* چرا آفریقا مهجور است؟
وقتی، بیش از هر چیزی سخن از آفریقا به میان می آید فقر و بدبختی به ذهن انسان تبادر می کند، در حالی که این گونه نیست. البته درست است که بیشتر کشورهای فقیر دنیا در قاره آفریقا متمرکز شدند و بالاترین آمار فقر در توسعه انسانی را به صورت متمرکز در کشورهای آفریقایی داریم، ولی در آسیا هم کشورهای فقیر کم نیستند. البته یک بحث این است که قاره آفریقا توسط کشورهای استعمارگر و قدرتمند، فقیر نگه داشته شده، که علل آن هم مشخص است:
یک علت استعمار است. علت دیگر، جغرافیای خاص آفریقاست؛ زیرا اقوام زیادی از آفریقایی ها هر چه می خواستند به راحتی به دست می آوردند، چون همه چیز به صورت آماده و طبیعی در اختیارشان بود. زمین های آنجا به صورت ممتد قابل استفاده است و این موقعیت جغرافیایی و اقلیمی باعث شده که به تدریج، آفریقایی ها در طول تاریخ، آدم های سخت کوشی بار نیایند.
وقتی استعمار در قرن های 16، 17 و 18 میلادی وارد منطقه شد، مردم آفریقا را به عنوان برده و نیروی کار رایگان به کشورهای خودشان یا قاره تازه کشف شده آمریکا بردند و فجایع بسیار زیادی را بر سر آفریقایی ها درآوردند، که این هم دلیلی بر عقب ماندگی آفریقایی ها شد.
بعد از جنگ جهانی اول و دوم، آفریقا محملی برای یک ذخیره گاه انسانی، تجهیزاتی و تسلیحاتی برای دولت های درگیر در جنگ شد. لذا می بینیم که فرانسه و انگلستان در جریان جنگ جهانی دوم، ذخایر طلای خودشان را در آفریقا پنهان و یا سربازهای ذخیره خودشان را از آفریقا تأمین می کنند.
بعد از جنگ جهانی دوم و شکل گیری سازمان ملل متحد، جنبش های استقلال طلبانه در آفریقا شروع شد و در سال های 1958 و 1959 تا 1964 میلادی، اکثر کشورهای آفریقایی مستقل شدند، که البته برخی از آنها مثل الجزایر، درگیری های شدیدی با استعمارگران پیدا کردند که برای فرانسه امری حیاتی بود و این کشور مقاومت عجیبی برای حفظ آن داشت؛ زیرا فرانسه، الجزایر را به عنوان یکی از استان های خودش و نه به عنوان یک مستعمره تلقی می کرد و تا الآن هم هر چه مسئولان الجزایری درخواست می کنند تا مسئولان فرانسوی نسبت به عملکرد گذشته خودشان عذرخواهی کنند، اما مسئولان فرانسه فقط اظهار پشیمانی می کنند، که درگیری شد و عده زیادی کشته شدند! ولی عذرخواهی و اظهار اشتباه نمی کنند، چرا که فرانسوی ها همچنان الجزایر را جزئی از خاک خودشان می دانند.

* علت اصلی اهمیت کنونی آفریقا برای کشورهای اروپایی و آمریکا چیست؟
کشورهای آفریقایی همچنان به عنوان بزرگ ترین مواد معدنی و نیز بزرگ ترین ذخیره گاه آب های شیرین جهان هستند، که استراتژیست ها می گویند: در حال حاضر درست است که نبردها حول محور انرژی است، ولی در آینده، نبردهای دنیا بر سر آب شیرین خواهد بود. پتانسیل های بالقوه آفریقا به همراه پتانسیل نیروی انسانی و بازار، باعث شده تا کشورهای اروپایی و استعمارگر یک استقلال صوری به این کشورها بدهند، ولی همچنان سعی می کنند تا به لحاظ مدیریتی و اقتصادی، آنها را وابسته به خودشان نگه دارند. از نظر تبلیغی هم سعی می کنند تا کشورهای آفریقایی را در رسانه های خودشان بد جلوه بدهند. لذا تصویری که رسانه های غربی از آفریقا ارائه می دهند، آنها را افرادی فقیر، قحطی زده، استخوان های بیرون زده و ملتی گرسنه به نمایش می گذارند. در سال های گذشته و در جشنواره عکس کانادا، برترین عکس سال 2007، متعلق به یک زن فقیر آفریقایی به همراه بچه اش بود، که استخوان هایش بیرون زده بود؛ عکسی که تماماً فقر و بدبختی را در آفریقا به نمایش گذاشته بود. سیاست اینها این است تا کشورها و مردم دنیا فکر کنند که قاره آفریقا یک منطقه فقیر، بی چیز است تا برای بهره برداری هایشان بکر و بدون رقیب بماند. متأسفانه این گونه اخبار و تبلیغات منفی هم به همین صورت در کشورهایی، مثل کشور ما - البته الآن مقداری کمتر شده منتشر و منعکس می شد.

