر قرار دارد، جلوگيري كند. از اين تونل‌ها چيزهاي مختلفي از مواد غذايي گرفته تا تسليحات به داخل نوار غزه منتقل مي‌شود اما در صورتي كه مصر از انتقال كالاها به داخل نوار غزه ممانعت كند بايد خود را در مقابل انواع اتهامات ببيند كه مصري‌ها در حال همكاري با اسرائيل براي صدمه زدن به فلسطينيان است. به طور جايگزين مصري‌ها مي‌توانند چشم‌هاي خود را بر روي قاچاق بسته و حتي اجازه دهند كه تجارت به صورت رسمي از طريق مرزهاي اين كشور با نوار غزه صورت پذيرد. اين چنين سياستي با استقبال كشورهاي عربي مواجه خواهد بود اما اين اقدام مي‌تواند به حماس نيز كمك كند و حماس نيز مورد حمايت مصر قرار ندارد و اين موضوع مي‌تواند به ايجاد تنش با اسرائيل منجر شود.

قاهره با انتخاب سختي مواجه است، مصر در حال طفره رفتن از شرط بندي است و همچنان مرزهاي خود را با نوار غزه بسته نگه‌داشته است. اين اقدام مصر مورد ملامت جهان عرب واقع شده اما در واقع در حال اجازه دادن به قاچاق كالاها به نوار غزه بوده و با اين اقدام به فلسطيني‌ها كمك مي‌كند و به طور غير مستقيم در حال كمك به حماس است اما مصر هرگز اين موضوع را تاييد نكرده است.

يكي ديگر از مواردي كه باعث رنجش قاهره از تهران شده، حمايت ايران از حزب‌الله لبنان است. مصر به حزب‌الله به عنوان يكي ديگر از عوامل ايجاد تشنج در منطقه مي‌نگرد. رويكرد مصر به حزب‌الله هميشه منفي بوده است و اندكي بعد از عمليات سرب‌گداخته اسرائيل در نوار غزه در سال 2009 به بدترين شرايط خود رسيد.

در آن زمان دولت مصر آشكارا حزب‌الله را متهم كرد كه در حال اداره شبكه قاچاق اسلحه در مصر است كه اين شبكه تسليحات مورد نياز نوار غزه را تامين مي‌كند." شيخ حسن نصر‌الله رهبر حزب‌الله لبنان به جاي اينكه به تكذيب اين ادعا بپردازد با افتخار اعلام كرد كه اين سازمان براي مقاومت در برابر اسرائيل سلاح فراهم مي‌كرده است. البته حزب‌الله لبنان بقيه ادعاهاي مصري‌ها را تكذيب كرد. مصر اعلام كرده بود كه حزب‌الله در حال برنامه‌ريزي عليه دولت مصر است.

تعداد زيادي از موضوعات غير امنيتي ديگر به افزايش تنش بين دو كشور [ايران و مصر] منجر شده است. ايران كشوري با نظام جمهوري اسلامي است اما مصر به سركوب جنبش‌هاي اسلامي مي‌پردازد و حتي با خشونت بسيار زيادي با آنها برخورد مي‌كند. دولت ايران نام خياباني در تهران را به نام "خالد الاسلامبولي" گذاشته‌ است. اسلامبولي شخصي است كه "انور سادات" رئيس جمهور سابق مصر را ترور كرد. سادات نيز كسي بود كه به شاه ايران بعد از خروج از تهران پناه داد.

در نهايت به دلايلي كه اشاره شد مصر به خصومت با ايران مي‌پردازد. كشورهاي حوزه خليج فارس كه دلايل بهتري از مصر براي نگراني از برنامه هسته‌اي ايران دارند به خودشان اجازه نمي‌دهند به آن دامن بزنند يا دست‌كم خيلي احساس نگراني نمي‌كنند. اما مصر در شرايط متفاوتي قرار دارد. البته حتي مصر بارها اين موضوع را شفاف ساخته كه خواستار راه‌حل نظامي براي موضوع برنامه هسته‌اي ايران نيست.

از ديدگاه آمريكا، قاهره و واشنگتن داراي مواضع بسيار نزديك و همراستا در قبال برنامه هسته‌اي ايران هستند اما اين دو كشور اتحاد خوبي براي پيشبرد راهبردي منطقه‌اي عليه ايران تشكيل نداده‌اند.

اسرائيل شرايط حيرت‌آوري دارد و مصر نيز كشوري نيست كه آمريكا بتواند در راهبردهاي خود عليه ايران به اين كشور اتكا كند.

از نظر شرايط داخلي نيز، مصر در شرايط مقطعي نامعلومي قرار دارد. حسني مبارك پير است. رئيس جمهور شرايط را به گونه‌اي مهيا كرده است كه فرزندش"جمال"، يكي از معدود كساني است كه تحت قوانين محتاطانه و جديد اين كشور مي‌تواند كانديداي رياست جمهوري باشد. البته در صورت جانشيني جمال مبارك اعتراضات زيادي حتي از سوي نيروهاي امنيتي ايجاد خواهد شد.

به علاوه مصر يك رهبر بلافصل در جهان عرب به شمار نمي‌آمده است؛ البته اين كشور به دليل وسعتش وزن قابل توجهي در روابط كشورهاي عربي دارد و در آينده نيز خواهد داشت. ديگر كشورها نيز به مصر به عنوان يك رهبر نگاه نمي‌كنند. در مسائلي كه كشورهاي عربي حوزه خليج‌فارس را به طور مستقيم تاثير مي‌گذارند مصر كشوري نبوده كه براي ايجاد سياست‌ها بر اي جهان عرب تلاش كند.

پايان

102186 - 88/08/30

منابع در دفتر موسسه آفران موجود است.