* روابط ایران و کشورهای آفریقایی را چطور ارزیابی می کنید؟
در اخبار عمومی ما ایرانی ها، وقتی می گوییم آفریقا؛ یعنی فقر، قحطی، گرسنگی، جنگ و خونریزی. حتی وقتی با یک مسئول بلندپایه ایرانی درباره سرمایه گذاری در آفریقا صحبت می کنیم، می گوید: آفریقا که همه اش جنگ است؛ همه اش فقر است، در حالی که این طوری نیست. در آفریقا، پروژه های خیلی بزرگی در حال انجام است. درست است که در این قاره فقر است، ولی این گونه نیست که وقتی ما پروژه ای را انجام دادیم، نتوانیم پول مان را به دست بیاوریم، بلکه این قضیه به زرنگی ما بر می گردد. چینی ها در آنجا خیلی گسترده کار می کنند. الآن چین به عنوان قدرت جهانی آینده مطرح است. چین را مثال نزنم. الآن کشورهای ترکیه و مالزی با قدرت و برنامه ریزی تمام وارد آفریقا شدند. مالزی ها در بخش نفت آفریقا برنامه ریزی ها و سرمایه گذاری های زیادی کردند. این کشورها الآن به شدت کار می کنند و این تصور که آفریقا جای بدبختی و فقر است را کنار گذاشتند، اما ما در ایران چون در برنامه هایمان راهبرد استراتژیک نداریم، نتوانستیم در این قاره سرمایه گذاری کنیم و لذا این طور نیست که ما برنامه مدون و جامعی داشته باشیم که بر اساس آن با کشورها کار کنیم. این نیست که ما وزن، جایگاه و قدرت ملی و ژئوپلیتیکی کشورها را سنجیده باشیم و با آن کشورها به تناسب قدرت و نیاز خودمان ارتباط برقرار بکنیم. چنین کاری را نکردیم، بلکه ما به شرایط روز و شرایط جهانی نگاه می کنیم و مقتضیات سازمان های جهانی و نیاز فعلی خودمان به آن کشورها را در نظر می گیریم و به همان میزان یک سری کارهایی را انجام می دهیم و با آن ها معامله می کنیم. چون هیچ برنامه جدی و بلندمدتی نداریم، به کشورهای آفریقایی که حدود دو درصد تجارت جهانی را شامل می شوند، اهمیتی قائل نیستیم. بنابراین، اگر ما در برنامه ها و سیاست هایمان برای همین دو درصد تجارت جهانی آفریقا، جایگاه باز کنیم، تحولات جدی ای در این عرصه ها، هم در عرصه روابط دیپلماتیک، هم اقتصادی و هم فرهنگی مان با آفریقا اتفاق خواهد افتاد. البته در بخش فرهنگی کارنامه قابل قبول تری داریم، چراکه سعی کردیم با آفریقا ارتباط برقرار کنیم. طبق بندهایی از قانون اساسی، جمهوری اسلامی موظف است که با کشورهای مسلمان، تحت ستم و مستضعف جهان روابط برقرار کند و حتی به این کشورها کمک کند. برای همین، بعد از انقلاب می بینیم که حضور ما در آفریقا از 9 تا سفارت خانه، ناگهان به 25 و در مقطعی به 30 الی 32 سفارت خانه می رسد، که البته بعدها مقداری کاهش پیدا کرد، که بیشتر به خاطر همین دید بوده است، چرا که بخش قابل توجهی از کشورهای آفریقایی را مسلمانان تشکیل می دهند. این کشورهای مسلمان می توانند در جایگاه فرهنگی ما، جایگاه خوبی داشته باشند و ما سعی کردیم از طریق فرهنگی، وارد این کشورها شویم و در تعاملات با آنها، به ویژه در سازمان ملل، کمیسیون های تخصصی آن و دیگر سازمان های جهانی و منطقه ای امتیاز بگیریم، که به نسبت کارهای خوبی در زمینه فرهنگی صورت گرفته است. البته ما در بخش های سیاسی و اقتصادی آفریقا موفق نبودیم؛ یعنی اگر ضریب هزینه هایی را که کردیم و ضریب فایده را بگیریم، به میزانی که هزینه کردیم، بهره نداشتیم، نه اینکه بگوییم کاملاً ناموفق بودیم، بلکه از فرصت هایی که وجود داشت نتوانستیم درست استفاده کنیم. در آفریقا خیلی بیشتر از این می توانستیم کار کنیم. ما باید وزن مسائل استراتژیک خودمان را بسنجیم و وزن آفریقا را در سازمان های جهانی در نظر بگیریم که 54 کشور هستند و این 54 کشور در سازمان های بین المللی وزن های مهمی محسوب می شوند، که ما روی این زمینه ها حساب کردیم، ولی برنامه ریزی شده نیست و چون برنامه ای جدی برای آن منطقه نداریم، لذا آفریقا در اولویت های ما قرار نمی گیرد.

* آیا فکر نمی کنید که رسانه های ما، از جمله صدا و سیما در زمینه معرفی آفریقا و فرصت هایش ضعیف عمل کرده اند و به این ذهنیت هایی که اشاره کردید، دامن زده اند؟
در بخش خبر، همیشه می گویند که خبر خودش را تحمیل می کند. شما وقتی اخبار دنیا را رصد می کنید، طبعاً به لحاظ سیاسی و اقتصادی، خبرهای مهم تر و جذاب تری در دنیا وجود دارد، که اخبار آفریقا به پای آنها نمی رسد. به عنوان مثال، وقتی توافق نامه هسته ای هند و پاکستان به میان می آید، یا بحران مالی امریکا مطرح می شود، تمام مطبوعات و رسانه ها به این اخبار می پردازند، و اخبار آفریقا در مقابل این اخبار، در حاشیه قرار می گیرد، چرا که ما هیچ برنامه ای در بخش خبری و رسانه ای خودمان برای آفریقا نگذاشتیم و هیچ وقتی را اختصاص به آن منطقه نداده ایم، لذا اخبار روز جهان، خودشان را بر ما تحمیل می کنند و صد درصد توجهات ما را به خود اختصاص می دهند، از این رو، ما همواره از این منطقه غافلیم. این یکی از ضعف های بخش خبری ماست، چون که می خواهیم به روز کار کنیم، هر چه پیش آمد. بنابراین، این تفکر هر چه پیش آمد باعث می شود که رسانه های جهانی ما را دنبال خودشان بکشانند. این ما نیستیم که به آنها خط می دهیم بلکه ما دنباله روی از آنها می کنیم، حال که نمی توانیم به آنها خط بدهیم، حداقل دنباله روی آنها هم نباشیم. باید در رسانه ها برنامه ای باشد که ما چه درصدی از آن اخبار را می خواهیم انتقال بدهیم. باید برنامه ای باشد که به اخبار این منطقه و یا مناطق دیگری که مورد توجه رسانه های غربی نیستند، بپردازد. الآن با این تنوع شبکه ها، این برنامه به راحتی قابل پخش است و بی توجهی ما نشان دهنده این است که ما حتی در عرصه رسانه و مطبوعات هم این جایگاه را برای آفریقا قائل نیستیم.

* رویکرد کشورهای اروپایی و شرقی این منطقه چگونه است؟
کشورهایی مانند آمریکا، اروپا، هند، چین و حتی کشورهای درجه دو دنیا مانند ترکیه سعی کردند تا به آفریقا به میزان خودش بها دهند. آنها به آفریقا به اندازه اروپا بها نمی دهند، بلکه آفریقا را به اندازه آفریقا بها می دهند. ما نیز باید به آفریقا با 54 کشور و بیش از 800 میلیون نفر جمعیت که یک هفتم جمعیت جهان است، در بخش های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی خودمان بها بدهیم. ما باید برای آفریقا برنامه داشته باشیم و برنامه را دنبال کنیم. تحمیل خبرهای جهانی، بحران ها و یا تحریم ها باعث نشود که ما آفریقا را فراموش کنیم. ما چه زمانی به یاد آفریقا می افتیم، زمانی که اروپا و غرب ما را تحریم و یک سری قراردادهایشان را با ما لغو می کنند و لذا هر وقت آنها را از دست می دهیم به سمت آفریقا می آییم و به آن توجه می کنیم. و وقتی رابطه مان با اروپا خوب می شود و روابط به حالت عادی برمی گردد، آفریقا را دوباره فراموش می کنیم.
بخشی از این کاستی ها به برنامه ریزی مقطعی ما و همچنین نوع توجه رسانه ها به خصوص صدا و سیما به آفریقا بر می گردد، که در بهبود این نگاه ها و برنامه ریزی ها، توجه به مراکزی که در خصوص آفریقا تحقیق و مطالعه می کنند، موءثر است. و البته ناگفته نماند که اطلاعات و آگاهی مسئولین ما از آفریقا غالباً کم و ناقص است.

* شناخت ما از جریان های فکری، فرهنگی و سیاسی در مناطق مختلف آفریقا و شخصیت های برجسته آن منطقه کم است. برای افزایش تعامل و پیوند با منطقه آفریقا چه کار باید بکنیم؟
برای پیوند با آفریقا راه های مختلفی وجود دارد، که اولین گام، شناخت آن منطقه و همچنین اصلاح دید افکار عمومی مسئولین کشور است، که این کار، وظیفه رسانه ها، به خصوص صدا و سیماست. البته ما سعی کردیم تا در کمیته آفریقای صدا و سیما، حداقل اخبار منطقه را طوری ارائه دهیم که دنباله روی اخبار و تحلیل های غربی ها نباشیم و سعی کردیم آن چه را که به صورت واقع در آفریقا اتفاق می افتد را برای مردم ارائه دهیم. سعی کردیم چهره های منفی و تبلیغات منفی رسانه های غربی از منطقه را کمتر منعکس کنیم.
پیشنهاد دیگر اینکه، بخش ها و سازمان ها، به خصوص رسانه های دولتی و خصوصی باید به سمت شناساندن آفریقا بیایند. آفریقا فقط فقر و بدبختی نیست. آفریقا در بخش توریسم و کشاورزی جایگاه ویژه ای دارد. ما در بخش توریسم آفریقا اصلاً کار نکردیم، در حالی که یکی از بهترین جاذبه های توریستی دنیا، آفریقاست. خیلی از کشورهای اروپایی و غربی حتی آمریکایی ها برای خیلی از مناطق توریستی و تفریحی آفریقا پروازهای مستقیم دارند. نه فقط برای پایتخت های کشورهای آفریقا، بلکه برای نقاط دوردست؛ اعم از تفریحی، تاریخی و فرهنگی شان پرواز مستقیم دارند. از لیون فرانسه و چند شهر آمریکا پرواز مستقیم به تونباکتو در دل کویر کشور مالی پرواز مستقیم دارند، چرا؟ چون آنجا مرکز یک تمدن قدیمی بوده است. مرکز احمدبابا در تونباکتو معروف است و مساجد قدیمی بسیار معروفی دارد. البته ممکن است این شهر به لحاظ زیرساخت های شهرسازی در حد دهات و روستاهای ما باشند، ولی غربی ها این امکان را ایجاد کردند که پرواز مستقیمی از کشورهایشان به این منطقه داشته باشند تا علاقه مندان به راحتی بتوانند رفت و آمد داشته باشند. مناطق دیگری از این دست نیز فراوان است، که می توانیم به مردم کشورمان ارائه دهیم. ما باید تورهایی برای مناطق توریستی آفریقا داشته باشیم. گروه های توریستی به جای اینکه فقط به سمت اروپا، کشورهای مشترک المنافع و آسیای جنوب شرقی بروند، گروه هایی را هم به سمت آفریقا سوق دهند و بالعکس گروه های آفریقایی را هم به سمت کشور خودمان هدایت کنند، که این کار به اصلاح دید و شناخت مردم ایران کمک می کند.
در حال حاضر کره شمالی، کامبوج و ویتنام از بزرگ ترین کشورهای کمک بگیر سازمان ملل هستند. آیا همین الآن گرسنگان کامبوج کمتر از گرسنگان سومالی هستند؟ ولی در رسانه ها فقط اسم سومالی و اتیوپی را می بینیم و اسمی از دیگر کشورها و مناطق غیر آفریقایی را نمی آورند و فقر و بدبختی را فقط در آفریقا منحصر می کنند، که این امر نشان دهنده نیات و اغراض سیاسی کشورهای غربی در قبال آفریقاست. لذا ما باید آفریقا را آن گونه که هست معرفی کنیم، البته نمی گوییم که خلاف واقع و دروغ به خورد مردم و رسانه ها بدهیم، بلکه همه واقعیت ها را بگوییم.
متأسفانه یکی از مشکلات فرهنگی ما بحث رنگ سیاه است، که من قبلاً تحقیقی در این زمینه داشتم. این بحث در فرهنگ ما وجود دارد که هر چیز بدی را مساوی با سیاهی می دانیم و برعکس، سفیدی نشانه پاکی، خوبی، زلالی و شفافیت است. در عید نوروز می آییم حاجی فیروز را به صورت فردی سیاه در می آوریم. سیاهی می خواهد از طبیعت برود، لذا ما می آییم و یک آدم سیاه را مظهر شادی و خوشی خودمان قرار می دهیم که متأسفانه این موارد در فرهنگ ما باعث شده که در دید ما ایرانی ها، سیاهی و رنگ سیاه، رنگی مذموم و ناپسند قلمداد شود، در حالی که می بینیم مردم خیلی از کشورها، این گونه نیستندو به راحتی با سیاه ها مراوده دارند، ازدواج می کنند، نشست و برخاست دارند.
من در کشورهای زیادی از آفریقا بودم، در بازار آفریقا، هیچ ایرانی را ندیدم که در رستوران یا در کنار خیابان یا از مغازه آفریقایی ها چیزی بخورد، در حالی که می بینیم اروپایی ها، ژاپنی ها، چینی ها و افراد تحصیل کرده غربی و شرقی می آیند و با آفریقایی ها می نشینند، با آنها هم کاسه می شوند، زندگی می کنند و حتی ازدواج می کنند. ولی ما این گونه نیستیم. حتی بسیاری از ایرانی ها، از دست دادن با آفریقایی ها از ترس اینکه مبادا از او بیماری بگیرند، امتناع می ورزند، که این یک مسئله جدی برای دیپلمات ها و رایزن ها و نمایندگان ما در کشورهای آفریقایی است. ما نمایندگانی را به آفریقا می فرستیم، نمایندگان ما از دست دادن و دیده بوسی با مثلاً گروه کر و سرود بچه ها پرهیز می کنند. مقام ایرانی حاضر نیست روی سر این بچه ها دست بکشد، مبادا که بیماری بگیرد. بنده این را به عینه در مقامات ایرانی دیدم که حتی این برخورد در رسانه های آنجا هم منتشر می شود. به عنوان مثال همکاری داشتم که چون یک آفریقایی از ظرف او خورده بود، با این که چند بار این ظرف را شسته بود، ولی دلش نمی آمد از آن ظرف استفاده کند، در حالی که قرآن می فرماید: «هیچ تفاوتی میان سیاه و سفید و نژادها نیست و تنها تفاوت بین انسان ها در نزد خداوند، تقواست». ولی ما این آموزه دینی را رها کردیم. فکر می کنیم که چون طرف سیاه پوست است، پس منشأ تمام آلودگی ها، بدی ها و زشتی هاست، در حالی که این جوری نیست. و خود این مسئله باعث شده که حتی تجار ما نیز کمتر با آفریقایی ها نشست و برخاست داشته باشند.

* یکی از دلایل بی توجهی ما به آفریقا این است که عده ای فکر می کنند که ما نمی توانیم با آن ها تعاملات فرهنگی داشته باشیم. آیا آفریقایی ها، پذیرای فرهنگ و هنر سینمای ما هستند؟
با توجه به تجربه 6 سال حضورم در آفریقا، کشورهای مسلمان آفریقایی علاقه زیادی به تعاملات فرهنگی با ما هستند و پذیرش فرهنگ ایرانی اسلامی در آن کشورها زیاد است. از حق نگذریم، واقعاً زیاد است.
الآن یکی از معتبرترین فستیوال های فیلم دنیا واگا دوگ در بورکینافاسو است که از فستیوال های معتبر دنیاست، ولی متأسفانه ایرانی ها از آن استقبال نمی کنند؛ چون که اطلاع رسانی خوبی در این زمینه ها نداریم. دوستان ما در کمیته آفریقایی اخبار خارجی صدا و سیما تلاش می کنند که اخبار و تحلیل های واقعی این منطقه را در صدا و سیما و اخبار ما منعکس و منتشر کنند، اما متأسفانه اطلاع رسانی در خصوص آفریقا بسیار ضعیف است. آفریقا پتانسیل ها و ظرفیت های زیادی دارد که ناشناخته مانده است. کارهای پژوهشی و تحقیقی جدی هم روی این منطقه کم صورت گرفته که از این لحاظ هم نسبت به کشورهای غربی و اروپایی عقب هستیم.

* چرا فکر می کنید پذیرش فرهنگ ایرانی اسلامی در آن کشورها زیاد است؟
دلایل مختلفی دارد: یکی از دلایل این است که ایران تمدن بزرگ و سابقه قدیمی خیلی زیادی دارد. کودکان آفریقایی در درس های تاریخ خود، شمه ای از تاریخ ایران باستان را می خوانند. پس بچه های آفریقایی از دوران دبیرستان، ایران باستان را به عنوان یک تمدن کهن و برجسته، همانند تمدن های مصر، هند، چین، روم و یونان می دانند و با آن آشنایی پیدا می کنند.
دوم اینکه، در طول تاریخ، تمدن ایرانی به عنوان یک تمدن مهاجم و تمدنی که سرزمین های دیگر را به سلطه در آورده است، شناخته نمی شود؛ یعنی ما سابقه تمدنی استعماری نداریم.
سوم اینکه، پذیرش اسلام ما ایرانی ها هم بدون جنگ و خون ریزی بوده و این نوع پذیرش از اسلام، یک نقطه مثبت دیگر است و همین امر نشان می دهد که ما پیش زمینه مساعدی داشتیم که وقتی اسلام عرضه شد، با کمترین مقاومت، اسلام را پذیرفتیم. البته بعد از این هم می بینیم که بیشتر معارف اسلامی توسط دانشمندان ایرانی به اوج و اعتلا رسیده و به سمت دیگر کشورهای اسلامی رفته است، چه کسی در دنیا هست که ابن سینا یا خواجه نصیرالدین طوسی، فارابی، ملاصدرا و دیگران را نشناسد. آفریقایی ها با این سابقه از ایران آشنا هستند و در سده های اخیر هم سابقه استعماری از ایران ندیدند، لذا سابقه منفی از ایران در ذهن آفریقایی ها وجود ندارد.
بحث دیگر، شباهت های فرهنگی ای که بین ما و کشورهای اسلامی آنجا وجود دارد این است که کشورهای مسلمان آفریقایی با مسلمانان حوزه خلیج فارس و منطقه خاورمیانه فرق می کنند. مثلاً در منطقه خاورمیانه، بحث تشیع و تسنن پررنگ است. عده ای خودشان را تشیع می دانند و عده ای اهل سنت، اما در کشورهای اسلامی آفریقا این تمایز شیعه و سنی به این نحو وجود ندارد. اسلام آفریقایی یک اسلام صوفی مسلک و یک اسلام شبه عرفانی است. فرقه هایی از صوفیه؛ مانند تیجانیه، قادریه، احمدیه، نقشبندیه و ... وجود دارد که مسلمانان هر ناحیه عضو یکی از این فرقه ها هستند. به عنوان مثال وقتی وارد سنگال می شوید، اکثر سنگالی ها قادری هستند، لذا وقتی از اسلام آنها می پرسی، نمی گوید که من سنی هستم! نمی گوید که من شافعی هستم! بلکه می گوید: من قادری هستم، یا من تیجانیه هستم؛ یعنی وابستگی فرقه ای و صوفی گرانه را معرفی می کند. این فرقه ها هم به ترتیب اهل ذکر و زاویه(خانقاه) و اعتکاف هستند.
خلاصه اینکه، وقتی از آفریقایی ها در مورد مذهب شان سؤال می کنی، اول از همه تمایز شیعه و سنی شان را مطرح نمی کنند و حتی شاید خیلی هایشان ندانند که شیعه و سنی چیست؟ لذا وقتی عقاید ما وارد آفریقا می شود، آفریقایی ها احساس نزدیکی بیشتری با ما دارند تا مثلاً با عربستان و وهابیت. تا جایی که من دیدم، با وجود سرمایه گذاری های شدید وهابیت؛ اعم از مدرسه سازی، ارسال کتاب و بورس های آن چنانی، ولی اگر در کوچه و بازار آفریقا به کسی بگویی وهابی یا سنی! ناراحت می شود در خیلی از نقاط مسلمان نشین آفریقا، سنی، مساوی با وهابیت شده است. و لذا در ذهن آنها جا افتاده که بگویند ما قادری هستیم، نه سنی.
اگر به غرب آفریقا بروید، اصلاً به صورت سنتی و شاید تاریخی، دختر اول خانواده، حتماً اسمش فاطمه است. خودم موارد زیادی دیدم. فرزند دوقلویی که به دنیا می آورند دوقلوی اول حتماً اسم شان حسن و حسین است و این در حالی است که شاید آنها شافعی یا مالکی باشند و اصلاً شیعه نباشند، ولی این قرابت، نزدیکی، عشق و علاقه را به خاندان پیامبر(ص) دارند. اختلافاتی که اهل تسنن در منطقه ما درباره خلفای راشدین و مباحث کلامی دیگر، به خصوص بحث برتری خلفا و جانشینی پیامبر(ص) مطرح می کنند، در میان آنها اصلاً مطرح نیست، حتی در سطح علمایشان.
بنابراین، اندیشه اسلامی و ایرانی در آفریقا جای خیلی خوبی دارد، به شرطی که برنامه ریزی باشد؛ زیرا اگر ما هم بخواهیم مثل وهابیت و به صورت تهاجمی با آنها برخورد کنیم و با پول و امکانات و برگزاری کلاس های شیعه شناسی، حساسیت آنها را برانگیزانیم، این گونه در ذهن آنها جا خواهد افتاد که اینها آمده اند تا ما را شیعی کنند. اینها هم می خواهند به زور، دین ما را عوض کنند. این رویکرد نتیجه منفی خواهد داشت.
ما باید از همین قرابتی که بین فرهنگ ما و فرهنگ آفریقایی ها وجود دارد استفاده کنیم، حال چه اصراری داریم که برویم و آن ها را حتماً شیعه کنیم، بلکه وقتی همین قرابت و دوستی بین ما و آنها کفایت می کند؛ زیرا وقتی ما سعی کنیم که دین کسی را عوض کنیم، هرچند ممکن است در یکی دو مورد و به صورت مقطعی جواب دهد، ولی به صورت عمومی، آن جامعه علیه ما بدبین خواهد شد، همین طور که نسبت به وهابیت بدبین شده اند. چون احساس می کنند وهابیت عربستان و امارات و حتی عراق با پول و امکانات می خواهند دین و شخصیت آنها را عوض کنند. این یک بعد قضیه، بعد دیگر، بحث امنیت ملی آنهاست. آنها می دانند که شکل گیری چنین موضع گیری هایی باعث می شود که آسایش و اتحاد ملی آنها از بین برود و این قطعاً برایشان غیر قابل تحمل است.

* آیا این قابلیت در خود آفریقا هست که اندیشمندان، نخبگان و هنرمندان جامعه ما با آنها تعامل داشته باشند؟
آفریقا اندیشمندان بزرگی دارد، اندیشمندان مطرح در سطح دنیا، که ما ایرانی ها روی آنها کار نکردیم و بیشتر به اندیشمندان غربی و اروپایی متوسل شدیم و اصلاً از مناطقی مثل آفریقا غفلت کردیم. در زمینه ادبیات، از آفریقا دو نفر جایزه نوبل گرفته اند: نجیب محفوظ از مصر و لوکورد سزار سنگو از سنگال، که من فکر می کنم در ایران فقط یک کتاب از نجیب محفوظ ترجمه شده است. مردم ما آشنایی ندارند که نویسندگان زبردست را بشناسند و آثارشان را ترجمه و یا مطالعه کنند.
در آفریقا اندیشمندان بزرگی هستند، ولی به خاطر همین مهجوریتی که بوده و این که اروپایی ها و غربی ها نمی خواستند آنها شناخته شوند، لذا ما هم از سیاست پیروی کردیم و می گوییم: آفریقایی ها چیزی ندارند، آنها فقیر و بدبختند، ما بیشتر سراغ نویسنده ها، شعرا و متفکرین غربی رفتیم، در حالی که هر گوشه از آفریقا، مملو از شخصیت های برجسته است. به عنوان مثال، در کشور مالی، احمدبابا، به عنوان یک متفکر و اندیشمند مطرح بوده است که متأسفانه هیچ کس او را نمی شناسد. حتی نمی شناسند که احمد باب کی بوده و چی نوشته است؟ کتاب هایی هم دارد، ولی به زبان فارسی ترجمه نشده است.
در بخش سینمایی، فیلم ساز بزرگ غرب آفریقا، سی سوکو را داریم، که حتی یک فیلم از او در ایران به نمایش در نیامده و ما همه اش فیلم های آمریکایی، اروپایی و در نهایت فیلم های هندی را به نمایش می گذاریم. اصلاً به آفریقا توجه نکردیم که ممکن است چند تا فیلم ساز خیلی خوب و برجسته در سطح جهان هم داشته باشند. این ها حرف شان چیست؟ اندیشه شان چیست؟ چون روی این قضایا کار نکردیم و برای مردم و مسئولان هم اطلاع رسانی نکردیم، لذا ناشناخته مانده است.
چهره های استقلال طلب مطرح و بارزی مانند نلسون ماندلا خیلی زیادند. علاوه بر ماندلا، قوام نکرومه، شیخ عثمان بن فودیو و مبارزان برجسته زیادی هستند، که به دلیل سیاست استعماری غربی ها ناشناخته ماندند. آنها سعی کردند تا آفریقا را همواره به عنوان فقر و محرومیت معرفی کنند، که در نتیجه این چهره ها هم مطرح نشدند. حتی در بخش نقاشی در آفریقا، یک سری سبک هایی دیدم که بانی و شروع اش آفریقایی ها بودند، ولی نقاشان فرانسوی، ایتالیایی و دیگر کشورهای اروپایی آن سبک ها را گرفتند و در کشور خودشان با سبک و امکانات جدید آنها را جهانی کردند. در حالی که ریشه و اصل آنها آفریقایی بوده است. آنها همین الآن هم آفریقا را برای بهره کشی می خواهند؛ یعنی می خواهند پتانسیل ها و ظرفیت های آفریقا به صورت محدود و مهجور بماند، رشد پیدا نکند و فقط آن جاهایی که خودشان می خواهند استفاده کنند.

* وضعیت مراکز تحقیقاتی ما در عرصه آفریقاپژوهی و آفریقاشناسی چگونه است؟
در ذهن سران و حتی نخبگان ما، آفریقا جای کار معرفی نشده است. آفریقا همواره با فقر و فلاکت و بدبختی عجین شده است. در مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی مان هم وارد نشدیم؛ یعنی نیازی ندیدیم. چون جایگاه کاری برایش تعریف نکرده ایم، لذا نیازی هم به مطالعه و شناخت منطقه احساس نکردیم. آقای هاشمی رفسنجانی در اواخر ریاست جمهوری و در پایان دوره دوم، سفری به آفریقا انجام داد، که به عنوان رئیس جمهور وقتی دید که آفریقا ظرفیت های بالایی دارد که برای ما و حتی خود ایشان به عنوان یک مطلع و سرشناس سیاسی ناشناخته است، سعی کرد که آفریقا را برای بخش های اجرایی جا بیندازد و آنها را با منطقه آشنا کند. در حال حاضر ده ها مرکز مطالعات آفریقا در فرانسه وجود دارد. در آمریکا شاید بیش از هفتاد مرکز فقط برای مطالعه مسائل آفریقا و آسیا فعالیت می کنند در کشورهای اروپایی هم همین طور. مثلاً در فرانسه، مرکز مطالعات آفریقایی سیاه بوردو است که شاید نزدیک به 180 سال است که فعالیت می کنند. بخش آفریقایی مرکز مطالعات صلح استکهلم هم بسیار فعال است و برای هر کشوری، کارشناسی برجسته دارند. در فرانسه، ده ها مرکز به صورت تخصصی درباره آفریقا و بعضی هایشان آفریقا و آسیا کار می کنند. در آمریکا هم به تعداد بسیار زیادی مراکز مطالعاتی درباره آفریقا یا آفریقا و آسیا وجود دارد.
چهار - پنج سال پیش تحقیقی در این زمینه داشتیم که در کشورهای غربی، چه تعداد مراکز مطالعاتی اختصاصی یا مرتبط به آفریقا وجود دارد. دانشگاه ناپل ایتالیا، دانشکده مطالعات آفریقا دارد. گروه ها و دپارتمان های مربوط به مطالعات آفریقا را در دانشگاه های مختلف و معتبر اروپا و آمریکا داریم. گروه ها و دپارتمان های بسیاری درباره فرهنگ، زبان ها و اقوام سواحیلی، هوسا، بربر و ... دارند. اتفاقاً چند سال پیش مسئولین دانشگاه ناپل ایتالیا به ایران آمدند، که مسئول دپارتمان بربرشان هم بود و من او را به این مرکز دعوت کردم. او می گفت: جوان بودم و فرهنگ شرقی می خواندم که تصمیم گرفتم روی زبان و فرهنگ بربر کار کنم. وقتی تزم را پیشنهاد دادم. فردای آن روز یک بلیط جلویم گذاشتند و گفتند باید دو سال به نیجر بروید و در، آنجا زندگی بکنید تا با فرهنگ و زبان آنها آشنا شده بعد تحقیقات را در آنجا انجام دهی، که دو سال و نیم من چهار پنج سال طول کشید. می گفت که زبان و فرهنگ بربر را کار کردم، آشنا شدم، دوباره به دانشگاه برگشتم و الان هم مدیر فرهنگ و زبان بربر در دانشکده مطالعات آفریقا هستم؛ یعنی اروپایی ها و آمریکایی ها تا این حد کار می کنند. و شخص اگر موضوع تحقیقش را زبان و فرهنگ آفریقایی می گیرد، بلافاصله امکاناتی برایش فراهم می کنند که برود و در آن جا زندگی کند.
شما کافی است در اینترنت این آدرس african studies center را بزنید، خواهید دید که صدها مرکز آفریقاپژوهی در کشورهای مختلف داریم که شاید بیش از مراکز مطالعاتی برای آسیا باشند، چرا که این کشورها با این که سابقه استعماری دارند و سابقه حضور چند سده در آفریقا دارند، ولی احساس می کنند که باید آنجا را بشناسند. مراکز آفریقاشناسی 180 یا 200 ساله دارند. چرا؟ چون احساس نیاز به آفریقا می کنند. ما در ایران چون هیچ برنامه ای نداشتیم و الآن هم برنامه جدی ای نداریم، لذا این نیاز دیده نمی شود. حتی همین مرکز مطالعات آفریقا، بر اساس نیاز وزارت خارجه تأسیس شده است. یعنی در آن زمان، وقتی آقای هاشمی رفسنجانی فشار آوردند، آنها گفتند که ما شناخت کافی نداریم، لذا قرار شد که چهار تا متخصص بیاوریم تا در این زمینه مطالعات لازم را داشته باشند. سپس همانند کشورهای غربی، در یک دانشگاه معتبر، مرکز مطالعات آفریقا را راه اندازی کردیم خلاصه اینجا راه افتاد و قرار شد که این مرکز، به عنوان بازو و پشتوانه فکری وزارت امورخارجه و سازمان فرهنگ و ارتباطات در عرصه آفریقا باشد؛ یعنی کارهای فکری درباره منطقه آفریقا را این مرکز فکری و دانشگاهی معتبر کشور انجام بدهد، اما متأسفانه از زمانی که این مرکز را افتتاح کردند، همه دوستان رفتند و حتی پشت سرشان را هم نگاه نکردند که ما اصلاً چنین مرکزی هم داریم. لذا یکی از حرف های ما با مسئولان وزارت خارجه این بوده و هست که اینجا برای شما تأسیس شده است. خودتان آمدید اینجا را تأسیس کردید، چرا استفاده نمی کنید؟ چرا احساس نیاز نمی کنید؟ چون که در کشور ما مطالعه کار و تصمیم گیری از روی تحقیق نهادینه نشده است، به خصوص در بخش علوم انسانی.
در مباحث علوم انسانی و سیاسی، آقایانی که در جایگاه تصمیم گیری نشستند، خودشان را عالم می دانند و فکر می کنند که همه چیز را بلد و مطلع هستند، لذا نیازی به تحقیق نمی بینند. در بخش فنی، کشاورزی و پزشکی، چون خود مسئول نمی تواند انجام بدهد برای تحقیق به متخصصین دانشگاهی رجوع می کند. ولی در بخش علوم انسانی این گونه نیست، چرا که نتیجه کارهای علوم انسانی و علوم اجتماعی در کوتاه مدت دیده نمی شود و در بیست سال و سی سال دیده می شود، و لذا مسئولین فکر نمی کنند که ممکن است با شناخت ناقص، بی درایتی یا بی برنامگی، چه صدمات بزرگی به این کشور و مراکز تحقیقاتی و فرصت های موجود بزنند. شما به وزارت خارجه بروید و از مسئولین آنجا بپرسید که در حوزه کاری تان، برای کدام یک از کشورها برنامه و استراتژی پنج ساله دارید؟ می گویند به روزیم. هر چه پیش آمد، این طوری که نمی توان کار کرد.

* فکر می کنید چرا اوضاع به این صورت است؟
چون بخش دولتی و حتی بخش خصوصی ما حاضر نیست که برای مسائل مختلف به خصوص در مسائل علوم انسانی، مسائل سیاسی و استراتژیک به مطالعه و تحقیق روی بیاورد. تحقیقات آنها به چهار تا کارشناسی که دارند، خلاصه می شود. متأسفانه ما مشکل فقدان تحقیقات داریم.
همه دنیا برای آفریقا برنامه ریزی می کنند. ما دائم به مسئولین و مقامات گوشزد کردیم که به آفریقا، به میزان آفریقا، بها بدهید، لازم نیست به این قاره به اندازه اروپا، آسیا و کشورهای خاورمیانه بها بدهید، بلکه به اندازه ظرفیت و پتانسیل اش به آن بها بدهید و برایش برنامه ریزی داشته باشید و در همه زمینه های فرهنگی، اقتصادی، کشاورزی و سیاسی فعالیت کنید، نه اینکه همه تمرکزتان را فقط در بخش فرهنگی داشته باشید. ما به هر کشوری که می رویم، بلافاصله رئیس جمهور یا مسئولانش می گویند که ایران در پی شیعه گری است. تا می گوییم آفریقا، همه به ذهن شان می رسد که چند تا کلاس و دوره برگزار کنیم، کتاب بفرستیم و آنها را با شیعه آشنا کنیم. مسئولین آنجا هم از این بابت دلخور و ناراحتند و تمام نهادهای امنیتی و اطلاعاتی شان در برابر اقدامات ما بسیج می شوند. ما هم هر چقدر بگوییم که نیت های استعماری نداریم و بلکه علاقه مند به تقویت و گسترش روابط جنوب - جنوب هستیم، باور نمی کنند. می گویند اگر دغدغه و نیت تان ارتباط جنوب - جنوب است، خوب بیایید همکاری کنید، چرا فقط می خواهید آموزش تشیع برگزار کنید؟ چرا نمی آیید پروژه های اقتصادی، کشاورزی و صنعتی اجرا کنید؟ چرا در بخش سیاسی از ما می خواهید که ما ماشین امضا برای شما باشیم؟ چرا فقط می خواهید ما در بخش حقوق بشر به شما رأی دهیم؟ زمانی که ما می خواهیم کرسی سازمان ملل را بگیریم، شما چرا نمی آیید به صورت فعال از ما حمایت کنید؟ یا چرا در طرح های نپاد، ایران نیامده به عنوان یک اسپانسر، کمک کننده و حداقل به عنوان یک فکر و مقام و مشاور در کنار ما قرار بگیرد. این مسائل را من در ملاقات هایی که با سران و وزرای مختلف کشورهای آفریقایی داشتم می گفتند و حتی خود آلفوما کناره که رئیس قبلی کمیسیون آفریقا بود، این مسأله را در چندین جلسه ای که با مسئولان جمهوری اسلامی داشت، مطرح کرد. البته از زبان خودش نمی گفت. می گفت: روءسای جمهور آفریقا می گویند که شما ایرانی ها در آفریقا، فقط به دنبال شیعه گری هستید و این برای ما خطرناک است. چون باعث می شود که جامعه ما که از لحاظ مذهبی جامعه ای یکدست است، دچار تفرقه و شکاف بشود و دو گروه به جان همدیگر بیفتند. تمام این ظرافت ها از راه مطالعه و تحقیق قابل حل است. گویی سیاست و برنامه ریزی در این حوزه نیست یا اینکه اصلاً احساس نیاز به کارشناسی در این حوزه ها نمی کنند.

* پیشنهادها و سخنان پایانی شما درباره آفریقا؟
کشورهای اروپایی و امریکایی و حتی کشورهای جهان سومی و در حال توسعه؛ مانند ترکیه و امارات، توجه زیادی به آفریقا دارند و آفریقا را به عنوان منبع غنی و دست نخورده می شناسند، به دلایل مختلف که دلایل اقتصادی، کشاورزی، سیاسی و استراتژیک هم دارد.
الآن مالزی در زمینه نفت آفریقا سرمایه گذاری می کند، و ما از این زمینه غافلیم، در حالی که توان، صنعت، امکانات، دانش و تجربه لازم و متخصص ش را هم داریم. خودمان دومین تولید کننده نفت اپک هستیم، هم تجربه فنی داریم و هم تجربه نیروی انسانی، ولی از سفره ای که در آفریقا در بحث نفت ریخته شده غافلیم. الان با بالا رفتن قیمت نفت، استخراج نفت برای خیلی از کشورهای آفریقایی به صرفه شده است.
ما در تحقیقی که کردیم دیدیم که فقط شرکت های اروپایی و آمریکایی نیستند که در این کشور اقدام به اکتشاف و استخراج نفت می کنند، بلکه روس ها، چینی ها، مالزی ها و دیگر کشورها هم هستند؛ یعنی راه بر ما بسته نبوده که بگوییم راه را بر ما بستند، ایران هم می توانست مشارکت کند که ما از آن غفلت کردیم.
در بحث مطالعه و اندیشه هم غافلیم. سرمایه گذاری نمی شود. در بحث حمایت ها و پشتیبانی ها هم غافلیم، چون دولت مدعی است که من نمی توانم همه کارها را خودم انجام دهم، بخش خصوصی هم وارد میدان بشود. ما می توانیم به یک سری از اهداف مان، از طریق بخش خصوصی برسیم. این اندیشه هم درست است. اما بخش خصوصی نیاز به حمایت دارد. هیچ تاجر بخش خصوصی سرمایه اش را به جایی نمی برد که احساس خطر کند؛ احساس کند که در آن جا امنیت وجود ندارد. چون این تصورات و احساسات در مورد آفریقا وجود دارد، لذا همه از آفریقا می ترسند. وقتی که دولت جمهوری اسلامی ساز و کار حمایتی برای بخش خصوصی مشخص نکند، بخش خصوصی سراغ این منطقه نمی رود. بخش دولتی هم که مشکلات خاص خودش را دارد. می گوید: من که می خواهم کار کنم چرا در آفریقا توان و انرژی ام را بگذارم، در آسیای شرقی و اروپا کار می کنم، که هم آب و هوایش بهتر است و هم این که دردسرهایش کمتر است. چرا خودم را در بدبختی ها و بیماری ها مشغول کنم. در نتیجه، کارها می ماند. با همین نگاه ها بوده که هیچ موقع به آفریقا در آن حد و اندازه لازمش، توجه نشده است. هر وقت تحریم و تحت فشار بودیم سراغ این منطقه رفتیم. آقای احمدی نژاد در اوایل دوره ریاست جمهوری اش خیلی خوب جلو آمد و در برنامه ای که به مجلس داد، اولویت برنامه هایش را افزایش روابط اقتصادی و سیاسی با آفریقا عنوان کرد. ما هم خیلی استقبال کردیم و خوشحال شدیم، لذا بلافاصله آمدند و در معاونت ها یک سری تغییراتی را ایجاد کردند و به چند تا از وزارت خانه ها، از جمله وزارت خارجه گفتند که به صورت اختصاصی باید معاونت آفریقا را داشته باشیم. این کارها انجام شد، ولی در عمل، کار جلو نرفت. چون کار زیرساختی و بنیادی نبود. اندیشه ای بود که خود رئیس جمهور یا برخی اطرافیان در این خصوص داشتند، ولی وقتی به مرحله اجرا رسیدند، آن قدر مشکلات ساختاری هست که در اجرا کلاً عوض می شود یا تغییر می کند، در اجرا، چیز دیگری از آب درمی آید. برای همین در این چند ساله، افزایش همکاری جدی ای با آفریقا نمی بینیم.

* عضو هئیت علمی مرکز مطالعات آفریقای دانشگاه تربیت مدرس، سیروس احمدی نوحدانی

منبع: http://www.hawzah.net